(فصلنامه فرهنگی اجتماعی ژرفای آفتاب – محمد سلامی)
چکیده
یکی از گروه ها و فرقه های کلامی معاصر با امام رضا (علیه السلام) «واقفیه» است. این اندیشه پس از رحلت امام موسی کاظم (علیه السلام) شکل گرفت و قائلین آن معتقدند بودند که ایشان آخرین حجت خدا بودند و جانشینی نداشتند. در این جستار به تبیین اندیشه وقف، انگیزه گرایش به آن، مروری بر قائلین برجسته آن و عاقبت ایشان اشاره خواهد شد.
کلید واژگان : امام رضا (علیه السلام)، واقفیان، واقفیه، پیدایش فرقه ها
مقدمه
شایسته است که در آغاز به اختصار، به اسبابی اشاره شود که باعث پیایش فرقه ها و باورهای کلامی می شوند. این اسباب را به دو دسته تقسیم می کنیم :
1) اسباب پیدایش فرقه ها و مذاهب در میان مسلمانان (به طور عام)
2) اسباب پیدایش فرقه ها در میان شیعیان (به طور خاص)
1) اسباب پیدایش فرقه ها و مذاهب در میان مسلمانان
عوامل بسیاری در شکل گیری باورهای کلامی و اعتقادی تاثیر دارند که در زیر، پاره ای از آنها را یادآور می شویم.
1- خلاء رهبری
2- فتوحات اسلامی
3- امیال و هواهای نفسانی
4- غموض و دشواری مساله
5- تقلید از گذشتگان
2) اسباب پیدایش فرقه ها در میان شیعیان
در خصوص شیعه، افزون بر موارد یاد شده امور دیگری نیز در پیدایش فرقه ها دخالت داشته اند که می توان به موارد زیر اشاره کرد :
1- تفرقه پراکنی
2- اثبات بی پایگی تشیع
3- بزرگ نمائی اختلافات
4- اختلاف در شرایط امام
پس از این مقدمه کوتاه، ابتدا نمایی از عصر امام رضا (علیه السلام) را عرضه کرده و سپس به تفصیل، درباره واقفیان و اندیشه وقف سخن خواهیم گفت.
|
اسباب پیدایش فرقه ها در خصوص شیعه عبارتند از: تفرقه پراکنی، اثبات بی پایگی شیعه، بزرگ نمایی اختلافات، اختلاف در شرایط امام.
|
الف) تصویری از دوران امام رضا (علیه السلام)
امام رضا (علیه السلام) معاصر با هارون، امین و مأمون از خلفای عباسی بود. مأمون شخصی زیرک و دانش دوست بود و بنی عباس وی را نجم و ستاره خود می دانستند (قمی، تتمه المنتهی، ص 315؛ عاملی، زندگی سیاسی هشتمین امام، ص 99). از کارهای مأمون، تأسیس دار الترجمه هایی در مناطق مختلف از جمله خراسان بود. یکی از اهداف وی درباره ی تغییر نگرش مسلمانان نسبت به حاکم مسلمان بود. وی کتاب هایی را از زبان فارسی به عربی ترجمه می کرد که در این کتابها افکار و اندیشه های شاهان و خسروان ایرانی آمده بود مبنی بر تن دادن به حکومت پادشاهان و حاکمان و دوری از خاندان وحی.
از این گذشته، مقارن با به امامت رسیدن علی بن موسی الرضا (علیه السلام) گروهی به نام «واقفیان» به انگیزه های مختلفی که توضیح آن خواهد آمد، به اندیشه وقف و انکار امامت و جانشینی بر حق امام رضا (علیه السلام) روی آوردند.
ب) امام رضا (علیه السلام) و واقفیان
یکی از گروه هایی که در زمان امام حضرت رضا (علیه السلام) پدید آمد، گروهی بود به نام واقفیان؛ یعنی کسانی که بعد از شهادت امام موسی بن جعفر (علیه السلام) بر حضرت کاظم وقف کردند و امامت امام رضا (علیه السلام) را نپذیرفتند. ارباب فرق و مقالات در این باره به تفصیل سخن گفته اند[1]. از این رو درباره اندیشه وقف به تفصیل سخن خواهیم گفت و به تحلیل این پدیده خواهیم پرداخت.
|
یکی از اهداف مأمون، تغییر نگرش مسلمانان نسبت به حاکم مسلمان بود.
|
1- توضیح اندیشه وقف
وقف یعنی پس از رحلت امام و پیشوای پیشین، در امامت و پیشوایی امام بعدی تردید و توقف شود. لازم به ذکر است که وقف دارای دو معنای عام و خاص است. معنای عام، توقف گروهی بر امامت امام پیشین و عدم پذیرش امامت امام بعدی؛ این امر پدیده ای بوده است که هر از چند گاه در میان شیعیان رخ داده است و اختصاص به امام خاصی ندارد. از این رو بر کسانیکه که بر امامت امام حسین (علیه السلام) وقف کردند، بر منصوریه یا مغیریه که بر امامت امام باقر (علیه السلام) توقف کردند[2] و بر اسماعیلیه که بر امامت امام صادق (علیه السلام) توقف کردند واقفیه اطلاق می شود. اما مراد از اصطلاح واقفیه در کتابهای ملل و نحل و یا کتب رجالی، این گروه ها نیست.
معنای خاص وقف، صرفا بر کسانی اطلاق می شود که بر امامت موسی بن جعفر (علیه السلام) وقف کردند و امامت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) را نپذیرفتند (سبحانی، بحوث فی الملل، ج 2، ص 379).
2- وقف سیاسی و اعتقادی
شاید بتوان از مسئله وقف به مطلب دیگری رهنمون شد و آن این که اندیشه وقف همیشه اعتقادی و کلامی نیست، بلکه گاه وقف سیاسی است؛ به این معنا که در حکومت، افرادی یافت می شوند که به خاطر اغراض خاصی بر رهبری و مشروعیت یکی از رهبران وقف کرده و مشروعیت دیگران را نمی پذیرند. به دیگر سخن هر چند که اندیشه وقف فقط در خصوص امامت امامان معصوم (علیهم السلام) روی داده است ولی شاید بتوان جلوه ها و نمونه هایی از این گونه باورها را در عصر حاضر سراغ گرفت. نمونه ای از آن را می توان رفتار عده ای انگشت شمار از مردم و برخی سیاسیون را نام برد که پس از رحلت حضرت امام در مرجعیت رهبر معظم انقلاب آیت الله خامنه ای، تردید کرده و تبعیت جدی و راستینی از خود نشان ندادند. این عده خود را پیروان خط امام می دانستند در حالی که قاطبه مردم و سران سیاسی خود را پیروان خط امام و رهبری نام نهادند.
|
وقف یعنی پس از رحلت امام و پیشوای پیشین، در امامت و پیشوایی امام بعدی تردید و توقف شود.
|
3- انگیزه های وقف
کسانی را که به اندیشه وقف چنگ زده اند می توان دست کم به سه گروه تقسیم کرد:
گروه اول : سران و بزرگان اندیشه وقف که برای رسیدن به اهداف سیاسی و اقتصادی به این دیدگاه متمایل شده اند. کشّی از یوسف بن عبدالرحمان نقل می کند که امام کاظم (علیه السلام) وفات کرد و هر کس از نزدیکان او پولی از آن حضرت در اختیار داشت، وفات او را انکار کرد، یکی از آنها علی بن حمزه است که سی هزار دینار در اختیار داشت (همان، ص 380).
مرحوم شیخ طوسی در کتاب الغیبه نقل می کند که کاظم (علیه السلام) از دنیا رفت در حالی که نزد زیاد ابن قندی هفتاد هزار دینار بود و عثمان بن علی رواسی هزار دینار، پنج جاریه و منزلی در مصر در اختیار داشت[3]. امام رضا (علیه السلام) فوت پدرش را به اطلاع آنها رسانید و از آنان خواست پولها و تمام اموالی که به رسم امانت در اختیار دارند به من برگردانید، چرا که من وارث و قائم مقام موسی بن جعفر (علیه السلام) هستم. اما ابن ابی حمزه و قندی امامت علی بن موسی الرضا را انکار کردند.
عثمان بن عیسی نیز به امام رضا (علیه السلام) نوشت که پدرت نمرده است، او زنده و قائم است و هر کس که مدعی شود که او مرده است، سخن باطل می گوید و به فرض که ایشان رحلت کرده باشد، دستور نداده است که چیزی به شما برگردانم و اما جاریه ها را آزاد کرده ام و آنان را به ازدواج در آورده ام (همان، ص 383).
|
سران و بزرگان اندیشه وقف برای رسیدن به اهداف سیاسی و اقتصادی به این دیدگاه متمایل شده اند.
|
گروه دوم : عده ای از روی جهالت و تقلید کورکورانه واقفی شدند. این گروه ها را اغلب، عوام و قشرهای کم سواد تشکیل می دادند و فریب استدلالهای گول زننده دسته نخست را می خوردند.
گروه سوم : دسته ای از واقفیان نیز به سبب تفسیر نادرست برخی از روایاتی که از امام صادق (علیه السلام) در وصف امام بعد از خویش فرموده بودند به اشتباه افتاده اند. توضیح آن که از وجود مبارک امام صادق (علیه السلام) روایاتی رسیده است که امام پس از ایشان (قائم) است. مقصود حضرت از این تعبیر کسی است که قائم به امامت و انجام رسالت الهی است که این معنا در توضیح ها و تبیین هایی که از امام کاظم (علیه السلام) رسیده است نیز وجود دارد. اما برخی غافلانه و شاید عامدانه مقصود از قائم را آخرین امام و کسی که بعد از او امامی نخواهد آمد تفسیر کرده اند و از این رو به غیبت امام کاظم (علیه السلام) اندیشه وقف و انکار امامت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) قائل شده اند (مجلسی، بحار الانوار، ج 49، ص 25 و 26؛ فضل الله، تحلیلی از زندگی امام رضا (علیه السلام)، ص 78).
4- دلایل و نصوص بر امامت امام رضا (علیه السلام)
روایات و نصوص بسیاری بر امامت امام رضا (علیه السلام) دلالت دارد[4]. در اکثر این روایات، امام کاظم (علیه السلام) در پاسخ به پرسش کسانی که از امامت بعد او سوال می کردند و یا در امامت فرزندش رضا (علیه السلام) تردید داشتند بیان کرده است و به این صورت، از فتنه ای که در آینده ای نزدیک در حال روی دادن بود خبر داد. داود رقّی می گوید: به موسی بن جعفر (علیه السلام) عرض کردم: فدایت شوم، سن من زیادش ده است، دست مرا بگیرد و از آتش نجاتم دهد و بگویید پس از شما، صاحب ما کیست؟ می گوید : حضرت به پسرش ابوالحسن (علیه السلام) اشاره کرد و فرمود : هذا صاحبکم بعدی (شیخ مفید، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج 2، ص 24). . در این باره از موسی بن جعفر (علیه السلام) و دیگر امامان معصوم (علیهم السلام) روایات فراوانی رسیده است .
|
دسته ای از واقفیان به سبب تفسیر نادرست برخی از روایاتی که از امام صادق (علیه السلام) در وصف امام بعد از خویش فرموده بودند به اشتباه افتاده اند.
|
امام موسی بن جعفر (علیه السلام) با بیانات صریح و مکرر خود، مبنی بر اینکه امام پس از او فرزندش علی (علیه السلام) است بر نادرستی اندیشه وقف تاکید فرمود؛ و نیز گروهی از اصحاب و خاندان خود را بر این انتخاب گواه گرفت.از حیدر بن ایوب نقل شده است که گفت: در مدینه در محلی از قبا بودیم که در آنجا محمد بن زید بن علی اقامت داشت، او اندکی دیرتر از ما وارد شد، از او علت دیر آمدنش را پرسیدیم، گفت : ابو ابراهیم موسی بن جعفر (علیه السلام) ما را فرا خواند و ما هفده مرد از فرزندان علی و فاطمه (علیه السلام) بودیم که ما را براین گواه گرفت که فرزندش علی، در دوران زندگی و پس از مرگش وصی و وکیل اوست، و امر وصی او به سود یا زیان، جایز و نافذ است.
سپس محمد ابن زید گفت: به خدا سوگند ای حیدر! ابو ابراهیم (علیه السلام) امروز عقد امامت را برای فرزندش علی بست و بر شیعه است که پای بند به امامت او پس از ابو ابراهیم (علیه السلام) باشد (فضل الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا (ع)، ص 79).
5- اقسام واقفیان دوران امام رضا (علیه السلام)
حسن بن موسی نوبختی می نویسد: پس از آن که موسی بن جعفر (علیه السلام) در زندان هارون الرشید به شهادت رسید، مردم به پنج دسته تقسیم شدند :
1- «قطعیه» عده ای شهادت حضرت را پذیرفتند و امام پس از او را علی بن موسی الرضا (علیه السلام) دانستند.
2- عده ای گفتند موسی بن جعفر زنده است و نمی میرد مگر آن که شرق و غرب عالم را پر از عدل داد کند و او مهدی قائم است.
3- برخی گفتند او امام قائم است، از دنیا رفته است و امامی جز او نباشد. پس از مرگ بازگشته و در جایی پنهان شده و یاران او با وی دیدار می کنند.
4- گروهی چنین پنداشتند که او مرده است ولی دوباره مانند عیسی بن مریم باز می گردد.
5- برخی گفتند : او مرده و خدا او را نزد خود به آسمان برده و در هنگام قیامش، دوباره او را به زمین باز می گرداند.
|
امام موسی بن جعفر (علیه السلام) با بیانات صریح و مکرر خود، مبنی بر اینکه امام پس از او فرزندش علی (علیه السلام) است بر نادرستی اندیشه وقف تاکید فرمود.
|
6- بزرگان و دانشمندان واقفی
بررسی و دقت در اندیشه واقفیان هم در علم کلام و هم در علم رجال نقش مهمی دارد؛ به ویژه در علم رجال که به منظور شناخت درستی خبر و وثاقت راوی ، موضوعی حائز اهمیت است؛ چرا که اگر کسی واقفی باشد برخی از اهل تحقیق ، روایات او را معتبر نمی دانند.
شیخ طوسی در رجال خود نام بیش از شصت نفر از بزرگان واقفی را آورده است. از آن میان است سماعه بن مهران و علی بن حمزه بطائنی.
کتابها و رساله هایی بسیار در دفاع از اندیشه وقف و همچنین در رد این نگره نگاشته شده است که اینک در دسترس نیست، اما نام آنها در منابع تخصصی آمده است، از جمله سه کتاب در دفاع از واقفیه و هشت کتاب در رد آنان آمده است؛ از آن میان است کتاب «الرد علی الواقفیه» نوشته علی بن اسحاق بن سهل بن نوبخت (الواقفیه، ج 1، ص226 و 227).
جای شگفتی است که هفت نفر از اصحاب اجماع امامیه منسوب به دیدگاه وقف اند، مانند: احمد بن محمد بن ابی نصر، جمیل بن دراج و یونس بن عبدالرحمان. اما با توجه به این که اینان از راویان بزرگ شیعه اثنی عشری اند در این جا دو احتمال قابل تامل است. نخست آنکه این افراد از سوی دیگران متهم به اندیشه وقف بوده اند دوم آنکه، اگر هم مدتی به اندیشه وقف روی آورده اند پس از مدتی کوتاه اعلام انصراف کرده اند.
|
اگر کسی واقفی باشد برخی از اهل تحقیق روایات او را معتبر نمی دانند.
|
7- بازگشت برخی از واقفیان از باور به وقف
هر چند که برخی از بزرگان اصحاب امام کاظم (علیه السلام) پیرو هوای نفس بودند و به خاطر اموالی که در اختیار داشتند راضی نشدند که امامت امام رضا (علیه السلام) را بپذیرند و اموال موجود در نزد خود را که با وکالت حضرت موسی بن جعفر (علیه السلام) در دست آنها باقی مانده بود به حضرت رضا (علیه السلام) بازنگرداندند، ولی پس از مدتی برخی از فریب خوردگان پی به واقعیت بردند و از دیدگاه وقف روی گردان شده و ولایت حضرت رضا (علیه السلام) را به جان خریدند.
در اینجا به یکی از حکایات که در این خصوص روی داده است اشاره می کنیم :
عبدالله بن مغیره می گوید: در حالی که واقفی بودم به حج رفتم، وقتی که به مکه رسیدم به دلم راجع به مذهب واقفی تردید افتاد. کنار کعبه خودم را به ملتزم[5]چسباندم و گفتم : بار خدایا تو طلب و خواسته مرا می دانی، مرا به بهترین دینها ارشاد کن. به دلم افتاد که به حضور امام رضا (علیه السلام) برسم، به مدینه رفتم و به در خانه حضرت شتافتم و به خادم خانه گفتم: به مولایت بگو، یک مرد عراقی به در خانه آمده است. در همان لحظه صدای آن حضرت را از داخل خانه شنیدم که دوبار فرمود : ای عبدالله بن مغیره وارد خانه شو. وارد خانه شدم هنگامی که حضرت به چهره من نگاه کرد فرمود: خداوند دعایت را به استجابت رسانید و تو را به دین خودش هدایت نمود. گفتم: گواهی می دهم که تو حجت خدا و امین او در میان خلق می باشید (همان، ص355، حدیث 13).
|
برخی از فریب خوردگان پس از مدتی پی به واقعیت بردند و از دیدگاه وقف روی گردان شده و ولایت حضرت رضا (علیه السلام) را به جان خریدند.
|
نتیجه
پس از شهادت امام موسی کاظم (علیه السلام) گروهی منکر امامت فرزند ایشان، علی بن موسی الرضا (علیهما السلام) شدند. بعضی از این افراد با انگیزه های مادی و سیاسی، برخی به دلیل انحراف و اشتباه در تفسیر سخنان امام کاظم (علیه السلام) در تعیین امام بعدی، و عده ای با تبعیت کورکورانه از دو دسته ی اول، از اندیشه ی وقف حمایت کردند. البته پس از مدتی، عده ای از ایشان از اندیشه ی وقف روی گردان شدند و امامت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) را پذیرفتند. آشنایی با این اندیشه و شناخت واقفیان، علاوه بر جنبه ی تاریخی و کلامی، از این رو اهمیت دارد که در علم رجال، اگر کسی واقفی باشد برخی از اهل تحقیق روایات او را معتبر نمی دانند.
فهرست منابع:
1- سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل، ج 2، قم، موسسه الامام الهادی، 1418 ق.
2- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج 2، ترجمه و شرح سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه.
3- عاملی، جعفر مرتضی، زندگی سیاسی هشتمین امام، ترجمه سید خلیل خلیلیان، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بی تا.
4- فضل الله، محمد جواد، تحلیلی از زندگی امام رضا (ع)، ترجمه سید محمد صادق عارف، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، 1384.
5- قمی، شیخ عباس، تتمه المنتهی ، تحقیق صادق حسن زاده، قم، مومنین، چاپ دوم، 1383.
6- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار ج 49
[1]. در این باره پژوهش بسیار مبسوطی از سوی یکی از دانشمندان معاصر صورت گرفته است که منبع بسیار کاملی به شمار می رود بنگرید به محمد حبیب الناصری الواقفیه دراسه تحلیلیه کنگره جهانی امام رضا (ع) چاپ اول 1409 ق
[2]. نک محمد حبیب الناصری الواقفیه دراسه تحلیلیه
[3]. این مطلب را شیخ صدوق با اندکی اختلاف رد عیون اخبار الرضا ص 73 آورده است.
[4]. نک: محمد بن محمد بن نعمان شیخ مفید الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد ترجمه و شرح سید هاشم رسولی محلاتی تهران انتشارات علمیه اسلامیه ج 2ص24-245 12 روایت محمد باقر مجلسی بحار الانوار ج 49 ص 11-28 روایت 48.
[5]. قسمتی از دیوار کعبه را که در یک سوی آن حجر الاسود و در سوی دیگرش درب کعبه قرار دارد ملتزم می گویند
