احاديث , سخنان تصادفي امام رضا (ع)

2 - مسئولیت هاي انسان در برابرخويشتن خويش

همان طور که انسان، موظف به ارتباط با خدا و رعایت مسئولیتها در برابر حضرت اوست، از نوعی ارتباط و مسئولیت نسبت به خود نیز برخوردار است؛ خرد ورزی، ⁶ حق جویی، ⁷ خود سازی، ⁸ علم خواهی، ⁹ عزّت طلبي، ¹⁰ خود شناسي ¹¹ و خود انتقادي ¹² از جمله مسئوليتهاي انسان در برابر خود است.

3 - مسئولیت انسان در برابر دیگران

از آن رو كه انسان موجودی اجتماعی است و ناگزیر از تعامل دو سویه با دیگر آحاد جامعه است، ملزم به رعایت یک سری مسئولیتهاست. این نوع مسئولیتها،رگاه همگانی بوده و مختص به گروهی خاص نیست، حسن معاشرت، ضرورت حرمت نهادن به دیگران، امر به معروف و نهی از منکر، پرهیز از احتکار، کم فروشیرو گران فروشی و مانند آنها از جمله اين مسئولیتهاست.و گاه مسئولیت انسان موردی و یا به فرد و گروهی اختصاص دارد، مسئولی ت مخصوص عالمان، زمامداران، مسئولیت های متقابل استاد و شاگرد، زن وشوهر، پدر وفرزند و مانند آن، از جمله اين مسئوليت هاست.

4 -مسئولیت انسان دربرابرطبیعت و دیگر موجودات

انسان در طول حيات خود، افزون بر مسئوليتهاي ياد شده، با دنیای پیرامون خود نیز ارتباطی تنگاتنگ دارد. زمین و آسمان، کوه و دشت، جنگل و بیابان، دریا و خشکی و گون ههایی از حیوانات وحشي و اهلي از زمرة دنیای پیرامونی انسان می باشند. ياد آور م يگردد، در این نوشته، از انواع مسئوليتهاي ياد شده، با بهره مندی از آموزه های رضوی تنها از مورد چهارم، گفتگو خواهد شد.

مسئولیت هاي انسان نسبت به طبيعت

از منظر قرآن، رابطه انسان با طبیعت و دنیای پیرامون او بايد رابطه ای مثبت باشد زیرا اراده آفریدگار هستی بر این تعلق گرفته است که مظاهر طبیعی مانند ستارگان، خورشید، ماه، ^۱۳زمین، ^۱۴نهرها، ^۱۵دریاها ^۱۶و آنچه در زمین و آسمان ^۱۷است، همه و همه در خدمت انسان قرار گیرند تا او بتواند با تصرف در طبیعت و استفاده از مظاهر طبیعی، نیازمندیهای خود را تأمین نمايد. هر چند ارادة خدا بر این تعلق گرفته است که مظاهر طبیعی در اختیار انسان و در تصرف او باشد اما نباید از این واقعیت غفلت کرد که طبيعت نيز صاحب و مالك دارد «و ملك السّمواتِ و الأرض ^۱۸» و او بهره مندی از طبيعت را مشروط به استفادة معقول و شرایطی چند کرده است و اين، بیانگر مسئولی تهای انسان در برابر طبیعت است. اكنون در اين مجال، با استفاده از گفتار و رفتار امام رضا ، گونه هايي از مسئوليت انسان در برابر طبيعت و دیگر موجودات را يادآور مي شويم.

1 - عمران و آباداني زمين

این، دستور معمار هستی است که مسئولیت عمران زمین را به انسان تفویض کرده و مي فرمايد: هو أنشأ کم من الأرض و استعمرکم فیها؛ او شما را از زمین پدید آورد و آبادی آن را از شما خواسته است. ^۱۹

از این آیه استفاده می شود که عمران زمین و به طور کلی سالم سازی محیط زیست و تأمین اصول حیات در طبیعت، با وجود انسان عجین گشته و از مسئولیتهای اجتناب ناپذیر او به شمار م یآید، چه خوب است در این باره، احساس مسئولیت نسبت به طبیعت و ضرورت عمران و آبادانی زمین را از امام رضا (ع) بیاموزیم که در این باره، اقداماتی قابل توجه انجام داده است، لایروبی چشمه و قنات، و حفر چشمه و چاه، از اقدامات آن امام است ^۲۰

امام علی (ع) در تأ يكد بر ضرورت عمران و آباداني زمین، در بخشي از عهدنامة خود به مالک اشتر فرمود:

وليَكُن نَظَرُكَ فِي عِمَارَةِ الأرضِ أَبلَغَ مِن نَظَرِكَ فِي استِجلاَبِ الخَرَاجِ، لأنَّ ذلِكَ لاَ يُدرَكُ إِلاَّ بَالعِمَارَةِ، وَمَن طَلَبَ الخَرَاجَ بِغَيرِ عِمَارَة أَخرَبَ البِلاَدَ، وَأَهلَكَ العِبَادَ، وَلَم يَستَقِم أَمرُهُ إِلاَّ قَلِيلاً؛ لازم است تلاش تو در عمران زمین بیش از جمع آوری مالیات باشد، زیرا مالیات، جز با آبادانی زمين فراهم نمي آيد، و هر كس که بخواهد مالیات را بدون عمران و آبادانی بدست آورد، شهرها را خراب کرده و بندگان خدا را نابود ساخته است و جز اندكي كارش رو به راه نخواهد شد ^۲۱.

به دلیل همین ضرورت است که در آموزه هاي اسلامي، فروش زمين عملي ناپسند رقم خورده است، ^۲۲امام صادق(ع)  در اين باره فرمود:

ما يخلف الرجل بعده شيئا أشدّ عليه من المال الصامت ، قال : قلت له : كيف يصنع به ؟ قال : يجعله في الحائط والبستان والدار؛ آن چه كه مرد پس از خود بجا مي گذارد سخت تر از مال راكد و بي مصرف ]مانند طلا و نقره[ نيست، راوي پرسيد: پس با مال راكد چه كند؟ فرمود: آن را در مسير آبادي ديوار، باغ و خانه هزينه كند. ^۲۳آيا با اين وصف مي توان با طبيعت ب ياعتنا بود و يا به تخريب آن پرداخت.؟! بديهي است كه در اين صورت اگر کسی که به جای عمران زمین، آن را ویران سازد و در عوض نشاندن نهال، به شکستن درختان و پَرپَر کردن گُل مبادرت ورزد، و به جای سالم سازی دریا و صحرا، به آلوده کردن آن همت گمارد، در فرهنگ دینی، انسانی ناسازگار و مسئولیت گریز به شمار می آید. استاد جوادي آملي در ذيل آية ياد شده چنين نگاشته است منظور از زمين گسترة زيست بشر است كه از عمق دريا تا اوج سپهر و قلة آسمان را در بر م يگيرد، بنابراين، فرهنگ زيست محيطي با مقام برين جانشيني خد آميخته است، آن كس كه به جاي پالايش هوا آن را مي آلايد و عوض مرمّت زمين آن را ويران مي كند و به جاي غرس نهال به قطع درخت م يپردازد و به جاي سالم سازي دريا و صحرا از آلوده نمودن آ نها ابايي ندارد دروغ مي گويد كه خويشتن را خليفة خدامي شمرد. ^۲۴

 2 -  كاشت و نگهداري درخت

كيي از وظايف انسان در برابر طبيعت كاشتن درخت و نگهداري آن است، خوب است در اين باره پاي سخنان پيامبر رحمت كه در بيان مسئوليت انسان در برابر طبيعت و ضرورت سالم سازي محيط، دستوراتي ويژه و مؤكد دادند بنشینیدم؛ پيامبر اكرم(ص) در اهميت نهال كاري، آن را صدقه اي جاري معرفي كرده و مي فرمايد: من غرس غرسا لم يأكل منه آدمي و لا خلق من خلق الله إلا كان له صدقة؛ هر كه نهالي را بنشاند، هر چند كه نه مورد استفادة آدمي قرار گيرد و نه مورد استفادة هيچ مخلوقي ديگر، براي او صدقه منظور مي گردد. ^۲۵

آن حضرت در جايي ديگر در بیان اهمیت احیای طبیعت، آب دادن به درختی تشنه را با نجات انسانی مؤمن از خطر تشنگی برابر دانسته است. ^۲۶در اهميت طبيعت و زشتي بي تفاوتي نسبت به آن، همين بس كه امام صادق (ع) ، قطع درختان را موجب عذاب معرفي كرده مي فرمايد: لا تقطعوا الثمار فيبعث الله عليكم العذاب صبا؛ ^۲۷درختان ميوه را قطع نكنيد كه خداوند بر سر شما عذابي سخت نازل خواهد كرد. خوب است درختکاری را از امام رضا(ع)  بیاموزیم که آن حضرت علیرغم خستگی سفر طولانی، در مسیرحرکت به سمت ایران، در چندین مورد با دست مبارک خود اقدام به کاشت نهال کرد، کاشتن نهال بادام درنیشابور درمنزل خانمی به نام پسنده، دلیل بر این اقدامخدا پسندانة آن حضرت است. ^۲۸

اهمیت دادن به آب و نان

این واقعیت تلخ برای همگان غیر قابل انکار است که امروزه، یکی از مشکلاتی که جوامع بشری با آن روبروهستند، مشکل کم بود آب شیرین است که در شرب و کشاورزی مصرف دارد، این مشکل تا آنجاست که برخی کارشناسان آینده نگر و صاحب نظران دقیق بین، جنگهای آیندة بشر را، نه بر سر معادن و نفت که بر سر تصاحب آب م یدانند؛ چرا که اگر جوامع بشری با کمبود آب مواجه گردند، نه شرب انسانها تأمین می شود و نه آب کشاورزی. این جاست که به ژرفای این سخن امام رضا(ع)  پی می بریم که طعم آب را طعم حیات و زندگی معرفی کرده و در پاسخ به این سؤال که طعم آب و نان چیست؟ فرمود: الماء طعم الحياة و طعم الخبز طعم العيش؛ مزة  آب مزة زندگی است و مزة نان مزة زیستن.  ^۲۹با توجه به مشکل آیندة بشر و اینکه چگونه و با چه حجمی باید از امکانات موجود بهره گرفت، بی هیچ تفسیر و تحلیلی نسبت به حدیث یاد شده، در این باره به سخنی دیگر از سخنان آن امام بسنده م یکنیم که فرمود: لو أنّ الناسَ قَصَدوا فی المَطعَم لاستَقامَت أبدانُهم؛ اگر مردم، حدّ میانه را در خوراک رعایت کنند، بدنهایشان پایدار می ماند.

3 -  استفادة سالم از مواهب الهی

هر چند مواهب الهی در طبیعت برای انسان مباح گشته است و انسان با استفاده از زیبائیهای طبیعت و استخراج منابع آن، از آن بهره مند گشته و نيازمنديهاي خويش را تأمين ميك‌ند ولی به حکم آیه «کلُوا واشْربُوا و لاتُسرِفُوا ^۳۰» هرگز مجاز به اسراف و افراط در استفاده از آن نخواهد بود؛ زيرا افزون بر اينكه اسراف عملي زشت و حرام است و اسرافكاران در قرآن كريم برادران شيطان ^۳۱و همدمان دوزخ معرفي شده اند، ^۳۲به تخريب طبيعت و زيستگاه حيات وحش مي انجامد و زندگي بشري را با معضلات و خطراتي جدي مواجه مي سازد. در ضرورت استفادة سالم و بهینه از مواهب طبیعی، این سخن امام رضا (ع) را دستور العمل خود قرار دهیم که در این باره، خطاب به علی بن شعیب فرمود: يا علي أحسنوا جوار النعم فإنها وحشية ما نَأت عن قوم فعادت إليهم؛ ای علی! همسایگانی خوب برای نعمتهای خدا باشید؛ چرا که این نعمتها وحشی و از دست رفتنی می باشند، این نعمتها از قومی دور نم یشوند که دو باره به سوی آنان برگردند.

همان طور که ملاحظه می شود، هرچند این سخن، سخنی کوتا ه است اما سخنی عمیق و حساب شده است؛ امام در بخش اول این سخن، انسان را همسایة نعمتهای خدا م یداند، و مالکیت انسان را نسبت به نعمتها نفی می کند، این به آن معناست که نباید انسان مواهب الهی و طبیعی را ملک طلق خود بداند تا هرگونه که بخواهد با آنها رفتار کند و آن را به هدر دهد. آن حضرت در بخش دوم سخن یاد شده، به تمام انسانها هشدار داده و به پیامدهای استفادة نادرست از مواهب الهی اشاره کرده می فرماید: نباید با بد رفتاریهای خودمان، نعمتها را فراری دهیم، چرا که نعمتهای از دست رفته دوباره به دست نمی آیند. پس انسان باید هشدار آن امام رئوف را به جان بخرد و بداند، نه چشمه سارها و رودخانه های خشک شده دوباره جان می گیرند، نه آسمان دود گرفته دوباره رنگ آبی و زیبای خود را دست می آورد، نه هوای سالم و دلنشین، دوباره به جوّ کرة زمین بر م یگردد و نه پار هگی لایة ازن ترمیم م یگردد

4 -  مسئوليتهاي انسان در برابر حيوانات

هرچند مشیت خدا بر این تعلق گرفته است که گونه هایی از حیوانات به تسخیر انسان در آید تا او بتواند برخی را زیر بار کشد و از آنها سواری بگیرد و از برخی انواع فراورده های لبنی و گوشتی فراهم آورد، اما نباید این واقعیت را فراموش کرد که انسان در برابر حیوانات، مسئولیت هایی دارد که نباید در انجام آن کوتاهی کند: فإنکم مسئولون حتی عن البقاع والبهائم « ^۳۳ شما حتی نسبت به خان هها و حیوانات مسئول هستید .» در اهميت مسئوليت انسان در برابر حيوانات، همين بس كه در متون اسلامی بابی با عنوان «حقوق حیوان » باز شده است که در آن، برخی از مسئولیت های انسان در برابر حیوانات بازگو شده است، آب و علف دادن کافی و به موقع، به اندازه توان بار و سواری کشیدن، دوشیدن به اندازه و نگهداشتن سهم نوزاد در سينة مادر، انتخاب نام نیکو، تکیه نکردن بر آن، زیر بار نگه نداشتن، پرهيز از دشنام زدن، و مانند آن از جملة این مسئولیت هاست. ^۳۴

امام رضا (ع) در ضرورت حمایت از حیوانات فرمود: من أكل في منزله طعاما فسقط منه شئ فليتناوله، و من أكل في الصحراء أو خارجا فليتركه للطير والسبع؛ هرکه در خان هاش طعامی بخورد و چیزی از آن بریزد، آن را بردارد و بخورد و اگر کسی در بیابان یا بیرون ازمنزل چیزی بخورد، ریخته های غذا را برای پرندگان و دیگر حیوانات وا نهد^۳۵.

 جمع بندی و نتیجه گیری

وجود مقدس امام رضا (ع) به تبع شریعت اسلام که دینی جامع و کل نگر است، به زوایای زندگی و منابع حیات بشر، توجهی ویژه داشته و توجه پیروان خود را نیز به آن معطوف داشته است؛ یکی از این منابع، طبیعت و دنیای پیرامون اوست. اما باید دانست، انسان در صورتی می تواند، با استفاده از طبیعت، نیازمندیهای خود را تأمین نمايد و از آن سود ببرد که به مسئولیتهای خویش در برابر طبیعت و محیط زیست آگاه بوده و به خوبی از عهدة آن برآید. خرسندیم که در این نوشتة کوتاه، با استفاده از رفتار و گفتار امام رضا (ع) به برخی از مسؤلیتهای انسان نسبت به طبیعت و حیوانات آشنا شدیم، حفر چشمه، لایروبی قنات، سالم سازی محیط، نشاندن نهال، رعایت حقوق حیوانات از جملة این وظائف است. با مراجعه به منطق نظری و عملی امام رضا (ع) سالم سازی محیط زیست، نشاندن نهال، حفظ زیستگاه های طبیعی، پرهیز از تخریب جنگل و آلودگی هوا و محیط، و مانند آن را از جمله وظائف انسان در برابر طبیعت و دنیای پیرامونی او می داند.

پی نوشت ها:

1- نک: نهج البلاغة فیض الاسلام، خطبة اول، ص 23 .

2 - طه) 20 (،آية 14 .

3 - آل عمران) 3(، آية 102

4 - نحل) 16 (، آية 114 .

5 - ابن شعبه الحرانی، تحف العقول، ص 206 .

6 - علی بی محمد اللیشی الواسطی، عیون الحکم و الواعظ، ص 50 .

7 - ابن شعبه الحرانی، تحف العقول، ص 250 .

8 - حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج 11 ، ص 345 .

9 - مجادله) 58 (، آیة 11 .

10 -  محمد باقر محمودی، نهج السعاده فی مستدرک نهج البلاغه، نجف، النعمان، چاپ اول، 1385 ه، ج 8، ص 276 .

11 - علي بن ليثي واسطي، عيون الحكم و المواعظ، ص 551 .

12 - شاذان بين جبرئيل

۱۳- نک: نحل) 16 (، آیة 12 .

۱۴- نک: ملک) 67 (، آیة 15 .

۱۵- نک: ابراهیم) 14 (، آیة 32 .

۱۶- نک: نحل) 16 (، آیة 14 .

۱۷- نک: جاثیه) 45 (، آیة 13 .

۱۸- آل عمران) 3(، آية 189 .

۱۹- هود) 11 (، آية 61 .

۲۰- نک: محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج 17 ، ص 256 ؛ ج 49 ، ص 125 ؛ عزیز الله عطاردی، مسند الامام الرضا 7، مشهد، کنگرة جهانی امام رضا، 1406 ق، ج 1، ص 59 .

۲۱- نهج البلاغه، همان، نامة 53 ، ص 1013 .

۲۲-  نك: حر عاملي، وسائل الشيعه، ج 12 ، ص 44 - 46 .

۲۳- همان، ص 44 .

۲۴- نک: عبدالله جوادی آملی، انتظار بشر از دین، نشر اسراء، قم، مؤسسة اسراء، چاپ اول،1380 ، ص 179 .

۲۵- ابوالقاسم پاينده، نهج الفصاحه، انتشاراتجاويدان، 1365 ش ، ج 2، ص 563 .

۲۶- حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 12 ، ص 25 .

۲۷-  كليني، كافي، ج 5، ص 264 .

۲۸-  نک: محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج 49 ، ص 121 ؛ عزیز الله عطاردی، مسند الامام الرضا 7، مشهد، کنگرة جهانی امام رضا، 1406 ق، ج 1، ص 57 .

۲۹-  ابن شهر آشوب، مناقب آل علی بن ابی طالب، نجف اشرف، الحیدریه، 1376 ق، ج 3، ص 463 .

۳۰-  اعراف) 6(، آیة 31 .

۳۱-  إِنَّ الْمُبَذِّرينَ كانُوا إِخْوانَ الشَّياطينِ ،»اسراء) 17 (، آية 27 .

۳۲ - أَنَّ المُسرِفِينَ هُم أَصحَابُ النَّار »، مؤمن ) 40 (، آية 43 .

۳۳ - نهج البلاغه، همان، خطبة 166 ، ص 544 .

۳۴ -  ابو جعفر محمد بن حسن طوسي، مبسوط، المكتبة المرتضوية لإحياء آثار الجعفرية، ج 6،ص 47 ؛ حسين نوري، مستدرك الوسائل، ج 8، ص 258

۳۵ - أحمد بن محمد بن خالد البرقي، المحاسن، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ اول، 1270 ش، ج 2، ص445

منبع: مجله الکترونیکی ژرفای آفتاب شماره 2