در این رهگذر به یک مورد از ابعاد و گستره ی امامت در جهان شناسی و انسان شناسی اسلام بر اساس بیانات امام رضا علیه السلام می پردازیم:
علم امام و آگاهی از امور غیبی و آینده
امامان معصوم علیه السلام از چند طریق بر علوم اشراف یافتند، نخست از طریق پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله که بسیاری از مطالب ایشان نسل به نسل به امامان منتقل شده است. دوم از طریق الهامات الهی و اتصال به عالم غیب و سوم از طریق قرآن کریم و تدبر در آن.
الف: آگاهی از اسامی شیعیان تا روز رستاخیز
(تکون عنده صحیفة فیها اسماء شیعتهم الی یوم القیامة و صحیفة فیها اسماء اعدائهم الی یوم القیامة) [1]
«نزد امام نوشته ای است که در آنها نام های شیعیان تا روز رستاخیز ثبت شده است و نیز نوشته ای که اسامی دشمنان آنها تا روز رستاخیز ثبت شده است».
آگاهی امام از مسائل و حوادث و نام های شیعیان همچون آگاهی و تسلط بر اطلاعات زیادی است که در یک لوح فشرده رایانه ای جمع آوری شده است و هرگاه بخواهیم بدان ها دسترسی پیدا می کنیم.
البته علم و آگاهی امامان از نام شیعیان و دشمنان به معنای نفی اختیار انسانها در انتخاب راه نیست. بلکه تغییر و بداء در این مسائل و علوم ممکن است. چون علم به این نام ها همراه علم به اختیار انسان است. [2]
ب: اعمال بندگان را می بیند
(بینه و بین الله عمود من نور یری منه اعمال العباد و کلّما احتاج الیه لدلاله اطلع علیه و یبسطه فیعلم و یقبض عنه فلا یعلم) [3]
«بین امام و خدای متعال، ستونی از نور است که در آن کارهای بندگان را مشاهده می کند و هرگاه نیازمند اطلاعاتی باشد از آنها آگاه می شود و (اطلاعات فشرده) برای او باز و گسترده می شود و بدانها علم می یابد، و (گاهی) بسته می شود و از آنها آگاه نمی شود.» [4]
ج: آگاهی از حوادث آینده از طریق پیامبر صلی الله علیه و آله
(کل ما اخبر به من الحوادث التی تحدث قبل کونها فذلک بعهد معهود الیه من رسول الله صلی الله علیه و آله توارثه و عن آبائه عنه و یکون ذلک مما عهد الیه جبرئیل من علام الغیوب عزوجل). [5]
«هر چه از حوادث آینده که امام علیه السلام قبل از وقوع آنها خبر می دهد، از طریق مشخص از پیامبر صلی الله علیه و آله به دست آورده است یعنی از پدرانش ارث برده است و آن اخبار در اصل از جبرئیل از خدای دانای اسرار رسیده است.»
همانطور که گذشت یکی از منابع علم امامان معصوم (علیهم السلام) اطلاعاتی است که از طریق پیامبر صلی الله علیه و آله به امیرالمؤمنین علیه السلام و فاطمه زهرا سلام الله علیها رسیده، سپس به فرزندان معصومش (علیهم السلام) منتقل شده است.
د: امام از دل و ذهن مردم با خبر است
(قال فما وجه اخبارکم بما فی قلوب الناس قال علیه السلام: اما بلغک قول الرسول صلی الله علیه و آله: اتقوا فراسة المؤمن فانه ینظر بنور الله. قال: بلی؛ قال: فما من مؤمن الا و له فراسة ینظر بنور الله علی قدر ایمانه و مبلغ استبصاره و علمه و قد جمع الله للائمه منا ما فرقه فی جمیع المؤمنین) [6]
«در این حدیث حکایت شده است که شخصی از امام رضا (ع) پرسید: چگونه شما از دلهای مردم خبر می دهید؟ حضرت در پاسخ فرمودند: آیا سخن پیامبر (ص) به تو نرسیده است که فرمودند: «از زیرکی و فراست مؤمن بپرهیزید و خود را حفظ کنید که مؤمن با نور الهی به امور نظر می کند.»
پرسش کننده گفت: آری (شنیده ام).
حضرت فرمود: هیچ مؤمنی نیست مگر آن که زیرکی و فراستی دارد و به اندازه ایمانش و مقدار بینش و دانشی که دارد با نور الهی به امور می نگرد و خدا همه فراست هایی را که در مؤمنان پراکنده ساخته، در امامان جمع کرده است.»
ﻫ: سرچشمه علم امام، الهی است
(ان الانبیاء و الائمه یوفقهم الله و یوتیهم من مخزون علمه و حکمة ما لا یوتیه غیرهم فیکون علمهم فوق کل علم اهل زمانهم ... ) [7]
«در حقیقت پیامبران و امامان را خدا توفیق می دهد و از منبع علم و حکمتش به آنها چیزهایی عطا می کند که به دیگران نمی دهد، بنابراین دانش آنان بالاتر از دانش اهل زمانشان است.»
(ان العبد اذا اختاره الله عزوجل لامور عباده ... الهمة العلم الهاماً فلم یعی بعده بجواب) [8]
در حقیقت هنگامی که خدای متعال بنده ای را برای رسیدگی به امور بندگانش انتخاب می کند ... دانشی به او الهام می کند که بعد از آن در جواب باز نمی ماند.»
منبع: کتاب آیین محبت، معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی آستان قدس رضوی
-----------------------------------------------------------------
1 - عیون اخبار الرضا علیه السلام، صدوق، همان و علل الشرایع، ج 2، ص 314 و مناقب، ج 1، ص 253 و بحار، همان
2- در اصطلاح علم کلام، به این گونه تغییرات «بداء» گویند و مقصود آن است که برخی مقدرات الهی حتمی و برخی آنها غیرحتمی است و مقدرات غیرحتمی ممکن است تغییر کند.
3- عیون اخبار الرضا علیه السلام، ص 213 و مشابه آن در ج 2، ص 200 و خصال، ج 2، ص528 و کشف الغمه، ج 2، ص 291.
4- آگاهی امام علی علیه السلام از حوادث و کارهای مردم مثل آگاهی ما از اطلاعات رایانه ای است. همانطور که ما به وسیله خط تلفن و اینترنت به اطلاعات زیادی دسترسی پیدا می کنیم و هرگاه بخواهیم اطلاعات باز و گسترده در اختیار ما قرار می گیرد. در این حدیث نیز قرن ها قبل از اختراع رایانه و اینترنت مطلب به صورت کاملاً فنی و زیبا بیان شده است.
5- عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج 1، ص 213 و مشابه این حدیث، ج 2، ص 200.
6- عیون اخبار الرضا علیه السلام، صدوق، ج 2، ص 200.
7- عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج1، ص 220 و معانی الاخبار، ص 100، و کافی، ج 1، ص 201 و غیبۀ نعمانی، ص 221 و احتجاج، ج 2، ص 436 و بحار ج 25، ص 127.
8- عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج 1، ص 220 و معانی الاخبار، ص 100، و کمال الدین، ج 2، ص 678 و امالی صدوق، ص 680 و کافی، ج 1، ص 201 و بحار، ج 2.
