واژه «توحید» به معنای «یگانه دانستن و یکتا شمردن» است . اما از نظر اصطلاح در نزد متکلمان (دانشمندان عقاید) و فلاسفه و عرفاظ معانی گوناگونی دارد . هر چند که مقصود همگی بیان یگانگی خداست . ما در اینجا درصدد بیان مباحث فلسفی ، کلامی و عرفانی نیستیم اما از آنجا که شناخت اقسام توحید در احادیث مستلزم آشنایی با مفهوم آنهاست بدان اشاره می کنیم . معمولاً توحید را به چهار قسم : «توحید ذاتی ، صفاتی ، افعالی و عبادی» تقسیم می کنند ، البته برخی صاحب نظران معاصر اقسام دیگری برای توحید ذکر کرده اند که عبارتند از :
1. توحید در وجوب و جود
2. توحید در خالقیت
3. توحید در تدبیر و ربوبیت تکوینی
4. توحید در ربوبیت تشریعی
5. توحید در اولوهیت و معبودیت
6. توحید در عبادت
7. توحید در استعانت
8. توحید در هراس از خدا
9. توحید در امیدواری به خدا
10. توحید در مبحت
11. توحید استقلالی (عالم هستی عین ربط است)
در احادیث امام رضا (ع) برخی از اقسام توحید بیان شده است از اینرو ما تا آنجا که مطالبی در مورد اقسام توحید در احادیث آن حضرت یافتیم و اندازه ای که در این نوشتار مختصر می گنجد ، آنها را بیان می کنیم .
الف) توحید ذاتی : توحید ذاتی به معنای آن است که ذات خدای متعال یکتاست و شریکی برای او نیست نه ترکیبی در درون ذاتش هست و نه خدای دیگری بیرون از ذات او وجود دارد .
1. خدا یکتا و یگانه (واحد و اَحد) است : عن الرضا (ع) : «هو اللطیف الخبیر السمیع البصیر الواحد الاحد الصمد و لم یلد و لم یولد و لم یکن له کفواً احد» . «او (خدای متعال) لطیف ، دانا ، شنوا ، بینا ، یکتا ، یگانه ، مقصود است و نه فرزندی می آورد و نه زاده شده و هیچ کس مانند او نیست .» روایت شده هنگامی که شخصی به نام «فتح» از امام رضا (ع) در مورد کلام فوق الذکر ایشان پرسید ، که آیا «واحد» بودن خدا با «واحد بودن» انسان موجب تشبیه نمی شود ؟ حضرت فرمود : تشبیه فقط در معانی است اما در نام گذاری یکی هستند ، . . . وقتی گفته می شود انسان واحد است ، مقصود آن است که جسم واحد دارد و دو تن نیست اما نفس انسان یکی نیست به خاطر این که اعضای مختلف و رنگ های متفاوت و زیاد دارد که یکی نیست و هر کدام از اجزا غیر دیگر است خون غیر از گوشت است و . . . پس انسان در اسم واحد است نه در معنا ، ولی خدای متعال واحد است که هیچ واحدی غیر او نیست و اختلافی در آن نیست و تفاوت و زیادی و نقصان ندارد ، اما انسان مخلوق و ساخته شده و ترکیب شده از اجزای مختلف و گوهرهای متفاوت است که همگی به صورت واحد مجتمع شده اند .
2. خدا مثل و مانند ندارد : عن الرضا (ع) : «فَلاَ تَجْعَلُوا لِلّهِ أَنْدَاداً ، ای اَشْبَاهاً وَ اَمْثَالاً مِنَ الاَصنَامِ الَّتِی لاتَعقِلُ و لا تَسمَعُ وَلَاتُبْصِرُ وَ لَا تَقِدرُ عَلَی شَیءٍ وَ اَنتُم تَعْلَمُونَ أَنَّها لاتَقدِرُ عَلَی شَیْءٍ» از امام رضا (ع) حکایت شده که در مورد آیه «برای خدا همانند قرار ندهید» ، فرمودند : یعنی شبیه هایی و همانندهایی از بتها (برای خدا) قرار ندهید ، که تفکر نمی کنند و نمی شنوند و نمی بینند و توانای بر چیزی نیستند ، در حالی که شما می دانید که آنها توانای بر چیزی نیستند .» تذکر : برخی مطالب امام رضا (ع) در تفسیر آیات قرآن است . از جمله دو حدیث فوق الذکر و همان طور که در احادیث قبل گذشت ، امام رضا (ع) توحید را از قرآن گرفته و توصیه می کند ما نیز چنین کنیم .
ب) توحید صفاتی : مقصود از توحید صفاتی آن است که صفاتی را که به خدا نسبت میدهیم چیزی غیر از ذات خدا نیست و صفاتی مثل قدرت ، علم و . . . موجوداتی غیر از ذات خدا نیستند . یعنی خدای متعال مثل انسان نیست که نخست جاهل است سپس عالم می شود .
1. صفات خدا عین ذات اوست : شخصی به نام خالد میگوید به امام رضا (ع) عرض کردم : گروهی می گویند : همیشه خدا با علم عالم است و با قدرت قادر است و با حیات زنده است و با قدمت قدیم است و با شنوایی شنواست و با بینایی بیناست . حضرت فرمود : هر کس این گونه بگوید و بدان نزدیک شود (مطلب را درک کند) با خدا ، خدای دیگری گزیده است و بر ولایت ما نیست . سپس فرمودند : خدای متعال همیشه از ذات خود ، عالم ، قادر ، زنده ، قدیم ، شنوا و بیناست و از آنچه مشرکان و تشبیه کنندگان میگویند برتر است .
2. اولین نام و صفت خدا چیست ؟ عن الرضا (ع) : «فاوّل ما اختار لنفسه العلّی العظیم لانّه اعلی الاسماء کلّها فمعناه الله واسمه العلّی العظیم هو اوّل اسمائه لانّه علیّ کل شیئی» ، «پس اولین چیزی که خدای متعال برای خودش انتخاب کرد نام «علیّ عظیم» (بزرگ برتر) بود ، چرا که از همه نامهای او بالاتر است . پس معنای آن این است که خدا و نام او برتر و بزرگ است . آن اول نامهای اوست چرا که (صفت) «علیّ» از همه چیز برتر است .»
3. نام و صفت خدا همسان است . محمد بن سنان قال سألته ـ یعنی الرضا (ع) ـ عن الاسم ما هو ؟ فقال : صفة لموصوف.» «محمد بن سنان میگوید از امام رضا (ع) در مورد اسم پرسیدم که چیست؟ حضرت فرمود: (اسم) صفتی برای موصوف است.» توضیح : قرآن کریم میفرماید : «وَ لِلّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا » ، «و نامهاى نیکو فقط از آنِ خداست؛ پس او را با آنها بخوانید» ذیل این آیه در حدیثی از پیامبر (ص) نقل شده که 99 نام و صفت نیکوی خدا بیان شده است که عبارتند از : «الله، الاله، الواحد، الاحد، الصمد، الاول، الاخر، السمیع، البصیر، القدیر، القادر، العلی، الاعلی، الباقی، البدیع، الباریء، الاکرم، الباطن، الحیّ، الحکیم، العلیم، الحلیم، الحفیظ، الحق، الحسیب، الحمید، الحفیّ، الربّ، الرحمن، الرحیم، الذاریء، الرازق، الرقیب، الرؤف، الرائی، السلام، المؤمن، المهین، العزیز، الجبار، المتکبّر، السید، السبّوح، الشهید، الصادق، الصانع، الظاهر، العدل، العفوّ، الغفور، الغنی، الغیاث، الفاطر، الفتاح، الفالق، القدیم، الملک، القدوس، القویّ، القریب، القیوم، القابض، الباسط، قاضی الحاجات، المجید، المولی، المنان، المحیط، المبین، المقیت، المصوّر، الکریم، الکبیر، الکافی، کاشف، الضرّ، الوتر، النور، الوهاب، الناصر، الواسع، الودود، الهادی، الوفیّ، الوکیل، الوارث، البرّ، الباعث، التّواب، الجلیل، الجواد، الخبیر، الخالق، خیر الناصرین، الدّیّان، الشکور، العظیم، اللطیف و الشافی .» تذکر : البته برخی از این اسمها در قرآن به همین صورت نیامده بلکه مضمون آنها در قرآن هست و به علاوه در قرآن نامهای دیگری هم آمده است که شاید مقصود آن باشد که نامهای نیکو در لابه لای آنهاست .
4. خدا دیده نمیشود : عن الرضا (ع) «انّ الله تبارک و تعالی لایوصف بمکان و لایدرک بالابصار والاوهام» ، «در حقیقت خدای متعال به مکان وصف نمیشود و به وسیله چشم و وهم درک نمیشود .»
5. خدا شبیه مردم نیست و مثل ندارد : عن الرضا (ع) : «مَن شِبه الله تعالی بخلقه فهو مشرک» ، «هر کس خدا را شبیه مخلوقاتش بداند مشرک است .» عن الرضا (ع) : «ما عرفنی من شبّهنی بخلقی» ، «کسی که مرا به مخلوقاتم تشبیه کند مرا نشناخته است .» عن الرضا (ع) : «انّی بری یا الهی من الذین بالتشبیه طلبوک لیس کمثلک شیئی» ، «خدایا ! قطعاً من از کسانی که تو را تشبیه (به مخلوقات) میخوانند بیزارم (چرا که) هیچ چیزی مثل تو نیست .» در این کلام حضرت به مضمون آیه قرآن استناد کردند «لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ » ، تا ثابت شود که چیزی از مخلوقات مثل خدا نیست پس اگر کسی خدا را جسمانی و شبیه مخلوقات وصف کند مخالف قرآن گام برداشته است .
6. خدا مکان ندارد : عن الرضا (ع) : «یا ابا اصلت انّ الله تبارک و تعالی لایوصف بمکان» ، «ای اباصلت ، در حقیقت خدای متعال به محل و مکان وصف نمیشود (مکان ندارد) .»
7. توضیح صفات الهی از زبان امام رضا (ع) : حسین بن خالد گوید : امام رضا (ع) فرمودند : خداوند دانایت کند ! بدان که خداوند قدیم است (یعنی از ازل بوده است) و ازلی بودن صفتی است که به آدم عاقل میفهماند که . . . .
برای مطالعه بیشتر به منبع مطلب ، مجموعه ره توشه – کتاب شرح بی نهایت مراجعه بفرمایید .
