احاديث , سخنان تصادفي امام رضا (ع)

ايرانيان نخستين بار علي عليه‏السلام را در حالي ديدند که اشک از ديدگان فرو مي‏باريد و با اسيران فرس همدردي مي‏نمود. همين که اسيران ايراني (موالي) وارد مدينه شدند، عمر اراده کرد که زنان آنها را بفروشند و مردان آنها را بردگي گيرند، اما در اين ميان اميرمومنان عليه‏السلام سخن پيامبر را بازگفت: بزرگان هر قوم را گرامي داريد، هر چند مخالف شما باشند. مردم ايران گرامي و محترم هستند و خود تسليم شده رو به ما آورده‏اند و به رغبت در اسلام وارد شده‏اند. من سهم خود و بني‏هاشم را به خاطر خدا آزاد کردم. پس از آن، مهاجر و انصار نيز گفتند: ما نيز حق خود را به تو بخشيديم اي برادر رسول خدا صلي الله عليه و آله. امام فرمود: بار خدايا! پس شاهد باش که آنان بخشيدند و من قبول نمودم و آزاد کردم. پس عمر گفت: علي بن ابيطالب پيش افتاد و امتي را برد و تصميم مرا درباره اعاجم به هم کوبيد (2)

ايرانيان هنوز چند صباحي زير لواي اسلام نيارميده بودند که ناگهان چهره 

حکومت اسلامي با تسلط بني‏اميه بر دستگاه خلافت به کلي عوض شد. آنان که حکومت اصيل اسلامي را در خاندان پيامبر صلي الله عليه و آله مي‏ديدند، به کمک داعي بني‏عباس، ابومسلم در خراسان شتافتند تا بدين ترتيب نابودي امويان را رقم زنند، تا اينکه بني‏عباس به جاي آنان نشستند؛ بني‏عباس نيز پس از چندي عملا در انحرافات غوطه خوردند. اما ايرانيان با توجه به درايتي که داشتند، عدالت و حکومت اسلامي را تنها در خاندان علي عليه‏السلام مي‏ديدند و بس، از اين رو همواره در جهت انديشه‏هاي آنان گام برمي‏داشتند.

بنابراين زمينه گرايش به تشيع در خراسان، از دوره خلافت امام علي عليه‏السلام آغاز شد و همواره نيز رو به رشد بود و حتي اين فروغ در زمان خلفاي اموي هيچگاه خاموش نشد. آنچه سبب شد تشيع گسترش و تعميق بيشتري يابد، شهادت امام حسين عليه‏السلام و سپس زيد بن علي و يحيي بن زيد بود؛ به ويژه با شهادت يحيي در «جوزجان» و قتل عام ياران و طرفداران او عواطف و احساسات خراسانيان نسبت به علي عليه‏السلام و فرزندانش به اوج خود رسيد. در زمان امام نشاط و جنبش شيعي چنان شده بود که علنا حب و ولاي خاندان رسول خدا صلي الله عليه و آله اظهار مي‏شد؛ تا جايي که حتي مأمون در برابر ارباب کلام دم از ولاي اهل بيت عليه‏السلام مي‏زد و همچنين با علما درباره‏ي خلافت اميرالمومنين عليه‏السلام به مناظره نشست و با براهين قاطع خود آنان را مجاب ساخت اولين قيام شيعي که براي براندازي دستگاه خلافت نوبنياد عباسيان صورت گرفت قيام «شريک بن شيخ» در بخارا و ماوراءالنهر بود. وي درباره‏ي علت مخالفت خود با حکومت عباسي چنين مي‏گويد: «بني‏مروان براي ما ذلت آوردند، اما خداوند به کمک ما آمده و انها را از بين برد. ما از بني‏عباس متابعت نکرديم که همچنان شاهد قتل و خونريزي باشيم؛ حکومت هيچ شخصي چون اهل بيت عليهم‏السلام ما را کفايت نمي‏کند.» سرانجام اين قيام با فرستاده‏هاي زياد بن صالح از سوي ابومسلم متلاشي شد همانگونه که مي‏بينيم، تفکر شيعي با «روي کار آمدن فردي از اهل بيت» در پيوند است، اگرچه ممکن است اينان در طرفداري خود چندان اخلاص ديني نداشته باشند. بنابراين آنچه مهم است «موضع سياسي» آنان مي‏باشد

سخت‏گيري‏هاي منصور، نسبت به علويان و به خصوص «بني‏الحسن» موجب عصيان آنها شد. اولين حرکت آنها از دهه دوم حکومت بني‏عباس آغاز گرديد، از سوي محمد بن عبدالله بود که علاوه بر داشتن زمينه‏هايي در حجاز و عراق، در ايران نيز طرفداراني داشت.

يکي ديگر از اين قيامها قيام ابراهيم بن عبدالله است. مرکز اين قيام در بصره و نزديک به مناطق ايران بوده است. هنگامي که ابراهيم بصره را گرفت، نمايندگاني به شهرهاي مختلف جنوب غربي ايران فرستاد. يکي از داعيان او مغيرة بن مفرغ بود که به اهواز رفت و در آنجا پس از اشغال شهر، با فرستاده‏ي منصور، خازم بن خزيمه درگير شد و بر او غلبه کرد، اما چندي بعد شکست خورد و به بصره بازگشت. يکي ديگر از داعيا شخصي به نام عمرو بن شداد بود که به فارس رفت و بر آن منطقه نيز مسلط گرديد، اما بعد از کشته ‏شدن ابراهيم به بصره بازگشت

حرکت پيروزمندانه‏ي ابراهيم، حرکتي «علوي» بود که زمينه‏ي بروز آن در بلاد ايران وجود داشت. از سوي ديگر، تشيع آنها بيشتر تشيعي سياسي بود که زمينه آن نيز محبت مردم به علويان از باب «ابناء رسول الله» بوده است. اما در مجموع مي‏توان اين دو حرکت را به طور ضمني تشيعي اعتقادي دانست

در زمان خلافت هادي نيز حسين بن علي، شهيد فخ قيام کرد، اما سرانجام سرکوب گرديد و عباسيان سر او را از مکه به خراسان فرستادند. اين امر نشانه نفوذ تشيع در اين بلاد بود. البته اين برخورد عباسيان با قيامهاي علوي نتايجي به رغم ميلشان نيز در پي داشت که احتمالا بدبيني مردم ايران و خراسان نسبت به آنان در شمار همين نتايج باشد. شهادت قيام کنندگان باعث محبوبيت زياد علويان در حجاز، عراق و ايران مي‏شد. از اين رو، بني‏عباس بيشترين وحشت را از علويان داشتند.

اما رضا عليه‏السلام در برابر اين قيامها هدايت شيعيان را از همان آغاز در مسيري صحيح آغاز کرد. حضرت بر آن بود تا مردم را از افتادن در دام حرکتهايي که از سرچشمه اصيل تشيع سيراب تشيع سيراب نشده و از نعمت امامت بي‏بهره بودند، باز دارد. حضرت در اين باره آشکارا و بدون هيچ گونه مماشات سياسي و تقيه‏ي مذهبي فعاليت مستقل خود را شروع کرد

نکته درخور توجه آنکه، وجهه‏ي علمي امام عليه‏السلام مهمترين عامل گسترش تشيع به شمار مي‏آمد؛ به خصوص که مباني فکري شيعه نيز در آن اوضاع مشخص بود. رجاء بن ابي‏الضحاک که مسئوليت آوردن امام را بر عهده داشت، در مورد حوادث طول راه چنين نقل مي‏کند: در هيچ شهري از شهرها فرود نمي‏آمديم، مگر آنکه مردم به سراغ او مي‏آمدند و از او در مورد مسائلشان استفتا کرده، معالم ديني‏شان را مي‏پرسيدند. او نيز احاديث زيادي در از طريق پدرانش - تا برسد به پيامبر صلي الله عليه و آله - براي آنها نقل مي‏کرد

در اين باره اين نکته دريافتي است که تکيه امامان عليه‏السلام بر طريق پدران خود، بهترين گواه بر توسعه «تفکر شيعي» است؛ طريقي که تنها با اتکا بر اهل‏بيت عليهم‏السلام احاديثي گفته شده که در سلسله سند آن، تنها نام اهل بيت آمده است، نه راوياني ديگر. اين سند در بين راويان حديث به نام «سلسلة الذهب» مشهور است

پيش‏تر درباره‏ي مناظرات علمي امام عليه‏السلام با علماي اديان مختلف سخن گفتيم که اين نيز به منظور سامان بخشيدن شيعيان و گسترش «تفکر شيعي» بوده است. البته در اين ميان نقش نامه‏ هاي امام به افراد مختلف - براي توضيح مباني شيعه - را نمي‏توان ناديده انگاشت.

پي نوشتها:

1- الهامي، داوود، اسلام و ايران، ص 687

2- الهامي، داوود، اسلام و ايران، ص 691

منبع: کتاب امام رضا (ع) و ايران