احاديث , سخنان تصادفي امام رضا (ع)

این مرکز در حال حاضر از 3 میلیون برگ سند ارزشمند نگه داری می کند. بخش مهمی از اسناد موجود در این مرکز مرتبط با تاریخ آستان قدس رضوی است.
 براساس آمار 3 هزار سند از مجموعه اسناد این مرکز مرتبط با نذر در حرم مطهر امام رضا(ع) است. این اسناد حاوی نکته هایی جالب و خواندنی از 400 سال نیک خواهی زائران بارگاه امام مهربانی هاست که در قالب نذر، عشق و ارادت خود را به این بارگاه مقدس عرضه داشته اند. در این بخش از پرونده به توضیح چند نکته خواندنی از که از دل این اسناد ارزشمند به دست آمده می پردازیم.

محل دریافت نذورات
بارگاه امام رضا(ع) از گذشته های دور مورد توجه علاقه مندان آن حضرت بوده است. علاقه مندانی که گاهی ارادت خود را در قالب وقف و یا نذر دارایی های خود به این بارگاه نشان می دادند. این رسم دیرین بر اساس منابع به جای مانده، پس از رسمی شدن مذهب تشیع از دوره صفویه، بسیار بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.(4)
متناسب با گسترش تشکیلات اداری در آستان قدس، همواره دوایر خاصی مسئول رسیدگی به مسئله نذورات در اماکن متبرکه بوده اند. امروزه این بخش در حوزه اماکن متبرکه دفاتر متعددی دارد که نذورات را جمع آوری می کند و نذورات مستقیماً از طرف زائران پرداخت می شود.
گروهی آن را در ضریح می اندازند، گروهی بالای ضریح، عده ای نیز به دفاتر مخصوص این کار مراجعه می کنند و با تحویل نذر خود رسید دریافت می کنند. اما تا اواخر دوره افشاریه تنها بحث نذورات ضریح مطهر مطرح بوده و از زمان قاجار است که آستانه دارای تشکیلات منظمی شده و نذورات در مکانی غیر از ضریح نیز مطرح می شود. و شاید به این دلیل در ابتدا بیشتر نذورات مربوط به ضریح امام رضا(ع) بوده است. (1)
در مورد شیوه اهدای نذورات از اسناد چنین برداشت می شود که در بیشتر موارد با واسطه صورت می گرفته است و واسطه ها هم بیشتر خدام، فراشان، دربانان و زیارتنامه خوان ها بوده اند. چرا که این افراد در اثر ضرورت های شغلی در ارتباط مستقیم با زوّار بوده اند و زائران هم در وهله نخست، نذورات خود را به این افراد عرضه می کردند و آن ها هم یا زائران را به محل کار تحویل داران راهنمایی می کردند و یا آنکه خودشان نذورات را تحویل گرفته و به تحویل داران تحویل می داده اند. (2)

مشخصات اسناد مرتبط با نذر
مجموعه اسنادی که تحت عنوان اسناد نذورات به آن پرداخته می شود، بخشی از مجموعه بیش از 300 هزار برگ سندی تشکیلات اداری آستان قدس رضوی است که فاصله زمانی سال های 1000 ق تا 1343 ق را در بر می گیرد و از ارزش های اطلاعاتی زیادی در زمینه های مختلف اجتماعی، اقتصادی، اداری و مالی برخوردار است.
در این بین در مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی در حدود 3 هزار سند در ارتباط با نذر وجود دارد که مجموعه بزرگی را تشکیل می دهد. از این تعداد سند، حدود 600 برگ با عنوان اصلی نذر است و مابقی به صورت پراکنده به موضوع نذر می پردازد. با بازخوانی این اسناد می توان به اطلاعات ذی قیمت و درخوری راجع به نذورات و سایر مسائل مربوط به نذر مانند انواع نذورات، مشاغل مرتبط، موارد مصرف پی برد که متعاقباً زمینه ساز آشنایی بیشتر با مسائل مربوط به نذر را فراهم می آورد.
کلیه اسناد در قطع دیوانی (خشتی)، در اندازه های متفاوت که اصطلاحاً به آن «فرد محاسباتی» گفته می شود، می باشد. خط کلیه اسناد دیوانی، تعلیق بوده و در بسیاری از آن ها از نگارش سیاقی استفاده شده است. این اسناد عمدتاً در قالب دفاتر روزنامچه، قبض وصول، جمع و خرج و مصالحه نامه است.
بیشترین تعداد این اسناد متعلق به دفاتر روزنامچه تحویل نذورات است که تمام اجناس و موارد دریافتی همراه با تاریخ، نام اهداکننده و دریافت کننده در آن ذکر شده است. همچنین مقدار و وزن تمام نذورات دریافتی دقیقاً ثبت شده و عمدتاً محل مصرف این نذورات نیز بیان شده که بیشتر از جانب نذرکننده مطرح و خواستار صرف آن در مکانی خاص بوده است. (1)
در واقع اسناد تاریخی موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی گواه انجام این رسم پسندیده در دوره های صفویه، افشاریه و قاجاریه است و شکل و دامنه این نذورات در دوره های مختلف متفاوت بوده است.
اشیاء نذر شده از نظر شکل، نوع و مقدار بسیار متفاوت بودند که بیشتر شامل ظروف مسی، پارچه، قالیچه، قنادیل، شمع، کتب ادعیه، قرآن و... بوده است. قدیمی ترین سند نذورات موجود به نذر قرآن به حرم امام رضا(ع) در سال 1009 ه. ق اختصاص دارد که نشان از اعتقاد دینی و فرهنگی جامعه آن روز دارد. (1، 4)

نذر بدون مرز
اهدای نذورات را نمی توان به طبقه خاصی محدود کرد و این مقوله تمامی سطوح اجتماعی را در بر می گرفته است. در میان اسناد بررسی شده، اسنادی وجود دارد که نشان دهنده نذرکنندگانی از طبقه حاکمه و یا بالعکس از پایین ترین طبقات جامعه است. برای مثال در سال 1115 ه.ق شاه سلطان حسین صفوی یک عدد «محبره جوهر دار مشبک» را جهت کلید در ضریح مطهر نذر حرم امام رضا(ع) می کند و محبره مذکور هم اکنون در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می شود.
بیشتر نذورات اهدایی این طبقه شامل جواهرآلات و اشیاء قیمتی است، امری که به ویژه در دوره قاجار مشهود تر است. نکته جالب توجه حضور پر رنگ زنان در اسناد مورد نظر است. زنان هم پایه مردان در این حوزه فعالیت چشمگیری داشتند و نذورات متعددی را به نام خود ثبت کرده اند.
اسناد آستان قدس رضوی بیانگر این نکته است که فقط ایرانیان نبودند که اشیایی را نذر حرم می کردند. هندی ها، افغان ها و اعراب نیز از جمله زائرانی بودند که نام شان در اسناد دیده شده و مستقیم یا از طریق واسطه ها نذورات خود را به حرم امام رضا(ع) تقدیم می کردند. (4)
همچنین برخی از زائران نذر کننده با پسوند محل جغرافیای خود بیان شده اند، اما برخی دیگر وابستگی شغلی یا خانوادگی خود را هم لحاظ داشته اند. گرچه در بیشتر قبوض اعلام رسید نذورات نوع اجناس و اقلام نذوراتی مشخص شده است.
گاهی به طور اعم وابستگی قومیتی واقفان یا زوّار اهدا کننده نذورات مشخص شده است. برای نمونه در بین نذورات و لوازم وقفی ذی الحجه سال 1291 ق. یک فرد پلاس دیده می شود که از طرف یک زائر «کرد» اهدا شده است.
در بین نذورات و لوازم وقفی ماه ربیع الاول سال 1292ق، اسامی سه نفر از واقفان بیان شده است که دو نفر از آن ها از تجار ترک و یک نفر از اهالی اصفهان می باشد. در ماه ربیع الثانی سال یاد شده نیز، ابوالقاسم تاجر کاشانی یک عدد قندیل نقره به انضمام چهار رشته زنجیر نقره و سه عدد شمع زن برنج هشترخانی توسط سید اسماعیل برق دار باشی از تهران، نذر حرم مطهر امام رضا(ع) کرده است. سند یک تخته قالی هم از سال 1280 ق. در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگه داری می شود که متعلق است به زائری از قوم ترکمن.
مبلغ سه تومان و نه هزار و سیصد دینار نیز از بابت قیمت شتر یک زائر کرمانی در این تاریخ توسط سید محمد زیارتنامه خوان باشی اعلام رسید شده است که به نظر می آید این عده از زوّار از سنخ عشایر و دامداران باشند. زائرانی از شهرهای کاشان، فراهان، قزوین و کابل نیز در بین زوّار اهدا کننده نذورات دیده می شوند. (2)

انواع نذورات
نذورات حرم مطهر رضوی بر حسب شکل اهدایی آن به اشکال و اقلام مختلفی دیده می شود: طلا، نقره، اسکناس، مسکوکات، گوشواره، پارچه های مختلف، گوسفند، برنج، حبوبات، زعفران از این جمله می باشند که بر طبق ذوق و سلیقه و عرف زوّار به روضه رضویه اهدا می شده است. در بین اسناد بررسی شده از انواع طلاجات و جواهرات تا مسینه ها و مفروشات و منسوجات و همچنین ادوات نظامی، وجوه نقد، کتب و موارد دیگر به چشم می خورد. (1)
مطابق اسناد، اشیاء نذر شده از نظر شکل، نوع و مقدار بسیار متفاوت هستند از جمله: ظروف مسی، پارچه، قالیچه، قنادیل، شمع، کتب ادعیه، قرآن و...که هر کدام در قسمت های مختلف حرم رضوی کاربرد داشته است. به نظر می رسد این اجناس بر حسب شرایط زمانی و با توجه به کاربرد های گوناگونی که در حرم امام رضا(ع) داشته اند نذر می شده اند. به همین جهت است که در دوره ای قندیل بیشتر اهدا می شده و در دوره ای وسایل تزئینی. البته در این بین شرایط اقتصادی و سیاسی جامعه نیز بر این روند تأثیر گذار بوده است. تمامی این اجناس توسط نذرکنندگان به تحویل‌خانه و خزانه آستانه مقدسه تحویل می شده است. تحویل گیرنده کتب مذهبی و ادعیه متفاوت از تحویل گیرنده وسایل و اجناس دیگر بوده است. (1)
برخی از لوازم چون فرش و دیگر صنایع دستی بیشتر وابسته به صاحبان حرف و پیشه است و به نظر می آید این اقلام نذوراتی، بیشتر محصول دستِ خود آن ها بوده باشد. (2)
همان گونه که گفته شده صورت نذورات اهدایی به حرم رضوی اقلام متعددی را در بر می گیرد، اما نگاه کلی به اسناد نشان می دهد بیشتر وسایل نذر شده به حرم بیشتر به امور روشنایی مربوط می شود. چلچراغ، فانوس، قندیل، شمع بیشترین تعداد اشیاء نذر شده است. (4)

نذورات ضریح
اسنادی که به اشیاء حاصل از ضریح در دوره صفویه اشاره دارند، بسیارند. از این شواهد تاریخی تا حدودی می توان به انواع این اقلام اهدایی پی برد. نذوراتی همچون سوخت و وسایل روشنایی(قندیل، شمعدان برنجی و ...)، ظروف(بادیه مسی)، وجوه نقدی(اشرفی، روپیه، فلوس)، قرآن و اشیاء مرتبط(قاب قرآن)، منسوجات(انواع پوشاک، جای نماز)، فلزات و اشیاء قیمتی(طلاآلات و نقره آلات، انگشتر نقره، آینه نقره) و سایر اقلام(قالیچه، زعفران، مهر و تسبیح ).
اسنادی که به معرفی اشیاء نذوراتی و وقفی حاصل از ضریح در دوره افشاریه پرداخته اند از نظر کمیت افزایش قابل توجهی دارند. اقلامی نذوراتی همچون سوخت و وسایل روشنایی(موم، قندیل نقره)، ظروف(مجموعه مسی)، وجوه نقدی(زر سفید، نادری، روپیه، فلوس)، قرآن و اشیاء مرتبط، منسوجات(انواع پوشاک و بقچه قلمکار)، فلزات و اشیاء قیمتی(بازوبند نقره، سربند طلا) و سایر اقلام(نمد یک لای پشمی با نقش های سیاه).
اسنادی که روایت گر وضعیت نذورات ضریح در دوره قاجارند، تعداد محدودتری هستند. اقلامی نذوراتی همچون سوخت و وسایل روشنایی(شمعدان و قندیل های نقره)، ظروف(مسینه آلات)، وجوه نقدی(قران کهنه، صد دیناری، پول سیاه )، قرآن و اشیاء مرتبط، فلزات و اشیاء قیمتی(نقره ریزه، انگشتر طلا، عقیق، تکمه طلا). (3)

منابع:
1- پیمان ابوالبشری، کارشناس بخش ارزشیابی اسناد سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی- دانشجوی دکتری تاریخ.
2- حسن امیرزاده گرو- کارشناس بخش منابع دیداری و شنیداری مرکز اسناد سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی- برگرفته از کتاب «زیارت و زائران مشهد الرضا(ع) (آستان قدس رضوی در دوران قاجار)»- سال 1393- انتشارات بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی
3- سعیده جلالیان سده- کارشناس پژوهش سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی- برگرفته از پایان نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ و تمدن ملل اسلامی با موضوع «تاریخ صندوق ها و ضریح های مرقد امام رضا(ع)»- سال تحصیلی 1393-1392.
4- زهرا فاطمی مقدم- کارشناس مسئول بخش نمایه سازی مرکز اسناد سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.