چکیده
این مقاله با عنوان مهارت های خانوادگی در سیره رضوی(علیه السلام) به تبیین خانواده وچگونگی تشکیل آن می پردازد و با اهمیتی که خانواده دارد به عنوان یک جامعه کوچک ایجاب می کند تا با مراحل اولیه ی تشکیل آن از لسان مبارک امام رضا(علیه السلام) آشنا شویم. در جهان بینی اسلامی خانواده گروهی متشکّل از افرادی است که دارای شخصیت مدنی، حقوقی و معنوی است که بر اساس نکاحپدید می آید.
انتخاب همسر مناسب، به موقع وهم کفو،تربیت مناسب نسل آینده ی هر خانواده ای را تضمین خواهد کرد.این اثر درقالب دو مقاله کوتاه به ارائه راهکار (در زمینه چگونگی انتخاب همسر و شناخت نیازها و علایق همسر) در جهت رسیدن به یک زندگی موفق می پردازد.
کلید واژه ها: امام رضا (علیه السلام)، مهارت، ازدواج، انتخاب همسر، خانواده.
مقدمه
مهارتهای زندگی، مجموعه ای از توانائی هاست که فرد را قادر می سازد تا نقش اجتماعی خود را بپذیرد و بدون لطمه زدن به خود و دیگران با خواسته ها، انتظارات و مشکلات روزانه، به ویژه در روابط بین فردی به شکل مؤثری روبه رو شود و بتواند توانائی های لازم را برای کسب یک زندگی موفق به دست آورد.
شناخت و بکارگیری این مهارتها، انسان را در راه رسیدن به یک زندگی موفق و متعادل یاری می رساند. پیروی کردن از تعالیم حیات بخش بزرگان دینی و دانش روانشناسی در کنار این تعالیم، کمکی است برای نزدیکتر شدن به این مقصود. همین امر ضرورت پرداختن به مهارتهای زندگی در سیره ی رضوی را مشخص می سازد. این تحقیق که بصورت کتابخانه ای انجام شده، در جهت نهادینه کردن سیره رضوی در مراحل اولیه ازدواج یعنی انتخاب همسر می باشد.
1. تعریف و مفهوم خانواده
از نظر صاحب نظران علوم اجتماعی: خانواده یک پدیده تاریخی و یک واحد اجتماعی است که واجد خصایص یک گروه یا نهاد است. خانواده به مجموعه ای از افراد اطلاق می گردد که با هدف و منافع مشترکی زیر سقفی گرد می آیند. (قائمی، نظام حیات خانواده در اسلام، ص19)
در جهان بینی اسلامی خانواده گروهی متشکّل از افراد است که دارای شخصیّت مدنی، حقوقی و معنوی است که براساس نکاح [عقدی که ارتباط یا مشروعیت ارتباط زن و مرد را معین می سازد] پدید می آید. (سیف، تئوری رشد خانواده، ص4)
2. تشکیل خانواده
تشکیل خانواده یک فضیلت نزد امام رضا (علیه السلام) به شمار می آید؛ لذا می فرماید: «زنی در مقام سؤال به امام باقر (علیه السلام) عرض کرد: من متبتّله هستم. حضرت فرمود: مقصودت از تبتّل چیست؟ پاسخ داد: تصمیم دارم هرگز ازدواج نکنم. امام فرمود: برای چه؟ پاسخ داد: برای رسیدن به مقام عالی فضیلت و کمال. حضرت فرمود: از این تصمیم منصرف شو. اگر ترک ازدواج، ارزش معنوی در بر می داشت، حضرت زهرا (سلام الله علیها) به درک این فضیلت از تو شایسته تر بود، چنین نیست که احدی در تحصیل ارزش های معنوی بر وی پیشی بگیرد.»([1]مجلسی، بحارالأنوار، ج100، ص219)
| اگر ترک ازدواج، ارزش معنوی در بر می داشت، حضرت زهرا (سلام الله علیها) به درک این فضیلت شایسته تر بود، چنین نیست که احدی در تحصیل ارزش های معنوی بر وی پیشی بگیرد. |
3. عوامل مؤثر تشکیل خانواده در سیره رضوی
3- 1. شناخت زمان ازدواج
موفقیت در هر کاری در گرو عواملی است که یکی از آنها انتخاب زمان مناسب برای انجام آن کار می باشد. ازدواج نیز از این قاعده مستثنی نمی باشد. امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «جبرئیل نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) شرفیاب شد و عرض کرد: ای محمّد! پروردگارت سلام می رساند و می فرماید: دختران شما همانند میوه ی درخت می باشند. هر گاه میوه ی درخت رسید، چاره ای جز چیدن آن نیست و اگر چیده نشود، تابش خورشید آن را فاسد و باد مزه ی آن را از بین می برد و همانا وقتی دختران به آن حد رسیدند که زنان دیگر آن موقعیت را دریافته اند (رشد کردند) چاره ای جز اختیار کردن شوهر ندارند و اگر شوهری برای آنان در نظر گرفته نشود، از فساد و تباهی در امان نیستند.»[2](شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا (علیه السلام)، ج1، ص289) بنابراین یکی از عوامل فساد و تباهی دختران تأخیر در سن ازدواج و گذشت زمان مناسب آن است.
|
یکی از عوامل فساد و تباهی دختران تأخیر در سن ازدواج و گذشت زمان مناسب آن است.
|
3 -2. آزادی در انتخاب همسر
ازدواجی موفق است که بر مبنای تمایل و رضایت دختر و پسر بنا شده باشد.
با توجه به اینکه دختران زودتر از پسران به سن بلوغ می رسند و از نظر عاطفی نیرومندتر از پسران هستند، آیین مقدس اسلام اجازه ی پدر یا جدّ پدری را در امر ازدواج دختران باکره، لازم و ضروری می داند؛ ولی این حق برای پدر تا زمانی محفوظ است که به مصلحت دختر عمل کند و به او زیانی نرساند؛ لذا هرگاه پدر غائب باشد، یا بخواهد اِعمال حاکمیت بی جا نماید و مصلحت دختر خود را در نظر نگیرد، در این صورت حقّ اجازه از وی سلب می شود و دختر می تواند آزادانه و آگاهانه به ازدواجِ مورد علاقه خود اقدام نماید. (کتابچی، آئین زندگی از دیدگاه امام رضا (علیه السلام)، ص47)
3 -3. تحقیق و مشورت کردن
مسأله ازدواج یک موضوع حیاتی است. پس شرط عقل است که انسان در مورد همسرش تحقیق نماید و ببیند که او توسط چه پدر و مادری پرورش یافته است. «ازدواج کردن و شوهردادن دختر، یک نوع رقّیّت و بردگی است، پس باید مطالعه کرد که انسان دخترش را به چه کسی به بردگی می دهد.»[3] (طوسى، الأمالی، ص519) اصولاً هیچ پشتیبان و تکیه گاهى همچون مشورت نیست؛ زیرا مشورت عین هدایت است. معمولاً افرادی که کارهای خود را با مشورت انجام مى دهند، کمتر گرفتار لغزش مى شوند؛ زیرا (بهره جستن از) عقل ها و تجارب و دیدگاه هاى دیگران، آنها را پخته و کم عیب مى گرداند و از لغزش هاى فاحش مصون مى دارد. (همان، کتابخانه الکترونیکی سایت واشنگتن، ص2)
«راوی گوید: جمعی در خدمت امام رضا (علیه السلام) بودیم. ایشان یادی از پدر بزرگوارش نمود و فرمود: با اینکه عقل او بر تمام مردم مزیّت داشت و هیچ عقلی با او برابری نمی کرد، با این وصف در بسیاری از اوقات با یکی از غلامان سیاه پوست خود مشورت می کرد. به آن حضرت گفته شد: با چنین کسی مشورت می کنید!؟ در پاسخ می فرمود: چه بسا خدای تبارک و تعالی مشکل را به زبان چنین شخصی برطرف کند.»[4] (مجلسی، بحارالانوار، ج2، ص101) بهترین کسانی که می توانند مورد مشاوره ی جوانان برای ازدواج قرار گیرند، پدر و مادر می باشند. مشروط بر این که دانا و اهل اطلاع باشند و تصمیم گیری را به عهده ی خود پسر و دختر بگذارند. (صدری مازندرانی، هنر همسریابی (انتخاب همسر)، صص190-189)
|
مسأله ازدواج یک موضوع حیاتی است. پس شرط عقل است که انسان در مورد همسرش تحقیق نماید و ببیند که او توسط چه پدر و مادری پرورش یافته است.
|
3 -4. هم کفو بودن
دو همسر باید از هر جهت همتا و همانند باشند؛ و گرنه در زندگی شان با سختی های فراوانی روبهرو می شوند. اگر برای کسی همتا پیدا نشد، ایمان را معیار قرار دهد، چرا که رهبانیّت در دین مقدس اسلام جایز نمی باشد. (داستانی بنیسی، جوانان می پرسند: چگونه و با چه کسی ازدواج کنیم، صص52-51)
ابوجوید غلام از حضرت رضا (علیه السلام) گوید: « ... مردم از پیغمبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم) پرسیدند که دختران خود را به چه افرادى تزویج کنیم؟ فرمود: کسانى که با آنها «کفو» هستند، سپس فرمود: مؤمنان با یکدیگر کفو هستند و در حالى که بالاى منبر بود «ضباغة» دختر عموى خود را به «مقداد» تزویج نمود.»[5] (شیخ صدوق، عیون الاخبار الرضا علیه السلام، جلد 1، ص 289)
3 -5. ایمان و اخلاق
در انتخاب شریک زندگی به معیارها و قواعدی نیازمندیم؛ امّا آنچه در این میان از همه مهم تر است، داشتن ایمان و اخلاق خوب است. امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «هرگاه خواستگاری آمد که دین و اخلاقش را می پسندی، اجابت کن و از تنگ دستی او نهراس، زیرا خداوند متعال فرموده است: اگر فقیر باشند و ازدواج کنند، خدا از فضل خود بی نیازشان کند. (نور/ آیه32)»[6] (فقه الرضا علیه السلام، انتشارات کنگره جهانى امام رضا (علیه السلام)، ص235)
حسین بن بشار واسطی: به امام رضا (علیه السلام) نامه ای نوشتم که یکی از بستگانم درخواست وصلت با دختر من را دارد، ولی بداخلاق است. حضرت در جواب فرمود: گر اخلاقش بد است دخترت را به او تزویج نکن.»[7] (حرعاملی، وسائل الشیعه، ج20، ص 81)
|
در انتخاب شریک زندگی به معیارها و قواعدی نیازمندیم؛ امّا آن چه در این میان از همه مهم تر است، داشتن ایمان و اخلاق خوب است.
|
نتیجه:
یکی از مهمترین تصمیمات هر شخصی که ممکن است مسیر زندگی او را تغییر دهد، تصمیم در مورد انتخاب همسر است. در صورتی که شخص، مهارت های فردی را به خوبی کسب کرده باشد، در انتخاب همسر موفق تر خواهد بود. لازم است بداند زمان مناسب ازدواج چه وقت می باشد، پس از تحقیق و مشورت با دیگران، کاملاً آزادانه همسر آینده اش را انتخاب کند. چرا که باید همسری را برگزیند که با حالات و روحیات فردی او هماهنگ تر باشد. فرد می تواند با رهنمودهای امام رضا (علیه السلام) در زمینه ازدواج به موقع و در نظر گرفتن شرایط لازمِ دختر و پسر، در زمینه های اخلاقی و ایمانی و با مشورت گرفتن از افراد صالح بخصوص پدر و مادر، آزادانه همسرش را انتخاب کند.
برای مطالعه بیشتر می توانید به کتاب آیین زندگی از دیدگاه امام رضا (علیه السلام) نوشته محسن کتابچی به مراجعه نمایید.
مریم بلوچیان طرقی، استاد و معاون پژوهش مدرسه علمیه حضرت خدیجه (سلام الله علیها)
فهرست منابع
* قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، قم، دارالقرآن کریم، 1373.
1. اصول کافی، کلینى ، محمّد بن یعقوب، بی جا، دارالکتب الإسلامیه ، بی تا.
2. الأمالی، طوسى، محمّد بن حسن، قم، دارالثقافة، 1414 ﻫ.ق.
3. آئین زندگی از دیدگاه امام رضا (علیه السلام)، کتابچی، محسن، بی جا، 1381؛ کتابخانه الکترونیکی سایت واشنگتن.
4. بحارالأنوار، مجلسى، محمّد باقر، لبنان، مؤسسة الوفاء بیروت، 1404 ﻫ.ق.
5. تئوری رشد خانواده، سیف، سوسن، تهران، دانشگاه الزهرا، 1368.
6. جوانان می پرسند: چگونه و با چه کسی ازدواج کنیم، داستانی بنیسی، اسدالله، قم، علامه بنیسی، زمستان 1379.
7. عیون أخبار الرضا (علیه السلام)، بابویه، محمّد بن علی، بی جا، جهان، 1378 ﻫ.ق، دو جلد.
8. فقه الرضا علیه السلام، کنگره جهانى امام رضا (علیه السلام)، مشهد، 1406 ﻫ.ق.
9. نظام حیات خانواده در اسلام، قائمی،علی، بی جا، انجمن اولیاء و مربیان، بی تا.
10. وسائل الشیعه، حر عاملى، محمّدحسن، قم، مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)، 1409 ﻫ.ق.
11. هنر همسر یابی، صدری مازندرانی، حسن، قم ، مشهور، 1383.
پی نوشت ها:
[1]. ِانَّ امْرَأَةً سَأَلَتْ أَبَا جَعْفَرٍ (علیه السلام) فَقَالَتْ أَصْلَحَکَ اللَّهُ إِنِّی مُتَبَتِّلَةٌ فَقَالَ لَهَا وَ مَا التَّبَتُّلُ عِنْدَکِ قَالَتْ لَا أُرِیدُ التَّزْوِیجَ أَبَداً قَالَ وَ لِمَ قَالَتْ أَلْتَمِسُ فِی ذَلِکَ الْفَضْلَ فَقَالَ انْصَرِفِی فَلَوْ کَانَ فِی ذَلِکَ فَضْلٌ لَکَانَتْ فَاطِمَهُ أَحَقَّ بِهِ مِنْکِ إِنَّهُ لَیْسَ أَحَدٌ یَسْبِقُهَا إِلَى الْفَضْلِ.
[2]. نَزَلَ جَبْرَئِیلُ عَلَى النَّبِیِّ فَقَالَ یَا محمّد (صلی الله علیه و آله) إِنَّ رَبَّکَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ إِنَّ الْأَبْکَارَ مِنَ النِّسَاءِ بِمَنْزِلهِ الثَّمَرِ عَلَى الشَّجَرِ فَإِذَا أَیْنَعَ الثَّمَرُ فَلَا دَوَاءَ لَهُ إِلَّا اجْتِنَاؤُهُ وَ إِلَّا أَفْسَدَتْهُ الشَّمْسُ وَ غَیَّرَتْهُ الرِّیحُ وَ اِنَّ الْأَبْکَارَ إِذَا أَدْرَکْنَ مَا تُدْرِکُ النِّسَاءُ فَلَا دَوَاءَ لَهُنَّ إِلَّا الْبُعُولُ وَ إِلَّا لَمْ یُؤْمَنْ عَلَیْهِنَّ الْفِتْنَةُ فَصَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ الْمِنْبَرَ فَجَمَعَ النَّاسَ ثُمَّ أَعْلَمَهُمْ مَا أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِه.
[3]. عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ (علیهم السلام) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) النِّکَاحُ رِقٌّ فَإِذَا أَنْکَحَ أَحَدُکُمْ وَلِیدَةً فَقَدْ أَرَقَّهَا فَلْیَنْظُرْ أَحَدُکُمْ لِمَنْ یُرِقُّ کَرِیمَتَهُ.
[4]. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنِ ابْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ کُنَّا عِنْدَ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا (علیه السلام) فَذَکَرْنَا أَبَاهُ قَالَ کَانَ عَقْلُهُ لا یُوَازِنُ بِهِ الْعُقُولُ وَ رُبَّمَا شَاوَرَ الْأَسْوَدَ مِنْ سُودَانِهِ فَقِیلَ لَهُ تُشَاوِرُ مِثْلَ هَذَا فَقَالَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى رُبَّمَا فَتَحَ عَلَى لِسَانِه.
[5]. عَنْ أَبِى جوید مَوْلَى الرِّضَا (علیه السلام): فَقَالُوا: مِمَّنْ یارَسُولَ اللهِ (صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ): فَقَالَ: مِنْ الاکفاء فَقَالُوا: وَ مَنْ الاکفاء؟ فَقَالَ: المومنون بَعْضُهُمْ أَکْفَاءُ بَعْضٍ، ثُمَّ لَمْ یَنْزِلْ حَتَّى زَوَّجَ ضُبَاعَةَ بِنْتَ زبیربن عبدالمطلب المقدادبن الاسود.
[6]. إِنْ خَطَبَ إِلَیْکَ رَجُلٌ رَضِیتَ دِینَهُ وَ خُلُقَهُ فَزَوِّجْهُ وَ لا یَمْنَعْکَ فَقْرُهُ وَ فَاقَتُهُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: «وَ إِنْ یَتَفَرَّقا یُغْنِ اللَّهُ کُلًّا مِنْ سَعَتِهِ» وَ قَالَ: إِنْ یَکُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ.
[7]. َعنِ الْحُسَیْنِ بْنِ بَشَّارٍ الْوَاسِطِیِّ قَالَ کَتَبْتُ إِلَى أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا (علیه السلام) أَنَّ لِی قَرَابَهً قَدْ خَطَبَ إِلَیَّ وَ فِی خُلُقِهِ شَیْءٌ فَقَالَ لَا تُزَوِّجْهُ إِنْ کَانَ سَیِّئَ الْخُلُقِ.
