احاديث , سخنان تصادفي امام رضا (ع)

ناچاري از اين که اين پيشنهاد را بپذيري و اين فرمان را قبول کني. حضرت فرمود: اين امر را هيچ‏گاه از روي ميل و رغبت نمي‏پذيرم. بدين ترتيب مأمون در اين موضوع پي‏درپي تا چند روز اصرار مي‏ورزيد و پافشاري مي‏نمود، تا اينکه از آن مأيوس گشت (1)

در واقع امام با سخنانش به مأمون فهماند که مسئله‏ي خلافت تکليف است و چيزي نيست که بتوان از آن چشم پوشيد. به ديگر سخن، امام در واقع بدو گفت اگر خلافت حق تو نيست يا به تعبيري آن را غصب نموده‏اي، چگونه به من عرضه مي‏داري؟ 

حال جاي اين پرسش است که آيا مسئله‏ي واگذاري خلافت به امام رضا عليه‏السلام مسئله‏اي جديد بود؟ در پاسخ بايد گفت که هيچ عقل سليمي نمي‏پذيرد که پس از زحمات بسيار زياد مأمون در رسيدن به خلافت - که حتي از کشتن برادرش نيز خودداري نکرد - او به يک باره از خلافت دست بشويد. از سوي دوم، اگر مأمون درصدد بود جامعه را در مسير مصالح اسلام پيش ببرد، چرا مانع حرکت امام از راه کوفه و قم شد؟ از سوي سوم، مأمون در اين پيشنهاد اصرار زيادي نورزيد و امام را تهديد به قتل نيز نکرد، اما در قضيه ولايتعهدي، حضرت تهديد به مرگ شد، به گونه‏اي که اگر آن را نمي‏پذيرفت، مطمئنا کشته مي‏شد، و از سوي آخر، اگر مأمون واقعا در پيشنهاد خلافت به امام عليه‏السلام مصمم و جدي بود، چرا پس از مدتي که امام براي خواندن نماز عيد فطر به سمت مصلي رفت جلوي حضرت را گرفت؟ (2)

سؤال ديگر اينکه، اگر امام عليه‏السلام پيشنهاد خلافت را قبول مي‏کرد، موضع مأمون در مقابل ايشان چه بود؟ پيش از پاسخ بايد يادآور شويم جامعه‏اي که امام در آن قرار داشت، از اسلام اصيل فرسنگها به دور بود. از اين رو چگونه امام مي‏توانست در مقابل اين جامعه منحرف خلافت را بپذيرد؛ آن هم جامعه‏اي که در ماديات و تجملات و خواهش‏هاي نفساني غرق شده بود. اگر امام خلافت را مي‏پذيرفت، مي بايست از درون جامعه را اصلاح، و اسلام اصيل را جايگزين مي‏کرد؛ سيره و روش جدش رسول الله را در جامعه احيا مي‏نمود؛ کساني را که به ناحق به سمتي رسيده ‏بودند، از مقامشان عزل مي‏کرد؛ بيت‏المال مسلمين را سروسامان مي‏بخشيد و يا به تعبير ديگر، حق را به حق‏دار مي‏رساند. بنابراين اصلاح اين موارد در چنين جامعه منحرفي عملا کاري دشوار بود. البته اين بدان معنا نيست که امام رضا عليه‏السلام توان اجرا کردن سنتهاي الهي را نداشته، بلکه در واقع اجتماع از درک و آگاهي عميقي  برخوردار نبوده تا انديشه‏هاي ايشان را به تحقق رساند. از سوي ديگر دستگاه حکومت عباسيان فاسد و منحرف بود، از اين رو اگر امام عليه‏السلام از آنان مي‏خواست که مباني اسلامي را رعايت کنند، يقينا به آن تن در نمي‏دادند. افزون بر اين امام عليه‏السلام به نيات پليد مأمون آگاه بود و مي‏دانست که مسئله‏ي پيشنهاد خلافت در واقع ارزيابي ايشان است، يا به بيان ديگر، مأمون مي‏خواست شوق امام نسبت به خلافت را بسنجد. 

بنابراين پذيرش خلافت از سوي امام عليه‏السلام در آن جامعه منحرف - با توجه به قيامهاي گوناگوني که به امام عليه‏السلام ارادتي محض نداشتند - امري بيهوده بود، ضمن اين که با اين کار مأمون نيز تقويت مي‏گرديد و بدين ترتيب مي‏توانست مشروعيت حکومت خود را به علويان بقبولاند و از سويي پايه‏هاي قيامهاي علويان را سست کند، و از ديگر سو حکومت خود را مستحکم سازد. 

افزون بر آنچه گفتيم، مأمون در شرايطي خلافت را به امام پيشنهاد کرد که همه امکانات را در اختيار داشت و از قدرت کافي برخوردار بود، از همين روي ممکن بود پس از مدتي که امام عليه‏السلام خلافت را بر عهده گرفت، روش ايشان را برنتابد و درصدد قتل ايشان برآيد.

پي نوشتها:

1- شيخ صدوق ، عيون اخبار الرضا عليه السلام ، ج 2 ، ص312 و 313

2- شيخ صدوق ، عيون اخبار الرضا عليه السلام ، ج 2 ، ص339-341

منبع: كتاب امام رضا و ايران