احاديث , سخنان تصادفي امام رضا (ع)

الف – نسب و دودمان
امام علی بن موسی الرضا (ع) فرزند موسی بن جعفر (ع) است . نام مادر حضرت تکتم بوده که پس اولادت امام رضا (ع) طاهره نام گرفت [1] آنچه در این زمینه اهمیت دارد این است که تمام فرقه های اسلامی در این که امام رضا (ع) فرزند رسول گرامی اسلام است اتفاق نظر دارند سخن حاکم نیشابوری گواه این حقیقت است ‘ او می گوید : یکی از بزرگترین افتخاران و فضایل علی بن موسی الرضا (ع) این است که از نسل پیامبر اکرم (ص) است . وی تاکید می کند که این مسئله از اعتقادات اهل سنت و جماعت است [2]
در روایات نیز به تبارنامه امام رضا (ع) اشاره شده است . برخی از این روایات در منابع روایی شیعه آمده آمده است که بر فرزند و پاره تن رسول خدا بودن امام رضا (ع) صراحت دارند [3] در منابع اهل سنت نیز اینگونه روایات را می توان دید ‘ در برخی از آنها سلسله تبار آن حضرت تا پیامبر اکرم (ص) بیان گردیده است .[4]
درباره فرزندان آن حضرت نیز می توان خبرهایی را در روایات شیعه و اهل سنت ملاحظه کرد ‘ در روایات شیعه بر دو مسئله تصریح شده است ؛ نخست آنکه ایشان از سبیکه پسری به نام محمد تقی دارند و دیگر آنکه از ام حبیبه دختر مامون فرزندی نداشته اند [5] اما در روایات اهل سنت برای آن حضرت بیش از یک فرزند نام برده شده است.[6]
 
ب - جایگاه علمی ودینی
موضوع دیگری که در ارتباط با امام رضا (ع) از سوی شیعیان و اهل سنت مورد توجه قرار گرفته ‘ جایگاه علمی و دینی آن حضرت است . در اعتقاد شیعیان ‘ امامان معصوم (ع) وارث پیامبرانند و علم ودانش از مهم ترین ارث پیامبران به شمار می آید [7] این مسئله درباره امام رضا (ع) به گونه ای است که از سوی پدرشان عالم آل محمد لقب گرفته اند .[8]
در روایات متعددی که شیعیان و اهل سنت نقل کرده اند به دانش حضرت درباره قرآن ‘ مسائل اعتقادی و کلامی ‘ ادیان و کتاب های آسمانی ‘ فقه و پزشکی اشاره شده است . خود آنحضرت در این باره می فرمایند : در حرم پیامبر می نشستم و عالم مدینه هرگاه در مسئله ای با مشکل روبرو می شدند و از حل آن ناتوان می گشتند ‘ به من مراجعه می کردند و پاسخ لازم را دریافت می کردند . [9]
ابراهیم بن عباس در اشاره به علم امام ومیزان تسلط ایشان بر قرآن میگوید : عالم تر از او ندیدیم . بارها مامون از مسائل مختلف از او می پرسید و ایشان پاسخ می داد در حالی که تمام پاسخ ها مثال هایی برگرفته از قرآن بود [10]
آگاهی امام رضا (ع) از اخبار غیبی [11] و آشنایی با زبانهای مختلف [12] از دیگر نشانه های دانش سرشار آن حضرت است که در روایات شیعه نمود پیدا کرده است . در این میان ‘ مناظرات امام جایگاهی ویژه دارد که به خوبی عمق دانش و دانایی امام را نسبت به مسائل مختلف کلامی و الهیات دیگر ادیان نشان می دهد . [13] کتاب ها و نوشته هایی که شیعیان به آن حضرت نسبت داده اند نیز نشان دیگری از نبوغ علمی آن امام است . شیخ صدوق در عیوناخبار الرضا ‘ رساله ای را به حضرت نسبت داده است که ایشان در جواب محمد بن سنان در موضوع علل احکام نگاشته است [14] صحیفه الرضا [15] و رساله ذهبیه از جمله کتاب های معروف منسوب به امام رضا (ع) است که در موضوع مسائل بهداشتی و دستورات پزشکی به درخواست مامون نگاشته شده است [16]
پرورش و آموزش بخش دیگری از حیات علمی آن حضرت را در بر می گیرد . گفته شده است که حضرت در طی 18 سال امامت در مدینه و دو سال در مرو ‘ شاگردانی را تربیت کرده اند که برخی از آنها از روایان و دانشمندان بزرگ شیعه به حساب می آیند. علمای رجال شمار آنها را تا 318 نفر رسانده اند [17] درباره جایگاه علمی حضرت روایات بسیاری نیز از سوی صاحب نظران و دانشمندان اهل سنت نقل شده است. در حدیثی آمده است که حضرت رضا (ع) با اینکه هنوز بیشتر از بیست سال از عمر پربرکتش نگذشته بود ‘ در مسجد النبی می نشست و به پرسش های مردم پاسخ می داد [18]
حاکم نیشابوری نیز به این ماجرا تصریح کرده می گوید : با وجود اینکه امام رضا (ع) بیست و چند ساله بود ‘ در مسجد رسول خدا فتوا می داد و بزرگان اهل سنت از او روایات نقل کرده اند [19] بلاذری در هنگامی که حضرت فرزندشان را از دست داده بودند ‘ خطاب به ایشان گفت : شما والاتر از وصف مایی و ما از پند دادن به تو ناتوانیم . تو از دانش کافی برخورداری و خداوند تو را تعزیت دهد [20] محمد بن جریر طبری درباره حضرت می گوید : مامون ‘ علی بن موسی الرضا (ع) را ولی عهد خویش قرار داد ؛ چرا که در میان فرزندان عباس و فرزندان علی فردی ‘ پرهیزگارتر و داناتر از وی نیافت [21]
بزرگان دیگر همچون ابن ابی الحدید ‘ [22] ذهبی شافعی [23] و ابن عربی [24] از جمله افرادی هستند که از امام رضا (ع) تجلیل کرده اند و در اشاره به مقام علمی آن حضرت مطالبی را بیان داشته اند.
لازم به یادآوری است که تمجید و بزرگداشت مقام علمی امام تنها به قدمای اهل سنت اختصاص ندارد ‘ بلکه بسیاری از معاصرین اهل سنت و جماعت نیز در این باره اظهار نظر کرده اند . نویسنده کتاب امام رضا (ع) به روایت اهل سنت ‘ در ابتکاری جالب ‘ سخنان بزرگان اهل ست درباره آن حضرت را به ترتیب از قرون نخست اسلامی تا دوران معاصر نقل کرده است . برا یمثال یوسف بن اسماعیل بنهانی شافعی که از دانشمندان قرن چهاردهم است ‘ درباره امام رضا (ع) گفته است : او از بزرگان ائمه و مشعل های فروزان و از اهل بیت نبوت (ع)ا ست . او معدن علم و عرفان و کرم و جوان مردی است. [25]
همچنین علی بن محمد عبدالله فکری درباره جایگاه علمی امام می نویسد : ابراهیم بن عباس گفته است که موردی را سراغ نداریم که چیزی از وی سوال شده باشد و او پاسخی قانع کننده و کافی نفرموده باشد [26] راویان اهل سنت روایاتی را نقل کرده اند که در آنها امام رضا (ع) از آینده خبر داده است. خبر سقوط برمکیان [27] خبر از محل دفن خود و هارون [28] کشته شدن امین به دست مامون [29] کشته شدن امین به دست مامون [30] و مانند آن از جمله این موارد است .
 
ج - جایگاه معنوی و اخلاقی امام رضا (ع)
اخلاق مداری و انصاف به صفات و ویژگی های مثبت اخلاقی از مشخصه های خاندان عصمت وطهارت است . این مشخصه در زندگی امام رضا (ع) از برجستگی ها خاصی برخوردار است ؛ چراکه او جانشین رسول خدا (ص) است و از آنجا که رسول گرامی اسلام الگوی نیکوی مسلمانان است ‘ جانشین وی نیز باید چنان باشد.روایات بسیاری در این باره در متون شیعه و اهل سنت نقل شده است که با توجه به کثرت انها تنها به ذکر روایاتی از منابع اهل سنت بسنده می شود.
ابراهیم بن عباس در اشاره به اخلاق معنوی امام رضا (ع) می گوید : علی بن موسی الرضا (ع) اندک می خوابید و بسیار روزه می گرفت ‘ کارهای خیر فراوان انجام می داد ‘ در دادن صدقه از تاریکی شب استفاده می کرد ‘ در تابستان بر حصی رو در زمستان بر پوستین می نشست [31]ابن طلحه می گوید : علی بن موسی بزرگوارترین ‘ شریفترین و کامل ترین فرزندان موسی بن جعفرا ست [33] در نقلی دیگر از وی درباره آن حضرت می گوید : منش او پیامبر گونه و خلق و خوی او نشان از انسان های اصیل دارد که از پدرانش به ارث برده است.[34] ابن جوزی در این باره نوشته است علی بن موسی الرضا (ع) از تبار بنی هاشم ‘ ملقب به رضاست ‘ او بسیار راستگو بود[32]
ابن ابی الحدید نیز ام ام را دناترین ‘ بخشنده ترین و خوش خوترین مردمان وصف کرد ه است .[35] موصلی شافعی نیز درباره امام می گوید : آن حضرت از حیث بردباری و بینش بسیار پرمایه بود و در نهایت بردباری قرار داشت. در پرهیزگاری و ترس از خداوند و شهامت و جوانمردی سرآمد بود .[36]
قلقشندی شافعی که از علمای قرن نهم است می گوید : زمانی که مامون فضل گسترده دانش تابان ورع اشکار زهد خالص دوری امام رضا (ع) از دنیا رادید ‘ او را به ولایتعهدی برگزید [37] ویژگی های معنوی و اخلاقی آن حضرت به گونه ای آشکار بوده است که در شعر شاعران غیر شیعی نیز تبلور یافته است . اشعار منسوب به حسن بن هانی معروف به ابونراس از این قبیل است [38] خواند میرشافعی از شاعران قرن دهم اهل سنت درباره حضرت چنین سروده است :
سلام آل طاها و یاسین
سلام علی آل خیر النبیین
سلام علی روضه حل فیها
امام یباهی به المکر وا لدین [39]
درود بر خاندان طاها و یاسین از القاب پیامبر ‘ درود بر خاندان بهترین پیامبران .
درود بر بای که درآن امام و پیشوایی قرار گرفته است که دین و دنیا به آن افتخار می کنند .
 
د - روایات منقول از امام رضا (ع)
از جمله مسائل شایسته یادآوری ‘ ذکر روایاتی است که شیعه و اهل سنت از آن حضرت نقل کرده اند . بخشی از آنها ‘ روایاتی هستند که حضرت بدون استناد به دیگران بیان نموده اند و بخشی نیز روایاتی است که از پدرانشان ودر نهایت از پیامبر اکرم (ص) نقل کرده اند . احادیث دسته دوم به روایات ‹‹سلسله الذهب ›› مشهور هستند ‘ زیرا زنجیره راویان آنها همه معصوم و از برترین های مسلمانان زمان خودبوده اند. حدیث معروف به سلسله الذهب که در نیشابور بیان فرمودند از جمله این روایات است .
ماجرا از این قرار است که آنگاه که امام آماده رفتن و ترک نیشابور بودند ‘ برخی از اصحاب حدیث خدمتشان رسیدند و اظهار کردند : اکنون که در حال ترک نیشابور هستید حدیثی نمی فرمائید ؟ امام در این لحظه سر از داخل کجاوه بیرون آوردند و فرمودند : پدرم موسی بن جعفر (ع) از پدرش ج عفر بن محمد ‘ و او از پدرش محمد بن علی و او از پدرش جعفر بن محمد ‘ و او از پدرش محمدبن علیو او از پدرش علی بن حسین و او از پدرش امیر مومنان و او از رسول خدا و او از فرشته وحی جبرائیل و او از خداوند متعال نقل کرده است که فرمود : لا اله الا الله حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی . راوی میگوید : با آنکه امام اندکی دور شده بودسرش را از کجاوه بیرون آورد و فرمود : بسروزها و انا من شروطها 40] افزون بر محدثان شیعه مانند شیخ صدوق ‘ اربلی وعلامه مجلسی [41] که این حدیث را نقل کرده اند ؛ [42] راویان اهل سنت نیز مبادرت به نقل آن نموده اند . لازم به یادآوری است که در کتابهای اهل سنت دو روایت معروف به سلسله الذهب وجود دارد که از نظر سند یکسان می باشند ‘ اما از نظر دلالت متفاوت اند . یکی روایت مشهور حصن است و دیگری حدیث ایمان .
نویسنده کتاب امام رضا (ع) به روایت اهل سنت ‘ که درباره آن این دو روایت و راویان آنها تحقیق جامعی انجام داده است [43] میگوید : در منابع اهل سنت حدود پنجاه راوی این حدیث را از قرن سوم تاکنون نقل کرده اند[44] البته همچنان که در منابع شیعی در نقل این حدیث تفاوت هایی وجود دارد ‘ درمنابع اهل سنت نیز تفاوت هایی وجود دارد. برای مثال روایت حصن ‘ به دو صورت نقل شده است. در بیشتر نقل ها ‘ خواجه پارسای حنفی و قاضی بهجت افندی شافعی از جمله این مواردند ‘ ولی در برخی نقل ها جمله بشروطها و انا من شروطها نیز آمده است ‘ نقل قندوزی از جمله این نقل ها است [45]
در نقل حدیث ایمان نیز شاهد همین ماجرا هستیم که حضرت به درخواست برخی علمای نیشابور فرمود : الایمان معرفت بالقلب و اقرار باللسان و عمل بارکان [46] درباره این روایت هم مانند روایت حصن اختلافتی وجود دارد ‘ ولی بیشتر اهل سنت ان را معتبر دانسته اند .[47]
غیر از احادیث مشهور ‘ روایات بسیار دیگری نیز از حضرت رضا (ع) در منابع اهل سنت نقل شده است که نشانه جایگاه مهم ایشان در بین مسلمانان و رویکرد مثبت اهل سنت نسبت به اهل بیت پیامبر اکرم (ص) است .
 
هـ - کرامات امام رضا (ع)
موضوع دیگری که از سوی شیعیان و اهل سنت مورد توجه قرار گرفته ‘ کرامات علی بن موسی الرضا (ع) است . در منابع روایی شیعه و اهل تسن شیعه و اهل تسنن کرامات بسیاری برای آن حضرت نقل شده است که حتی بیان بخشی از از آنها در این مختصر نمی گنجد . از این رو به عنوان نمونه به برخی اشاره می کنیم . یکی از کراماتی که شیعه و اهل سنت آنرا نقل کرده اند ماجرای دعای باران حضرت است . حاکم نیشابوری نقل می کند که پس از ورود آن حضرت به مرو ‘ شایع شد که حضور امام باعث قطع باران شده است. مامون که از این جریان هم شاد بود و هم ناراحت ‘ از حضرت خواست برای آمدن باران نماز طلب باران بخواند ‘ امام در اجبات خواست مردم و مامون ‘ روز دوشنبه به صحرا رفت ‘ بعد از ادای دو رکعت نماز و ستایش پروردگار ‘ دست به دعا برداشت و فرمود پروردگارا ! تو حق ما اهل بیت را بزرگ داشتی و این مردم چنان که فرمان دادی به ما توسل جسته اند و چشم به فضل و رحمت تو دارند و نعمتت را انتظار می کشند ‘ پس آنان را با بارانی سودمند و گسترده و بدون زیان سیراب گردان .
راوی می گوید پس از پایان یافتن دعای علی بن موسی الرضا (ع) ابرهای باران زا در آسمان پدیدار گشت و رعد و برق آغاز شد مردم به تصور باریدن باران به سرپناه می گشتند امام فرمود : این ابرها از آن این منطقه نیستند ‘ این مسئله چند بار رخ داد تا اینکه در یک نوبت امام فرمود : این ابرها را خداوند برای شما فرستاده است . پس پروردگار تان را بر این نعمت و تفضل سپاس گذارید و به سوی خانه هایتان بروید ؛ زیرا تا به منازلتان نروید این ابرها بر شما نخواهند بارید و همین گونه شد [48]
غیر از این کرامت ‘ درباره کرامات های امام رضا (ع) ماجراهای فراوانی نقل شده و کتاب هایی نیز در این باره به چاپ رسیده است .[49]
 
و - زیارت امام رضا (ع)
موضوع مهم دیگری که همواره مورد توجه شیعه و اهل سنت قرار داشته و درباره آن روایات و نقل های فراوانی وجود دارد ‘ زیارت حضرت علی بن موسی الرضا (ع) و فضیلت آن است . در این باره در منابع روایی شیعه و اهل سنت روایات زیادی از پیامبر اکرم (ص) و دیگر معصومین (ع) نقل شده است .
امام صادق (ع) به نقل از پیامبر اکرم (ص) فرمود : پاره ای تن من در خراسان دفن خواهد شد ‘ هر مومنی که او را زیارت کند بهشت بر او واجب خواهد شد و آتش جهنم برا او حرام خواهد گشت . [50]
نعمان بن سعد از امام علی (ع) نقل کرده که فرمود : مردی از فرزندانم در سرزمین خراسان دفن خواهد شد که اسمش اسم من نام پدرش نام ابن عمران موسی است . هر کس او را در غربتش زیارت کند خداوند تمام گناهان گذشته و آینده او را می آمرزد هر چند به اندازه تعداد ستارگان آسمان و دانه های باران و برگ درختان باشد [51]
ابراهیم بن اسحاق نهاوندی از امام رضا (ع) نقل کرده که فرمود : هر کس دوری راه را بر خود همواره کند و به زیارت من آید ‘ من هم در سه جایگاه به دیدارش خواهم رفت تا و را از تنگناها و اهوال آنهابرهانم : هنگامی که نامه ها دست به دست می گردد ‘ هنگام عبور از صراط و در هنگام سنجش اعمال [52]
حاکم نیشابوری به سند خود از امام رضا (ع) و او از پیامبر (ص) اورده که فرمود : پاره ای از تن من در خراسان مدفون خواهد شد ‘ هر گرفتاری او را زیارت کند خداوند گرفتاریش را برطرف می کند و هر گنهکاری زیارتش کند خداوند متعال گناهانش را می آمرزد [53]
از عایشه نیز روایات شده که پیامبر اکرم (ص) فرمود : هر که فرزندم را در طوس زیارت کند گویی یک حج به جا آورده است . عایشه پرسید : یک حج ؟ ! پیامبر (ص) فرمود : دو حج . عایشه پرسید دو حج ؟ رسول خدا فرمود سه حج عایشه ساکت شدو چیزی نگفت [54]
جوینی شافعی نقل کرده می گوید : شخصی نزد امام رضا (ع) آمد و به امام عرض کرد : ای فرزند رسول خدا ! پیامبر را در خواب دیدم که به من فرمود چگونه خواهید بود اگر پاره تن من در سرزمین شما مدفون شود از امانت من چگونه محافظت می کنید ؟ منظور پیامبر چیست ؟ امام رضا (ع) در پاسخ فرمود : من آن شخصی هستم که در سرزمین شما دفن خواهد شد . پارهتن رسول خدا منم و من همان امانتی هستم که هر شخصی اگر با معرفت به حق من مرا زیارت کند ‘ من و پدرانم او را شفاعت می کنیم ‘ و کسی که او را در قیامت شفاعت کنیم نجات خواهد یافت [55]
وجود این روایات باعث شده است تا بزرگان اهل سنت همواره نسبت به زیارت مرقد مطهر آن حضرت و تبرک جستن به آن مکان مقدس توجه داشته باشند . نویسنده کتاب امام رضا (ع) به روایت اهل سنت ‘ به تفصیل موارد متعد زیارت و تبرک جستن علمای اهل سنت به بارگاه امام رضا (ع) را آورده است .[56]
 
نتیجه
امام رضا (ع) از جمله معدود بزرگانی است که همواره از سوی شیعه و اهل سنت مورد توجه و تمجید بوده است. موقعیت انحصاری ایشان در بین امامان (ع) و شخصیتی که حضرت در این موقعیت از خود نشان دادند یکی از مهمترین عوامل توجه آن حضرت است. باتوجه به اینکه در مورد کمتر کسی همچون حضرت رضا (ع) چنین اقبال و توجهی از سوی فرقه های مختلف مسلمان صورت گرفته است ‘ می توان از شخصیت آن حضرت به عنوان عاملی مهم در جهت وحدت و نزدیک سازی دیدگاه ها در میان مسلمانان استفاده نمود .
 
کتابنامه
1- قرآن کریم
2- ابن ابی الحدید شرح نهج البلاغه قم کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی 1404 ق
3- ابن اثیر ‘ علی بن ابی الکرم الکامل فی التاریخ ‘ دار احیاء التراث العربی بیروت 1408 ق
4- ابن بابویه قمی محمد بن علی (شیخ صدوق) عیون اخبار الرضا قم نشر محمدرضامشهدی 1377 ش
5- ابن جوزی عبدالرحمن بن علی فنون الافنان فی عجائب علوم القرآن بغداد المجامع العلمی العراقی 1408 ق
6- ابن جوزی یوسف بن قره اوقلی تذکره الخواص قم ذوی القربی 1427 ق
7- ابن حجر عسقلانی احمد بن علی تهذیب التهذیب بیروت دارالفکر 1404 ق
8- ابن حجر هیئمی احمد بن محمد صواعق المحرقه فی الرد علی اهل البدع والزندقه موسسه الرساله 1417 ق
9- ابن خلکان احمد بن محمد وفیات الاعیان و ابناء ابناء الزمان بیروت دارالصادر بی تا
10- ابن شعبه حسن بن علی تحف العقول عن آل الرسول ترجمه احمد جنتی تهران امیر کبیر 1367 ش
11- ابن شهر آشوب محمد بن علی مناقب آل ابی طالب نجف المطبعه الحیدریه 1375 ش
12- ابن صباغ علی الفصول المهمه فی معرفه الائمه ترجمه جعفر حسینی قم کنگره جهانی اهل البیت 1427
13- ابن طلحه محمد مطالب السوول فی مناقب ال الرسول (ص) بیروت البلاغ 1419 ق
14- ابن ماجه محمد بن یزید سنن ابن ماجه تحقیق احمد شمس الدین بیروت دارالکتب العلمیه 1423 ق
15- اربلی علی بن عیسی کشف الغمه فی معرفه الائمه تبریز بی تا
16- بدخشی حنفی محمدخان مفتاح النجاه فی مناقب آل عبا قم کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی بیت ا
17- به کوشش بنیاد پژوهش های اسلامی امام علی بن موسی الرضا (ع) مشهد بیناد پژوهشهای اسلامی 1390 ش
18- چنارانی محمد علی امام رضا (ع) از دیدگاه اهل سنت قم مرکز پژوهش های اسلامی صدرا 1391 ش
19- حاکم نیشابوری محمدتاریخ نیشابور تصحیح کدکنی بی جا بی تا
20- حر عاملی محمد بن الحسین وسائل الشیعه قم موسسه آل البیت چاپ سوم 1414 ق
21- حموئی جوینی ابراهیم بن محمد فرائد السمطین فی فضائل المرتضی والبتول والسبطین والائمه من ذریتهم بیروت المحمودی 1400ش
22- خنجی اصفهانی فضل الله بن روزبهان وسیله الخادم الی المخدوم در شرح صلوات چهارده معصوم قم کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی 1372 ش
23- خواند میر غیاث الدین تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد البشر خیامتهران 1333
24- ذهبی محمد سیر اعلام النبلاء ترجمه کامل اخبار افراد البشر خیام تهران 1333 ش
25- سبحانی جعفر بحوث فی الملل و النحل قم موسسه الامام الصادق
26- سکندری علی جان سلسله الذهب مجموعه مقالات همایش حدیث سلسله الذهب مشهد بنیاد پژوهشهای اسلامی 1392ش
27- شبراوی عبدالله بن محمد الاتحاف بحب الاشراف دارالکب الاسلامیه 1423
28- طبرسی فضل بن حسن اعلام الوری باعلام الهدی تهران کتابخانه اسلامی 1338 ش
29- طبری محمد بن جریر دلائل الامامه الطمبعه الحیدریه بی جا 1383
30- طبسی محمد محسن امام رضا به روایت اهل سنت قم دلیل ما 1388 ش
31- طوسی محمد بن حسن اختیار معرفت الرجال مشهد دانشگاه مشهد 1348ش
32- عطاردی عزیز الله مسند الامام الرضا (ع) مشهد کنگره جهانی امام رضا 1406 ق
33- فخرالدین رازی محمد بن عمر الشجره المبارکه فی انساب الطالبیه قم کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی 1409 ق
34- قلفشندی احمد صبحی الاعشی ینابیع الموده لذوی القربی بیروت دار الاسوه 1416 ق
35- قندوزی سلیمان بن ابراهیم ینابیع الموده لذوی القربی بیروت دارالاسوه 1414ق
36- کلینی محمد بن یعقوب الکافی تهران کتابخانه اسلامی 1381 ش
37- مجلسی محمد باقر بحار الانوار تهران دراالکتب الاسلامیه 1406
38- محمد بن جریر طبری تاریخ الامم والملوک بیروت دارالکتب العلمیه 1408 ق
39- مرعشی نجفی سید شهاب الدین ملحقات احقاق الحق قم کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی 1423ق
40- مفید محمد بن محمد الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد قم موسسه آل البیت لاحیاء التراث 1413 ق
41- موصلی شافعی عمر بن محمد النعیم المقیم لعتره النباء العظیم قم دارالکتب الاسلامیه 1423 ق
42- نبهانی یوسف بن اسماعیل جامع کرامات الاولیا بیروتدارالکتب العلمیه 1407 ق
43- نجاح الطائی سیره الامام الرضا (ع) قم دارالهدی لاحیاء التراث 1428 ق
44- نوری حسین مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل قم موسسه آل البیت لاحیاء التراث 1409 ق
45- نویری احمد بن عبدالوهاب نهایه الارب فی فنون الادب مصر وزاره الثقافه بی تا

[1] - ابن بابویه محمد بن علی عیون اخبار الرضا ج 1 ص 104
[2] - حموئی جوینی ابراهیم بن محمد فرائدالسمطین ج 2 ص 203
[3] - ابن بابویه محمد بن علی عیون اخبار الرضا ج 2 ص 256
[4] - ابن عبدریه احمد بن محمد عقد الفرید ج 5 ص359 ابن اثیر علی بن محمد الکامل فی التاریخ ج 6 ص 33
[5] - این شهر آشوب محمد بن علی مناقب آل ابی طالب ج 4 ص 367 مفید محمد بن محمد الارشاد ج 2 ص 263
[6] - فخرالدین رازی محمد بن عمر الشجره المبارکه فی انساب الطالبیه ص 77 موصلی شافعی عمر بن محمد النعیم لعترع النبا العظیم ص 409
[7] - کلیینی محمد بن یعقوب الکافی ج 1 ص 223- 227
[8] - طبرسی فضل بن حسن اعلام الوری ص 587
[9] - ابن بابویه محمد بن علی عیون اخبار الرضا ج 2 ص 202
[10] - ابن بابویه محمد بن علی عیون اخبار الررضا ج 3 ص 180 .... علی بن عیسی کسف الغمه فی معرفت الائمه ج 3 ص 107
[11] - سبحانی جعفر بحوث فی الملل والنحل ج 8 ص 379
[12] - ابن شهر آشوب محمد بن علی مناقب آل ابی طالب ج 3 ص 453 ابن بابویه محمد بن علی عیون اخبار الرضا ج 2 ص 553
[13] -مناظرات تاریخی امام رضا (ع) با پیروان مذاهب و مکاتب دیگر و ...
[14] -مجلسی محمد باقر بحار الانوار ج 49 ص 99 این شهر آشوب محمد بن علی مناقب آل ابی طالب ج 4 ص 350
[15] -ابن شعبه حسن بن علی تحف العقول عن آل الرسول ص 496- 486
[16] - مجلسی محمد باقر بحار الانوار ج 59 ص 306 تا 356
[17] -طوسی محمد بن حسن اختیار معرفت الرجال ص 366
[18] -ابن حجر عقلانی احمد بن علی تهدیب التهذیب ج 7 ص 339 ابن جوزی یوسف تذکره الخواص ص 315
[19] - حاکم نیشابوری محمد تاریخ نیشابور ص148
[20] - نویری احمد بن عبدالوهاب نهایه الارب فی فنون الادب ج 5 ص 168
[21] - محمد بن جریر طبری تاریخ الامم والملوک قاهره طبع الاستقام ج 7 ص 139 البنه در این که انگیزه مامون از این اقدام چه بوده است اختلاف وجود دارد بسیاری از صاحب نظران شیعه اغراض سیاسی و حفظ حکومت را از مهم ترین انگیزه های وی برشمرده اند
[22] -ابن ابی الحدید عبدالحمید بن هبه الله شرح نهج البلاغه ج 12 ص 54 و ج 15 ص 291
[23] - ذهبی محمد سیر اعلام النبلا ج 9 ص 387
[24] - مرعشی نجفی سید شهاب الدین ملحقات احقاق الحق ج 28 ص 657
[25] - تبهانی یوسف بن اسماعیل جامع کرامات الاولیا ج 2 ص 311
[26] - طبسی محمد محسن امام رضا به روایت اهل سنت ص97 ص 311
[27] -حموئی جوینی ابراهیم بن محمدفرائد المسطین ج 2 ص 209
[28] -ابنصباغ علی الفصول المهمه ی معرفت الائمه ص 376 نبهانی یوسف بن اسماعیل جامع کرامات الاولیا ج 2 ص 312
[29] - شیراوی عبدالله بن محمد الاتحاف بحب الاشراف ص160
[30] - ابن صباغ علی الفصلو المهمه فی معرفه الائمه ص384
[31] -ابن جوی عبدالرحمن بن علی عبدالرحمن فنون الافنان فی عجائب علوم القرآن ص 59
[32] -
[33] - شیراوی عبدالله بن محمد الاتحاف یحب ال اشراف ص 155
[34] -ابن طلحه محمد مطالب السوول فی مناقب آل الرسول ص295
[35] -ابن ابی ال حدید عبدالحمید بن هبه الله شرح نهج البلاغه ج 13 ص 254
[36] -موصلی النعیم المقیم لعتره النبا العظیم ص377
[37] -.... احمد صبح الاعشی فی صناعه الانشاء ج 9 ص 383
[38] -ابن خلکان احمد بن محمد وفیات الاعیان ج 3 ص 27 ابن جوزی یوسف تذکره الخواص ص 121
[39] - خواند میر غیاث الدین حبیب السیر ج 2 ص 83
[40] - ابن بابویه محمد بن علی عیون اخبار الرضا ج 2 ص 134
[41] -مجلسی محمد باقر بحار الانوار ج 49 ص 130-127
[42] - برای اطلاع بیشتر تک : به کوشش سکندری علی جان سلسله الذهب مجموعه مقالات همایش حدیث سلسله الذهب
[43] - طبسی محمد محسن امام رضا (ع) به روایت اهل سنت صص 110-206
[44] -همان ص 112
[45] -فندوزی سلیمان بن ابراهیم ینابیع الموده لذوی القربی ج 3 ص 168
[46] -ابن ماجه محمد بن یزید سسن ابن ماجد ج 1 ص 25 ح 65
[47] -برای آگاهی بیشتر تک طبسی محمد محسن امام رضا (ع) به روایت اهل سنت ص 129-149
[48] - حموئی جوینی ابراهیم بن محمد فرائد السمطین ج 2 ص 121- 214
[49] - نک مهدی خراسانی چهل داستان از کرامات امام رضا (ع)
[50] - ابن بابویه محمدبن عی عیون اخبار الرضا ج 2 ص 256
[51] -مجلسی محمد باقر بحار الانوار ج 102ص 287
[52] - حر عاملی محمد بن حسن وسائل الشیعه ج 10ص423
 
[53] - حموئی جوینی ابراهیم بن محمد فرائد السمطین ج 2 ص 190 ح 467
[54] -قندوزی سلیمان بن ابراهیم ینابیع الموده لذوی القربی ج 2 ص 341
[55] - حموئی جوینی ابراهیم بن محمد فرائد السمطین ج 2 ص 191 ج 468
[56] - طبسی محمد محسن اما مرضا (ع) به روایت اهل سنت ص 299-
..............
(فصلنامه فرهنگی اجتماعی ژرفای آفتاب – روح الله زینلی)