احاديث , سخنان تصادفي امام رضا (ع)

واژگان کلیدی: امر به معروف، نهی از منکر، امام رضا (ع)، سیره

مقدمه
مسأله امر و نهى، ریشه در درون انسان ها دارد و هر کسی که فطرت سالم و دست نخورده ای داشته باشد اعمال زشت و ناپسند را نمی پذیرد و نسبت به کارهای خوب، روی خوش نشان می دهد. علاوه بر فطرت، عقل نیز این موضوع اجتماعی را به خوبی درک می نماید. در نتیجه منطق و عقل به افراد اجتماع اجازه مى دهد که برای حفظ کیان جامعه از فساد و پاک نگه داشتن محیط از هرگونه تلاش و کوششى دریغ ننمایند. همینطور وضع قوانین بازدارنده در تمامی کشورها نشان دهنده همین موضوع می باشد. اسلام نیز در قالب قانونی متعالی با نام «امر به معروف و نهی از منکر» به این نیاز فطری و عقلی پاسخی مناسب داده و از مسلمانان خواسته است که از طریق امر به نیکی ها و نهی از امور ناپسند، پیوسته درصدد اصلاح خود و جامعه باشند.
حال این سؤال اساسی مطرح است که چرا در مواجهه با منکر جرأت امر و نهی نداریم و بی تفاوت از کنار آن رد می شویم؟ علل بی تفاوتی نسبت به امر به معروف و نهی از منکر چیست؟ چگونه می توان با الگوگیری از سیره امام رضا ع مصادیق امر به معروف و نهی از منکر را در جامعه امروز شناخت و اقدام عملی متناسب انجام داد؟

1. علل بی تفاوتی نسبت به امر به معروف و نهی از منکر
عوامل فراوانی می توانند باعث بی تفاوتی نسبت به امر به معروف و نهی از منکر شوند که در ذیل به برخی از آنها اشاره خواهد شد.

1-1) فقدان بینش و آگاهی
اولین و شاید بتوان گفت مؤثرترین عامل برای این پدیده فقدان بینش و آگاهی اقشار مختلف جامعه می باشد.
به عنوان نمونه برخی به دلیل عدم آگاهی نسبت به احکام این فریضه و برخی نیز از آنجا که نسبت به میزان اهمیت و عظمت امر به معروف و نهی از منکر آشنایی و آگاهی کافی ندارند، در جهت انجام این واجب الهی، اقدامی به عمل نمی آورند. بسیاری نیز نسبت به چگونگی و روش امر به معروف و نهی از منکر آگاهی لازم را ندارند؛ لذا از وارد شدن به این عرصه خودداری می کنند و ... . (چرا کسی امر به معروف نمی کند، سید حسن موسوی، سایت پرسمان)

1-2) ترس های بی مورد
یکی از القائات شیطان در مسیر انجام فرایض الهی ایجاد ترس می باشد. ترس از درگیری و آسیب جسمی، ترس از آبروریزی، ترس از ضرر مالی، ترس از سرزنش ها، ترس به خاطر از دست دادن موقعیت و ... همه از نمونه هایی از ترس می باشند که باعث می شود افراد نسبت به این فریضه بی توجهی نمایند. (چرا کسی امر به معروف نمی کند، سید حسن موسوی، سایت پرسمان)

1-3) داشتن تصورات غلط از امر به معروف
از دیگر عواملی که موجب می شود برخی به این تکلیف عمل ننمایند، تصورهای غلطی است که از این فریضه در ذهن خود پرورانده اند. به عنوان نمونه برخی تصور می کنند امر به معروف و نهی از منکر مساوی با درگیری و خشونت است و یا اینکه امر به معروف و نهی از منکر منحصر در بدحجابی می باشد. گاهی نیز متدینین با مشاهده فرد خطاکار و یا نوع گناه و زشتی که صورت می گیرد تصور می نمایند همه این افراد در ارتکاب گناهشان معاند و عامد بوده و امر به معروف آنها تأثیری نخواهد داشت؛ لذا از انجام این فریضه منصرف می گردند. (چرا کسی امر به معروف نمی کند، سید حسن موسوی، سایت پرسمان)

1-4) روحیه سازش کارى
کسانی که اهل سازش کاری اند، و قدرت «امر و نهی» را از دست می دهند و روشن است که دیگر «آمر به معروف و ناهی از منکر» نخواهند بود. (چرا کسی امر به معروف نمی کند، سید حسن موسوی، ، سایت پرسمان)

1-5) توجیهات بی اساس
از دیگر عوامل ترک این فریضه از سوی متدینین می توان به توجیهات بی اساس برخی از افراد اشاره نمود از جمله اینکه: «گناه دیگران، کارى به ما ندارد.»؛ «عیسى به دین خود، موسى به دین خود»؛ «اگر لازم باشد، فلان شخصیت، یا مقام و یا دیگران هستند.»؛ «بر فرض ما امروز جلو فساد را گرفتیم. باز فردا فساد خواهد کرد.»؛ «کار از این کارها گذشته است.» (چرا کسی امر به معروف نمی کند، سید حسن موسوی، سایت پرسمان)

1-6) حب و بغض (دوستی و دشمنی)
گاهی افراد به دلیل علاقمندی به دیگران چنین تصور می نمایند که امر به معروف آنها، موجب آزرده خاطر شدن دوستانشان می شود این در حالی است که بر اساس فرموده امام صادق ع بهترین هدیه برای کسانی که دوستشان می داریم معرفی عیوب آنها می باشد. (اصول کافی، ج4، ص452) بر همین اساس اگر افراد اشتباهات و عیوب دوستان خود را به خوبی منعکس نمایند، نه تنها موجب ناراحتی آنها بلکه به عنوان بهترین هدیه برایشان تلقی می گردد. (چرا کسی امر به معروف نمی کند، سید حسن موسوی، سایت پرسمان)

1-7) عملکرد غلط آمران و ناهیان
بدسلیقگی در اجرای امر به معروف، سوء استفاده از این اصل مقدس و کج فهمی ها، موجب شده بعضی از آمران و ناهیان، درجهت انجام این فریضه مرتکب درگیری و تجسس، بدزبانی و دیگر گناهان شوند، که خود این اعمال غیرقانونی و غیرشرعی باعث بدبینی مردم و همچنین زمینه ساز تعطیلی این فریضه بزرگ الهی از سوی دیگر افراد جامعه گردیده است. در برخی اوقات نیز آمران و ناهیان با برخوردهای نامناسب افراد خاطی مواجه شده و گاهی به نزاع و مراجعه به دستگاه های حکومتی می انجامد. اگر در نیروی انتظامی و سپس دستگاه قضایی از امر و نهی کنندگان حمایت نشود و یا از گنهکاران حمایت شود، روحیه ی انجام امر و نهی ضعیف می گردد و تمایل مؤمنین به انجام آن کاهش می یابد. (چرا کسی امر به معروف نمی کند، سید حسن موسوی، سایت پرسمان)

1-8) عدم نهادینه شدن فرهنگ امر به معروف
نهادینه شدن فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر و همچنین فرهنگ پذیرش امر و نهی از سوی فرد خاطی نیاز به برنامه ریزی و هماهنگی تمامی مجموعه ها و نهاد های حکومتی و غیرحکومتی اعم از خانواده، آموزش و پرورش، حوزه های علمیه، صدا و سیما و نیروی انتظامی و ... دارد. (چرا کسی امر به معروف نمی کند، سید حسن موسوی، سایت پرسمان)

2. روشهای امر به معروف و نهی از منکر در سیره رضوی
2-1) عمل به دستورات الهی
امام رضا (ع) در عمل به فرمایش جد بزرگوارشان امام صادق (ع) که فرموده اند: «کونوا دعاه الناس بغیر السنتکم» مردم را با غیر زبان هایتان دعوت کنید (اصول کافی، کلینی، ج2، ص78) امر به معروف و نهی از منکر را با رفتار و کردار خود به دیگران نشان می دادند.
حضرت رضا ع در تابستان بر روی حصیر می نشستند و در زمستان بر روی گلیم، و لباس های زبر و خشن بر تن می کردند؛ ولی هنگامی که در برابر مردم ظاهر می شدند خود را برای آنان می آراستند (عیون اخبارالرضا (ع)، صدوق، ج2، ص192)

بدین سان، ایشان با عمل خود، ساده زیستی و زهد را به مردم نشان می دادند. ابراهیم بن عبّاس می گوید:
«هرگز ندیدم که حضرت رضا ع با سخنش به احدی جفا کند. هرگز کلام کسی را قطع نمی کرد تا از سخن خارج شود، هرگز با داشتن قدرت، نیازمندی را رد نکرد. هرگز در حضور دیگران پایش را دراز نمی کرد، هرگز غلامان و خدمتکاران را فحش و ناسزا نمی گفت. هرگز آب دهانش را روی زمین نمی انداخت. خنده اش تبسم بود. در خلوت، تنهایی، سفره را می گسترد و همه غلامان حتی دربان و کارپرداز خانه را بر سر سفره می نشاند.» (جامع احادیث الشیعه فی احکام الشریعه، بروجردی، ج1، ص171) و بدین گونه امر به اخلاق اسلامی و تواضع و نهی از کبر و غرور را عملا نشان می دادند.
ایشان در حدیثی می فرمایند: شیعیان ما کسانی هستند که تسلیم امر و نهی ما باشند؛ گفتار ما را سرلوحة زندگی در عمل و گفتار خود قرار دهند و مخالف دشمنان ما باشند و هر که چنین نباشد از ما نیست. (وسائل الشیعه، حرّ عاملی، 1414ق، ج11، ص403)

2-2) امیدوار کردن مخاطب
در کتاب بحارالانوار آمده که روزی یکی از منافقان در مجلسی به امام رضا (ع) گفت: بعضی از دوستان و شیعیان شما خمر می نوشند؟ امام (ع) فرمودند: سپاس خداوند کریم را که آنها در هر حالتی که باشند هدایت شده و در اعتقادات خود ثابت و مستقیم هستند. سپس یکی دیگر از همان منافقان که در مجلس حضور داشت گفت: بعضی از دوستان و شیعیان شما نبیذ می نوشند؟ حضرت فرمودند: بعضی از اصحاب رسول خدا (ص) نیز چنین بودند. منافق گفت: منظورم از نبیذ، آب عسل نیست؛ بلکه شراب مست کننده است. ناگاه حضرت با شنیدن این سخن عرق بر چهره مبارکشان ظاهر شد و فرمودند: خداوند کریم تر از آن است که در قلب بنده مؤمن، علاقه به خمر و محبت ما اهل بیت رسالت را کنار هم قرار دهد و هرگز چنین نخواهد بود. اگر کسی چنین کند و بدان علاقه نداشته باشد و از کردة خویش پشیمان گردد، در روز قیامت مواجه خواهد شد با پروردگاری مهربان و دلسوز، با پیغمبری عطوف و دل رحم، با امام و رهبری که کنار حوض کوثر است، و دیگر بزرگانی که برای شفاعت و نجات او آمده اند. اما تو و امثال تو در عذاب دردناک و سوزان برهوت گرفتار خواهید بود. (بحارالانوار، مجلسی، ج27، ص314، ح12)
همان گونه که می بینیم در این روایت امام رضا (ع) ضمن نهی از امور منکر، توبه کنندگان را به عفو و بخشش خداوند و شفاعت پیامبر و ائمه (ع) امیدوار کرده و این خود شیوه ای برای تأثیر گذاری امر به معروف و نهی از منکر می باشد.

2-3) حسن ظن و مثبت اندیشی
حسن ظن و مثبت اندیشی یکی از لازمه های زندگی سالم است. در سیره این امام بزرگوار آمده که علی بن سوید می گوید: به امام رضا (ع) عرض کردم من با زنان زیباروی فراوانی سر و کار دارم و هنگامی که به آنان می نگرم از زیبایی آنها لذت می برم. امام ع فرمودند: اگر نیت صادق داشته باشی و هدفت شهوت رانی نباشد مانعی ندارد. مواظب باش که به زنا آلوده نشوی. از موجبات آن بپرهیز؛ زیرا زنا برکت و ایمان را نابود می سازد. (وسائل الشیعه، حرعاملی، ج14، ص331، ح3)
اگر او این سؤال را از دیگری می پرسید پاسخگو شروع به نهی او می کرد. اما امام، که خود صاحب تمام مکارم اخلاقی است، در حق بندگان خدا نیز به همین شکل رفتار می کند و موضوع را به این صورت بیان می کند که شاید منظورت شهوت رانی نبوده است؛ اما اگر غیر این است باید از این کار بپرهیزی. بنابراین، امام ع با حسن ظن با این قضیه برخورد کرده تا او را متوجه خطای خود کنند و امر به معروف نیز بر او مؤثرتر واقع شود.

2-4) شناساندن معروف و منکر
در ترغیب به امر به معروف لازم است نقاط قوت آن شناسانده شود و همین طور در نهی از منکر باید تا حد امکان بدی ها را به مخاطب شناساند تا مردم با رغبت به سوی نیکی ها جذب شوند و از بدی ها اجتناب کنند.
از امام رضا (ع) نقل شده است که فرمودند: خداوند رحمت کند بنده ای را که امر ما را [ولایت] زنده کند. راوی می گوید: گفتم: چگونه امر شما را زنده کند؟ فرمودند: علوم ما را فراگیرد و به مردم بیاموزد. اگر مردم زیبایی های سخنان ما را بدانند از ما پیروی خواهند کرد. (الحیاه، آرام و اخوان حکیمی، ج1، ص51)

2-5) ایجاد محبت و انفاق
یکی از روشهای تأثیر گذار امر به معروف محبت و نزدیکی با افراد است و امام رضا (ع) اینکار را به بهترین صورت ممکن انجام می دادند.
ایشان غیر خویشان خود را که دارای تقوا و دیانت بودند، به خود نزدیک می کردند و انواع محبت ها را به آنان می نمودند (بحارالانوار، مجلسی، ج49، ص221، ح10) و به این صورت امر به معروفی چون تقوا و دینداری و تشویق اطرافیان به آن می نمودند.
امام ع هرگاه مالی به دستشان می رسید، همه را انفاق می کردند. بخشش ایشان به مردم فراوان بود. در یک روز عرفه، تمام مال خود را به فقرا انفاق کردند. (مسند الامام الرضا (ع)، عطاردی، ج1، ص48)
در اعیاد و روزهای مهم مذهبی، اگر کسی از آن حضرت عیدی می خواست، عیدی ارزشمندی به او می دادند. به بعضی از دوستان خود در حال سفر، برای سوغاتی کمک مالی می کردند. گاهی در مقابل درخواست دوستان، لباس و نعلین خود را به آنان می بخشیدند. هر کس به خانة آن حضرت وارد می شد، حتماً به او غذا می خورانیدند و کسی از خانة آن حضرت گرسنه بیرون نمی رفت (بحارالانوار، مجلسی، ج71، ص352، ح10) و به این وسیله با روش عملی مردم را به انفاق و بخشش دعوت می کردند.

2-6) توجه دادن به نعمتهای مادی و معنوی خداوند
احمد بن عمر می گوید: خدمت امام رضا (ع) رسیدم و عرض کردم: ما خانوادة اهل بخشش و خوش نعمت بودیم، اما خداوند همه را گرفت، تا آنجا که محتاج کسانی شده ایم که نیازمند ما بودند. امام ع فرمودند: ای احمد بن عمر، چه حال خوبی داری! گفتم: فدایت شوم، حال من چنان بود که خبر دادم. فرمودند: آیا دوست داری بر حالتی باشی که این جبّاران هستند و حال و وضعیت آنان را داشته باشی؛ دنیایی پر از طلا از آن تو باشد؟ گفتم: نه، یابن رسول الله. امام ع خندیدند و فرمودند: از همین جا باز می گردی، چه کسی حالش از تو بهتر است؟ در دست تو صنعت و هنری است که آن را به دنیایی پر از طلا نمی فروشی آیا بشارتت دهم؟ گفتم: آری، یابن رسول الله! خداوند مرا به تو و پدرانت شاد کند (اختیار معرفه الرجال، طوسی، ج2، ص 859)
امام رضا (ع) در اینجا برای اینکه توجه به دنیا را از نظرش بیندازند، او را به ارزش واقعی ایمان و خط فکری و ارتباطش با اهل بیت (علیهم السلام) که ارزشمندترین نعمت خداوند است متوجه ساختند و یادآور شدند ثروت و امکانات وقتی در خدمت جباران باشد، بی ارزش است و باید از آن اجتناب کرد و به این وسیله او را به معروف و منکر واقعی متوجه ساختند.

2-7) نهی از منکر با جایگزینی معروف
مرحوم کلینی از یاسر خادم آن حضرت آورده است که روزی غلامان پیش از آنکه میوه ها را کامل بخورند آنها را دور انداختند. امام رضا (ع) به آنان فرمودند: سبحان الله اگر شما از آن بی نیازید، کسانی هستند که به آن محتاجند. آن را به کسی بدهید که نیازمند آن است (بحارالانوار، مجلسی، ج49، ص102) و به این وسیله بخشش و انفاق را جایگزینی برای اسراف و اتلاف قرار دادند.

2-8) امر به معروف و نهی از منکر تا آخرین حد توان
در عیون اخبار الرضا (ع) آمده که وقتی امام رضا (ع) ولیعهد شدند، شنیدم دست به آسمان برداشتند و گفتند: بارخدایا! تو می دانی که من در فشارم و چاره ای ندارم. از من مؤاخذه مکن؛ چنان که از بنده و پیغمبرت یوسف برای ولایت مصر مؤاخذه نکردی که گرفتار آن شد. (عیون اخبار الرضا (ع)، صدوق، ص659)
امام رضا (ع) با اعلام نارضایتی از پذیرش ولایتعهدی و تحت فشار بودن برای قبول آن نشان دادند که این حکومت، حکومت ظلم و جور می باشد و بر پایه ستم بنا شده و به این وسیله از منکری چون حکومت ظالمانه مأمون نهی می کردند و خط بطلانی بر تفکر ساده اندیشانی که فکر می کردند ایشان با پذیرش ولایتعهدی این حکومت را به رسمیت شناخته و تأییدی بر آن دارد، می کشیدند.
علاوه بر آن از هر فرصتی برای دعوت به معروفی چون اعلام حقانیت اهل بیت ع در امر حکومت و زمامداری جامعه استفاده می کردند.

نتیجه گیری
با بهره گیری از سیره امام رضا (ع) می توان راه های تأثیرگذار امر به معروف و نهی از منکر را که شامل عمل به معروف، امیدوار کردن به توبه و راه بازگشت، حسن ظن به افراد، ایجاد محبت، توجه دادن به نعمتهای واقعی و ارزشمند و ... است شناخت و در نظر داشت که امام ع در هیچ یک از این موارد ترس و مصلحت اندیشی را دلیلی برای ترک امر به معروف و نهی از منکر ندانسته اند. ما نیز که ادعای شیعه و پیرو بودن ایشان را داریم باید در رویارویی با معاصی بی تفاوت نبوده و با جرأت به اجرای این فریضه بپردازیم.

 

بیتا جلیلیان؛ دانش آموخته مدرسه علمیه اسلام شناسی

منابع
1) اختیار معرفه الرجال، طوسی، قم، موسسه آل البیت (ع)، 1404ق
2) اصول کافی، کلینی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1365
3) بحارالانوار، مجلسی، محمدباقر، بیروت، موسسه الوفا، 1420ق
4) بروجردی، محمدحسن، 1376، جامع احادیث الشیعه فی احکام الشریعه، تهران، بی نا
5) چرا کسی امر به معروف نمی کند، سید حسن موسوی، سایت پرسمان
6) الحیاه، آرام و اخوان حکیمی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1380
7) عیون اخبار الرضا (ع)، صدوق، ترجمه حمیدرضا مستفید و علی اکبر غفاری، تهران، 1372
8) مسند الامام الرضا (ع)، عطاردی، عزیزالله، مشهد، آستان قدس، 1406
9) مناقب آل البیت (ع)، ابن شهر آشوب، محمدبن علی، مناقب آل ابیطالب، قم، سلیمان زاده، 1384
10) وسایل الشیعه، حر عاملی، حسن بن علی، قم، مهر، 1414ق