چکیده:
این مقاله با عنوان مهارت های خانوادگی در سیره رضوی (علیه السلام)به تبیین راه های رسیدن به یک زندگی موفق از لسان امام رضا (علیه السلام)می پردازد. مشکلات امروز جامعه در حیطه خانواده در اثر عدم شناخت همسران از یکدیگر است. لذا ضرورت ایجاب می کند تا با شناخت نیازها، علایق، ظرفیت همسر در امور زندگی و مدیریت صحیح و به موقع در پرتو آموزش و بکار گیری مهارت های خانوادگی به یک خانواده متعادل و موفق دست پیدا کرد.
مقدمه:
در حقیقت مهارت های زندگی همان آگاهی های مورد نیاز انسان است که او را قادر به انتخاب صحیح می سازد و راهی است برای نزدیک تر شدن به موفقیت در زندگی و طی کردن مراحل ترقّی تا رسیدن به کمال حقیقی و هدف نهایی که انسان برای آن آفریده شده است. پس شناخت آن ضروری است و از آن جا که نمودِ کامل زندگی موفّق در حیطه ی خانواده، زندگی ائمّه ی اطهار (علیهم السلام) و از جمله امام رضا (علیه السلام) می باشد، لازم است تا از این الگوهای کامل در زندگی بهره گیریم. این تحقیق که بصورت کتابخانه ای انجام گرفته در جهت ارائه راهکار به زوجین برای یک زندگی موفق و متعادل می باشد.
1– مدیریت خانواده در سیره رضوی (علیه السلام)
امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «هیچ طایفه و ملتی را نمی بینیم که به زندگی ادامه داده و پایدار مانده باشد مگر به وجود رئیس یا سرپرستی که ضروریاتِ مادی و معنوی آنان را تأمین کند.»[1]خانواده که تشکیل شده از زن، شوهر و فرزندان به عنوان کوچک ترین نهاد اجتماعی نیز برای ادامه حیات و پایداری نیاز به مدیر و سرپرست دارد تا طبق فرمایش امام (علیه السلام) ضروریات مادی و معنوی اعضای آن را تأمین کند. (مجلسی، بحارالانوار، ج6، ص60)
1-1. مدیریت اخلاقی و عاطفی
تقویت و تعالی خانواده مرهون عوامل بسیاری از جمله مدیریت خانواده است. چنانچه مدیریتی آگاهانه، مدبّرانه و جامع بر خانواده حاکم باشد، همه ی اعضای یک زندگی مشترک، احساس امنیت و آرامش می کنند و در سایه ی چنین آرامش خاطری، امکان رشد و بالندگی می یابند. یکی از عناصر مهم مدیریت، نوع برنامه ریزی و تنظیم زمانِ مناسب برای رسیدگی به کارها و امور مختلف زندگی است. (شرفی، مهارت های زندگی در سیره ی رضوی، ص8) امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «بکوشید اوقات شبانه روزتان به چهار بخش تقسیم شود: قسمتی مخصوص به عبادت و راز و نیاز با خدا، تأمین امور زندگی، صرف معاشرت با دوستان و ساعاتی هم اختصاص به استراحت و بهره مندی از تفریحات سالم و لذت های مشروع؛ استفاده مطلوب از این قسمت است که شما را بر آن سه تای دیگر توانایی می بخشد.»[2] (مجلسی، بحارالانوار، ج75، ص346) شخص با استراحت و بهره مندی از تفریحات سالم و لذت های مشروع در کنار خانواده، می تواند نیازهای عاطفی خود و خانواده اش را برطرف نماید.
| چنانچه مدیریتی آگاهانه، مدبّرانه و جامع بر خانواده حاکم باشد، همه ی اعضای یک زندگی مشترک احساس امنیّت و آرامش می کنند و در سایه ی چنین آرامش خاطری، امکان رشد و بالندگی می یابند. |
1-2. مدیریت اقتصادی خانواده در سیره رضوی (علیه السلام)
یکی از عواملی که آسایش و آرامش خانواده مرهون آن است مسائل اقتصادی می باشد؛ که در بیانات امام رضا (علیه السلام) به آن پرداخته شده است؛ لذا برای ایجاد انگیزه در تأمین این مسئله می توان از این فرمایشات استفاده کرد.
- تأمین معاش: امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «کسی که در پی روزی باشد تا خانواده ی خود را اداره کند، مزدش از جهاد در راه خدا بیشتر است.»[3] (حرعاملی، وسایل الشیعه، ج17.ص67)
- برنامه ریزی و تدبیر: اگر زن و مرد، برنامه ریزی اقتصادی داشته باشند زندگی خود را قوام می بخشند؛ امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «برای فرد با ایمان سزاوار است در زمستان از خوراک افراد خانواده بکاهد و به وسایل گرمایی آنان بیفزاید.»[4] (کلینی، اصول کافی، ج4، ص13)
- اعتدال در امور زندگی: انتخاب شیوه ی معتدل و گزینش راه میانگین در امور معیشت، یکی از سالم ترین برنامه های اقتصادی در امور زندگی است. راوی گوید از حضرت امام رضا (علیه السلام) در (مورد) هزینه های خانواده ام طلب اذن نمودم، فرمود: «حد وسط بین دو چیزی که ناپسند است (افراط و تفریط). گفتم: فدایت شوم به خدا سوگند که دو چیز مبغوض را نمی شناسم. فرمود: خدا تو را رحمت کند. مگر نمی دانی که خدا دشمن می دارد زیاده روی و سخت گیری را.»[5] (قمی، سفینة البحار، ج 1، ص 615)
| انتخاب شیوه ی معتدل و گزینش راه میانگین در امور معیشت، یکی از سالم ترین برنامه های اقتصادی در امور زندگی است. |
2- شناخت نیازهای همسر در سیره رضوی (علیه السلام)
بخشی از مهارت های خانوادگی شامل مهارت های شناختی (معرفتی) است. در حقیقت کلید ورود به سایر مهارت ها با آگاهی از محورها و مؤلفه هایی نظیر شناخت نیازها، اقتضائات و ویژگی های همسر می باشد. شناخت خصوصیات روحی و روانی همسر، عاملی برای تداوم زندگی و تکامل معنوی است؛ زیرا غفلت از آن دست یابی به تعادل و آرامش روحی را مختل می کند و در نتیجه فرد را پیوسته با ناراحتی، تعارض و ناهماهنگی مواجه می سازد. (شرفی، مهارت های زندگی در سیره ی رضوی، ص84)
2-1. نیاز به پیدا کردن راه حل برای مشکلات
یکی از راهکارهای موفقیت مرد و زن در زندگی زناشویی، قانع بودن به روزی مقدّر و پرهیز از تجمّلات، چشم و هم چشمی و هزینه های اضافی است. همسران قانع بهتر می توانند خود را بسازند، اندوه و دغدغه را، از خود دور کنند، آسایش و آرامش را به هم تقدیم کنند و در برابر مشکلات زندگی راه حل های مناسب بیابند. (یزدی ثانی، میرزاده، یک سبد بوی بهشت، ص58) امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «آن کس که به اندک روزیِ حلال خشنود باشد هزینه هایش سبک تر است، خانواده اش آسوده تر است و خداوند به او در شناخت راه حل مشکلات بصیرت می بخشد.»[6] (ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص447)
| در حقیقت کلید ورود به سایر مهارت ها با آگاهی از محورها و مؤلّفه هایی نظیر شناخت نیازها، اقتضائات و ویژگی های همسر می باشد. |
2-2. نیاز به فرصت در کنار هم بودن
برای محقق شدن این مورد اعضای خانواده (همسران و فرزندان) نیاز به فرصت برای در کنار هم بودن و ایجاد ارتباط و تبادل نظر دارند. این امر همان گونه که قبلاً اشاره شد باعث ایجاد صمیمیت، هم دلی و در نهایت ثبات و استحکام خانواده شده و روابط همسران را تقویت می کند. (عاطف وحید، لواسانی، محمدپور، تحکیم پیوند زناشویی، ص13-12)
2-3. نیاز به تأمین رفاه و آسایش
یکی از عوامل استحکام خانواده تأمین و توجه به نیازهای معیشتی همسر و فرزندان است. امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «بر صاحبان نعمت واجب است که بر افراد تحت سرپرستی خود، توسعه دهند و به زندگی آنان گشایش بخشند.»[7] (کلینی، اصول کافی، ج4، ص11)
2-4. نیاز به احترام:
یکی دیگر از اموری که سبب بقاء و استحکام بنیان خانواده می شود احترام به همسر است. هر کس به شخصیت خویش علاقه مند است و دوست دارد دیگران به او احترام بگذارند و هر کس که شخصیت او را محترم بشمارد محبوبش واقع می شود. (محموی الیگودرزی، راهنمای خانواده، ص77) امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «هرکس همسری انتخاب کرد، باید او را احترام کند؛ زیرا زن دلبر شماست و وقتی او را آوردید، ضایعش نکنید.»[8] به همسرتان هدیه بدهید و به او احترام بگذارید. او را بدرقه و استقبال کنید. (گروه تدوین و تولید متون آموزشی، نیمی حوا و نیمی آدم: نگاهی به دنیای متفاوت زن و مرد، ص50)
| شناخت خصوصیات روحی و روانی همسر، عاملی برای تداوم زندگی و تکامل معنوی است. |
3. شناخت علایق همسردر سیره رضوی (علیه السلام)
توجه و شناخت چیزهایی که همسر به آنها علاقه مند است حائز اهمیت است.
3-1. علاقه به محبت ورزیدن:
عواطف، احساسات همسر، ابراز محبت و علاقه به او از امور ضروری است که هر انسانی باید آن را مورد توجه قرار دهد. (صافی، خانواده متعادل (حقوق، وظایف و نحوه ی رفتار همسران با یکدیگر)، ص20) امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «بدان زنان چند دسته اند. بعضی زنها برای شوهران شان بهترین غنیمت هستند، زنانی که به شوهران شان اظهار عشق و محبت می کنند».[9] (نوری، مستدرک الوسایل، ج2، ص532) با همسرتان خوب حرف بزنید و با جملات زیبا به او ابراز محبت کنید تا بداند که دوستش دارید. (گروه تدوین و تولید متون آموزشی، نیمی حوا و نیمی آدم: نگاهی به دنیای متفاوت زن و مرد، ص50)
3-2. علاقه به برقراری رابطه مشروع جنسی:
اساس خانواده که محور اصلی کلید اجتماعات بشری است؛ یکی از علایق و تمایلات همسران، میل به ارضاء غریزه ی جنسی از راه مشروع و قانونی است. (رک: صافی، ارتباط زن و شوهر در خانواده متعادل، ص23) «مردی زن جوانی داشته است، به خاطر مصیبتی که به او وارد شده، مدّت چند ماه است بلکه یک سال، هم خوابی با همسر خود را ترک کرده بود که امام (علیه السلام) فرمود: "اگر بیش از چهار ماه این عمل را ترک کند، از آن گناه کار است."»[10] (مجلسی، بحارالأنوار، ج72، ص221) شوهر نمی تواند بیش از چهار ماه با زن جوان خود، نزدیکی را ترک کند. (سیستانی، منتخب توضیح المسائل، مسئلة 1165)
3-3. علاقه به شادی و نشاط:
یکی از وظایف زن و مرد نسبت به هم حفظ شادی و نشاط یکدیگر است که از شاخصه های سلامت و بهداشت روانی است. (یزدی ثانی، میرزاده، یک سبد بوی بهشت، ص42 )
روز عید عرفه به دیدار حضرت رضا (علیه السلام) رفتم ... به ایشان گفتم: یا ابن رسول الله! ای سرورم! ای سرور و مولایم! من تهیدست و درمانده ام و چیزی ندارم که بتوانم به افراد خانواده ام عیدی بدهم و آن ها را در این عید عزیز خوشحال گردانم. امام بعد از شنیدن درخواستم قطعه طلایی را که کم و بیش صد دینار ارزش داشت به من عنایت نمود. من با گرفتن آن هدیه خوشحال شدم و توانستم نیازهای خود و خانواده ام را تأمین کنم. (صافی نجف آبادی، چهل حدیث و داستان از امام رضا (علیه السلام)، ص37) یکی از راه های ایجاد شادی در منزل برطرف کردن نیازهای ضروری همسر است و بالطبع خود فرد نیز، احساس نشاط خواهد کرد.
| یکی از وظایف زن و مرد نسبت به هم حفظ شادی و نشاط یکدیگر است که از شاخصه های سلامت و بهداشت روانی است. |
3-4. علاقه به آراستگی:
همان گونه که مردها از همسرشان انتظار دارند که زیبا و دلربا باشد، زن نیز از همسرش، می طلبد که تمیز، خوشبو و آراسته باشد. (رحیمی، ازدواج موفّق، ص118) «نزد امام رضا (علیه السلام) رفتم و او موهایش را رنگ سیاه زده بود. گفتم فدایت شوم با رنگ سیاه موهایت را رنگ کرده ای؟ فرمود در رنگ آمیزی مو پاداش است. رنگ کردن مو و آراستگی و آمادگی از چیزهایی است که پاکدامنی زنان را افزون می سازد؛ و زنانی ک پاکدامنی را رها کرده اند؛ همسرانشان، خود را برای ایشان آماده نکرده اند.»[11] (مجلسی، بحارالانوار، ج73، ص100)
4- شناخت ظرفیت همسر:
در زندگی مشترک توجه کردن به توان و ظرفیت همسر امری ضروری است. امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «مردی امیرالمؤمنین (علیه السلام) را به مهمانی دعوت کرد. حضرت فرمود: به این شرط می پذیرم که سه قول بدهی. مرد گفت: این سه قول کدام است؟ فرمود: از بیرون منزل چیزی برایم نیاوری، از آن چه در منزل داری چیزی از من دریغ نکنی و خانواده ات را به زحمت نیندازی. مرد گفت: قول می دهم و حضرت نیز دعوت او را پذیرفت.»[12] (شیخ صدوق، عیون الاخبارالرضا (علیه السلام)، ج2، ص42)
| در زندگی مشترک توجه کردن به توان و ظرفیت همسر امری ضروری است. |
نتیجه:
باتوجه به اینکه مشکلات امروز جامعه کوچک خانواده در اثر عدم شناخت همسران از یکدیگر است، لازم است با شناخت نیازها، علایق، ظرفیت همسر در امور زندگی و مدیریت صحیح وبه موقع در امور مذکور ودر پرتو آموزش و بکارگیری مهارت های خانوادگی برای یک زندگی موفق، از لسان امام رضا (علیه السلام) درصدد رفع آن برآمد.این اثر بطور خلاصه به این امور پرداخته، لذا بررسی بیشتر در دیگر راه های شناخت و ذکر مصادیق آن در زندگی باقی است.
جهت مطالعه بیشتر کتاب مهارت های زندگی در سیره رضوی (علیه السلام) از آقای محمدرضا شرفی توصیه می گردد.
مریم بلوچیان طرقی، استاد حوزه علمیه و معاون پژوهش مدرسه علمیه حضرت خدیجه (سلام الله علیها)
فهرست منابع
* قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، قم، دارالقرآن کریم، 1373.
1. ازدواج موفق، رحیمی، عباس، چاپ سوم، قم، جمال، 1386.
2. اصول کافی، کلینی، محمّد بن یعقوب، بی جا، دار الکتب الإسلامیه، بی تا.
3. بحارالأنوار، مجلسی، محمّد باقر، لبنان، مؤسسة الوفاء بیروت، 1404ﻫ.ق.
4. تحف العقول، حرانی، حسن بن شعبه، قم، جامعه مدرسین، 1404ﻫ.ق.
5. تحکیم پیوند زناشویی، عاطف وحید و محمدکاظم فهیمه لواسانی و احمدرضا محمدپور چاپ دوم، آهنگ قلم، زمستان 1388.
6. چهل حدیث و داستان از امام رضا (علیه اسلام)، صافی نجف آبادی، عبدالله، قم، مهدی یار، 1381.
7. خانواده متعادل (حقوق، وظایف و نحوه رفتار همسران با یکدیگر)، صافی، احمد، تهران، انجمن اولیاء و مربیان جمهوری اسلامی ایران، 1374.
8. راهنمای خانواده، ملک محمودی الیگودرزی، امیر، چاپ سی و دوم، قم، شهاب الدین، 1387.
9. سفینه البحار، عباس قمی، بی جا، دار الاسوة للطباعة والنشر، 1416.
10. عیون أخبار الرضا (علیه السلام)، شیخ صدوق، بی جا، جهان، دو جلد، 1378ﻫ.ق.
11. گروه تدوین و تولید متون آموزشی: نیمی آدم و نیمی هوا، چاپ هفتم، مشهد، آستان قدس رضوی (به نشر)، 1388.
12. مستدرک الوسائل، نوری، حسین بن محمد تقی، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام 1408 ﻫ.ق.
13. منتخب توضیح المسائل، آیت الله سیستانی، مشهد، 1419 ﻫ.ق.
14. مهارت های زندگی در سیره رضوی، شرفی، محمدرضا: مصحح: هادی، یزدی ثانی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1388.
15. وسائل الشیعه حر عاملی، محمد حسن، قم، مؤسسه آل البیت (علیه السلام)، 1409ﻫ.ق.
16. یک سبد بوی بهشت (تعالیم خانواده در بیان حضرت رضا (علیه السلام)، یزدی ثانی، هادی و احمد میرزاده: چاپ هشتم، مشهد، آهنگ قلم، زمستان 1388.
پی نوشت ها:
[1]. أَنَّا لانَجِدُ فِرْقَةً مِنَ الْفِرَقِ وَ لَا مِلَّةً مِنَ الْمِلَلِ بَقُوا وَ عَاشُوا إِلَّا بِقَیِّمٍ وَ رَئِیسٍ لِمَا لَا بُدَّ لَهُمْ مِنْهُ فِی أَمْرِ الدِّینِ وَ الدُّنْیَا.
[2]. اجْتَهِدُوا أَنْ یَکُونَ زَمَانُکُمْ أَرْبَعَ سَاعَاتٍ سَاعَةً لِلَّهِ لِمُنَاجَاتِهِ وَ سَاعَةً لِأَمْرِ الْمَعَاشِ وَ سَاعَةً لِمُعَاشَرَةِ الْإِخْوَانِ الثِّقَاتِ وَ الَّذِینَ یُعَرِّفُونَکُمْ عُیُوبَکُمْ وَ یُخْلِصُونَ لَکُمْ فِی الْبَاطِنِ وَ سَاعَةً تَخْلُونَ فِیهَا لِلَذَّاتِکُمْ وَ بِهَذِهِ السَّاعَةِ تَقْدِرُونَ عَلَى الثَّلَاثِ السَّاعَاتِ.
[3]. الَّذِی یَطْلُبُ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ مَا یَکُفُّ بِهِ عِیَالَهُ أَعْظَمُ أَجْراً مِنَ الْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.
[4]. یَنْبَغِی لِلْمُؤْمِنِ أَنْ یَنْقُصَ مِنْ قُوتِ عِیَالِهِ فِی الشِّتَاءِ وَ یَزِیدَ فِی وَقُودِهِمْ.
[5]. قَالَ: استاءذنت الرِّضَا (عَلَیْهِ السَّلامُ) فِى النَّفَقَةُ عَلَى الْعِیَالِ ( عَلَیْهِ السَّلامُ) فَقَالَ: بَیْنَ الْمَکْرُوهَیْنِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لا وَ الله، مَا اعْرِفِ الْمَکْرُوهَیْنِ، قَالَ: فَقَالَ لَهُ: یَرْحَمُکَ اللهُ! أَمَّا تَعْرِفُ انَّ اللَّهِ عزوجل کَرِهَ الاسراف وَکْرِهِ الاقتار.
[6]. مَنْ رَضِیَ بِالْیَسِیرِ مِنَ الْحَلالِ خَفَّتْ مَئُونَتُهُ وَ نُعِّمَ أَهْلُهُ وَ بَصَّرَهُ اللَّهُ دَاءَ الدُّنْیَا وَ دَوَاءَهَا وَ أَخْرَجَهُ مِنْهَا سَالِماً إِلَى دَارِ السَّلامِ.
[7]. صَاحِبُ النِّعْمَهِ یَجِبُ عَلَیْهِ التَّوْسِعَهُ عَنْ عِیَالِهِ.
[8]. مَنِ اتَّخَذَ امْرَأَةً فَلْیُکْرِمْهَا فَإِنَّمَا امْرَأُهُ أَحَدِکُمْ لُعْبَتُهُ فَمَنِ اتَّخَذَهَا فَلَا یُضَیِّعْهَ.
[9]. وَ اعْلَمْ: انَّ النِّسَاءِ شى: وَ مِنْهُمْ الْغَنِیمَةِ والعزامة وَهَى الْمُتَحَبِّبَةُ لِزَوْجِهَا وَ الْعَاشِقَةُ لَهُ.
[10]. إِذَا تَرَکَهَا أَرْبَعَهَ أَشْهُرٍ کَانَ إِثْماً بَعْدَ ذَلِکَ؛دَخَلْتُ عَلَى أَبِی الْحَسَنِ وَ هُوَ مُخَضَّبٌ بِسَوَادٍ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدِ اخْتَضَبْتَ بِالسَّوَادِ قَالَ إِنَّ فِی الْخِضَابِ أَجْراً إِنَّ الْخِضَابَ وَ التَّهْیِئَةَ مِمَّا یَزِیدُ فِی عِفَّةِ النِّسَاءِ وَ لَقَدْ تَرَکَ النِّسَاءُ الْعِفَّةَ لِتَرْکِ أَزْوَاجِهِنَّ التَّهْیِئَةَ لَهُنَّ.
[11]. دَخَلْتُ عَلَى أَبِی الْحَسَنِ وَ هُوَ مُخَضَّبٌ بِسَوَادٍ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَدِ اخْتَضَبْتَ بِالسَّوَادِ قَالَ إِنَّ فِی الْخِضَابِ أَجْراً إِنَّ الْخِضَابَ وَ التَّهْیِئَةَ مِمَّا یَزِیدُ فِی عِفَّةِ النِّسَاءِ وَ لَقَدْ تَرَکَ النِّسَاءُ الْعِفَّةَ لِتَرْکِ أَزْوَاجِهِنَّ التَّهْیِئَةَ لَهُنَّ.
[12]. لاتُدْخِلُ عَلَیْنَا شَیْئاً مِنْ خَارِجٍ وَ لاتَدَّخِرُ عَنَّا شَیْئاً فِی الْبَیْتِ وَ لَا تُجْحِفُ بِالْعِیَالِ.
