هفتكل نيوز؛ پژوهشگراني كه پيرامون انقلابيون ايران تحقيقاتي را انجام داده اند، بسيار در مرد نقش دكتر علي شريعتي متن‌هاي زيادي نوشته اند. بلا شك وي يكي از عناصري بود كه جوانان ايراني را با معقوله ضد استعماري و ضد استبدادي آشنا نموده است. او نيز به مانند انسان‌هاي دگر داراي نقاط ضعف و قوت فراوان هستند. در اين گفتگو سعي شده كه به هر دو بخش اين موضوع رسيدگي شود. قاسم تبريزي از رجال شناسان عصر حاضر است كه وقت خود را به ما داد و توضيحات گسترده‌اي ارائه نمود.

* در ابتدا پيرامون زمانه‌اي كه دكتر شريعتي در آن مي‌زيست برايمان بگوييد.

صحبت كردن در مورد شخصيت‌هاي تاثيرگذار در حوزه تاريخ معاصر به خصوص چهره‌هاي مذهبي يك مقدار مشكل است. يك بخش اشكال از خود ماست كه توان صحبت و تحليل نداريم و دچار ضعف علمي هستيم. بحث دوم اينكه شخصيت‌ها را مطلق نگري مي‌كنيم. مسئله سوم اين است كه بدون توجه به اوضاع زمانه و مخاطبانشان شخصيت‌ها را مورد بررسي قرار مي‌دهيم. هر شخصيت با توجه به زمانه، تخصص، مخاطبانش و تاثيرگذاري اش بايد بررسي شود. و مسأله آخر مقايسه شخصيت‌ها با يكديگرست كه گاهي نادرست است. ما يك معيار اسلام و سيره اهل بيت داريم كه اگر قرار است مقايسه كنيم، در آنجا حق و باطل را مقايسه مي‌كنيم. وگرنه شخصيت‌هاي متعارف را با هم مقايسه كردن خيلي جواب نمي‌دهد و دچار تناقض مي‌شويم.

در مورد مرحوم دكتر علي شريعتي ابتدا بايد به زندگي وي اشاره كنيم. دكتر در سال ۱۳۱۲ در خانواده‌اي متولد مي‌شود كه پدر از متخصصين و مفسرين علوم اسلامي است. اجداد وي از چهره‌هاي فرهنگي و ديني هستند. او در محيط مذهبي متولد شد و تربيت اسلامي را در خانه ديد. شخصيت او زماني شكل مي‌گيرد كه جامعه ما از بند استبدادي سنگين، خشن وضد اسلامي رضا خان و از زير سلطه انگليس رهايي پيدا كرده و زمان جنگ جهاني دوم است و جامعه در يك تحول و دگرگوني.

اگرچه ايران توسط سه قدرت متجاوز آمريكا، انگليس و شوروي اشغال شده است. غلات ما را به يغما برده‌اند و قحطي به وجود آمده. اقتدار ملي ما را آسيب زدند اما همين كه ملت ما از بند آن مستبد ديكتاتور پهلوي نجات پيدا كرده بود، خوشحال بود و زمينه تنفس داشت. البته اين به معناي تبرئه آن سه متجاوز نيست. چون رضاخان هم مستبد بود و هم مأمور استعمار. در اينجا مستبد را نداريم اما حضور استعمار به صورت علني وجود دارد.

به هر صورت بين ۱۳۲۰تا ۱۳۳۲ بايد به جامعه ما نگاهي بشود. در آن روزها جريانات فكري وسياسي زيادي پديد مي‌آيد.

يك طرف حزب توده است كه با تجربه سوسيال، دمكرات‌ها و اعضاي حزب كمونيست ۱۲۹۹ و باقيماندگان اعضاي گروه ۵۳ نفر دكتر تقي اراني حزب توده را تشكيل مي‌دهند كه با نظارت، مديريت و سرپرستي اتحاد جماهير شوروي انجام شده بود. يعني حزب در اينجا دو شكل دارد، يك شكل تئوري كه مباني ايدئولوژي ماركسيسم است كه ضد اسلام، ضد دين و ضد معنويت است. دوم يك تشكيلات سياسي وابسته به استعمار شرق است.

وقتي حزب فعاليت خودش را شروع مي‌كند بيش از ۹۰ درصد از دانشگاه‌هاي ما را تسخير مي‌كند. دليل آن هم مشخص است. چون در دوره رضاخان به دليل سركوبي مذهب و از بين بردن مراكز ديني، تبعيد، زنداني و شهادت علماي ما، تعطيل كردن مساجد، حوزه هاي علميه و عزاداري‌ها، جامعه در يك خلأ فكري قرار داشت.

از آن طرف غرب گرايي، باستانگرايي و ضديت با دين هم تبليغ شده بود. در حالي كه فضاي حاكميت عليه علما بود، حزب «باهماد آزادگان» احمد كسروي هم عليه اسلام و تشيع تبليغ مي‌كرد و ماموران شهرباني مواظبت مي كرد كه كسي به كسروي تعرض نكند. ويا باستان گرايي و كانون پرورش افكار كه بين ۱۳۱۸ تا ۱۳۲۰، در سراسر ايران هزا رو چند جلسه تشكيل داد كه بگويد غرب و ايران باستان خوب است.

* آن حركت ضد ديني كه در زمان استبداد رضاخان بود، در زمان محمدرضا هم ادامه كرد اما رنگ و بويش عوض شد.

بله. حالا در ادامه بحث به آن هم اشاره خواهم كرد. كم كم آثار كمونيست‌هاي شوروي و آثار داستان نويس‌هاي آنها ترجمه مي شود و حزب توده مروج ماركسيسم و سياست شوروي مي‌شود. از سوي ديگر حزب اراده ملي، حزب ميهن و حزب عدالت مروج سياست انگليس است. در اين ميان آمريكا وارد صحنه مي شود. سه دسته براي آمريكا تبليغ مي‌كنند. يكي سياسيوني كه از ترس انگليس و شوروي معتقد بودند اگر ما آمريكا را به عرصه قدرت ايران بياوريم آن دو استعمار را كنار مي زنيم؛ مضافاٌ تفكر انحرافي‌شان اين بود كه معتقد بودند آمريكا استعمارگر نيست. يك عده شيفته و مدافع آمريكا بودند، بدون اينكه مزدور باشند. دسته سوم جريان وابسته به سياست آمريكا كه در مراكز و نهادهاي ساخته شده آمريكايي «گزينش» شده بودند!

* نمونه اي از اينها را نام مي‌بريد؟

حزب ايران و بعدها جبهه ملي. حتي كتابي به نام «اسلام و دموكراسي در آمريكا» كه هدفش بيان اين مطلب است كه آن دموكراسي كه آمريكايي ها مي‌گويند همان اسلامي است كه ما مي‌گوييم. اين بيان اين گونه مطالب مشخص است با هدف صورت گرفته و جريان پشت پرده آن را هدايت مي‌كند.

به هر حال جريان آمريكايي وسط مي‌آيد. مسأله بعدي فعاليت جريانات وابسته به غرب است و ابزار غرب هست. مثل جريان صهيونيست است. اگر چه اسراييل در ۱۳۲۷ تأسيس مي‌شود اما حزب صهيونيست در دوره رضاخان و سال ۱۳۰۰ به عنوان يك حزب اصلي فعال بود؛ اسنادش هم منتشر شده. ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ علناٌ به نام اسراييل نشريه منتشر مي‌كرد.

مسئله بعدي فراماسونري است. گرچه تا پيش از اين در ايران جريان فراماسونري انگليسي داشتيم اما خليل جواهري فراماسونري آمريكايي را راه اندازي مي‌كند. بهاييت هم در دوران رضاخان در درون حكومت به عنوان ابزار استعمار لانه كرده بود. در صحنه به صورت علني فعال مي‎شود. از طرفي هم فرهنگ انحطاط غربي، مجلات و نشريات هم شروع به كار مي‌كنند.

كم كم جريانات اسلامي فعال مي‌شوند. ما در اين دهه سه نوع جريان اسلامي داريم. يك جريان اسلامي همان روش سنتي حوزه ها و علماست كه منهاي سياست و فعاليت‌هاي سياسي، منهاي توجه به مقتضيات دوران، روش خودشان را داشتند.

دوم، جريان مرجعيت را داريم كه با آمدن آيت الله العظمي سيد حسين بروجردي، حوزه هاي علميه احيا مي شود و روند رشد وگسترش مباني اسلامي و تربيت روحانيون آغاز مي‌شود. بعد از رحلت آيت الله حاج شيخ عبدالكريم حائري يزدي در ۱۳۱۵ تا آمدن آيت الله بروجردي خلأ مرجعيت داشتيم. اگرچه مراجع و علماي بزرگ داشتيم مثل آيت الله العظمي سيد محمدتقي خوانساري، آيت الله محمد داماد، آيت الله حجت، آيت الله سيد صدرالدين صدر و… اما خلأمرجعيتي كه رهبري و مديريت كلي داشته باشد احساس مي شود. با آمدن آيت الله بروجردي اين كار مديريت مي‌شود كه نتايج آن را در دهه ۴۰، ۵۰ و ۶۰ در جامعه مي‌بينيد.

سوم، جريان احياي انديشه سياسي اسلامي بود كه به رهبري آيت الله سيد ابوالقاسم كاشاني شروع مي‌شود. فداييان اسلام و مبارزات سياسي را بايد در اينجا ديد كه عليه استبداد و استعمار و اجنبي به پا خاستند. آنها معتقد بودند كه بايد قوانين اسلامي و قانون اساسي مشروطه احيا شود. چون آيت الله كاشاني عموماٌ در چارچوب قانون مشروطه صحبت مي‌كرد. زمانه اش هم اقتضا همين را مي‌كرد.

مثلا در شيراز حزب برادران، آيت الله آقا سيد نورالدين هاشمي شيرازي را داريم. در مشهد كانون نشر حقايق اسلامي استاد محمد تقي شريعتي را داريم. در تهران هيئت علميه را داريم؛ اتحاديه مسلمين را داشتيم و دهها جريان فعال اسلامي.

* اينها يا هم هيچ ارتباطي نداشتند؟

عموماٌ نه. من در اينجا به سه جريان اشاره كردم. يك جريان ديگر هم وجود داشت به نام جريان نوانديشي اسلامي كه به صحنه آمد. آنها نوعي در برابر جريانات علمي غربي هم منفعل بودند و هم مي‌خواستند اسلام را در آن چارچوب مطرح كنند. مثل انجمن تبليغات اسلامي دكتر عطاء الله شهاب‌پور كه سال ۱۳۲۰ تأسيس مي‌شود و يا خداپرستان سوسيالست كه اين در برابر حزب توده و جبهه ملي و حزب ايران تأسيس مي شود. حرفشان هم اين بود كه اسلامنه طرفدار سرمايه‌داري است نه ماركسيسم. نوعي سوسياليسم است البته اين انديشه قبلاٌ در سوريه و مصر هم بوده است. اينها بيشتر جواناني بودند كه زير ۲۰ سال سن داشتند. رهبرشان ۲۴-۲۵ ساله به نام محمد نخشب بود كه عضو حزب ايران بود و به دليل ضديت آنها با دين از آنها جدا شده بود. نخشب يك فرد مذهبي بود. اينها در شيراز و مشهد شعباتي داشتند و مركز اصلي شان تهران بود. يكسري جواناني كه مي‌خواستند با حزب توده و جريانات مختلف مبارزه كنند اين را انديشه مناسبي ديدند. از جمله دكتر شريعتي كه آن روزها ۱۶ -۱۷ سال سن داشت. من عمدا به سن اشاره مي‌كنم. دكتر حبيب الله پيمان، دكتر علي شريعتمداري (ستاد انقلاب فرهنگي)، دكتر كاظم سامي، آقاي رازي و … عضو اين جريان بودند. اينها در شهرهاي مختلف من جمله مشهد، تهران و شيراز حضور داشتند و با هم مرتبط بودند.

*اين ارتباط به آنها چگونه شكل گرفته بود؟

محمد نخشب نشريه «مردم ايران» را داشت كه در شهرهاي مختلف توزيع مي‌شد و ارتباط بين آنها صورت مي‌گرفت. اينها بر خلاف انجمن اسلامي كه معتقد به نوانديشي علمي بودند؛ نخشب و دوستانش معتقد به نوانديشي سياسي بودند.

همان موقع(دهه ۲۰) مهندس مهدي بازرگان مخالف دخالت جوانان در سياست بود. معتقد بود كه مشكلات ما بيشتر علمي است و جوانان بايد دنبال علم بروند. راه طي شده و ذره بي انتها و بازي جوانان با سياست و اسلام و كمونيسم براي اين دهه نوشته شده است. مهندس بازرگان از نهضت ملي شدن صنعت نفت كه مسئوليت مدير كلي شركت نفت را داشت، وارد سياست شد.

دكتر شريعتي به دليل اينكه پدرش محقق، مترجم و نويسنده بود به نسبت ديگران به مسائل ديني و مباني نزديك‌تر بود. سال ۱۳۳۳ مرحوم علامه شيخ محمد حسين كاشف العظا كتابي كه البته عنوانش نامه بود به انجمن دوستداران آمريكايي عليه آمريكا، امپرياليسم، جنايات غرب در منطقه و پديد آمدن اسرائيل و كودتا در ايران مي‌نويسد. اين كتاب به زبان عربي بود، دكتر شريعتي كه ۱۷ -۱۸ سال سن داشت آن را به فارسي ترجمه كرد. البته كتاب ممنوعه بود.

بعد از كودتا، نهضت مقاومت ملي در تهران تشكيل مي‌شود. آيت الله سيد محمود طالقاني، مهندس بازرگان، دكتر يدالله سحابي، آيت الله سيد رضا زنجاني و شاپور بختيار هم با اين افراد بود. در مشهد طاهر احمدزاده و استاد محمدتقي شريعتي و … هم فعاليت مي‌كردند.

در سال ۱۳۳۶ كه اعضاي تشكيلات دستگير مي‌شوند، دكتر علي شريعتي هم بازداشت مي‌شود و او را به تهران مي آورند. شريعتي وقتي كه دبيرستان را تمام مي‌كند در دانشگاه ادبيات درس مي‌خواند. در آنجا هم فعاليت مي‌كرده كه با پدرش دستگير مي‌شود و به تهران آورده مي‌شود. پس از مدتي هم وي را آزاد مي‌كنند. او هم مدرك ليسانس را با نمره خيلي خوب مي‌گيرد و به عنوان دانشجو برگزيده، بورس خارج مي‌شود.

* در بعضي از كتب اشاره شده كه ارتباطات دكتر شريعتي از همين جا با ساواك شكل مي‌گيرد. استدلال آنها اين است كه چرا محمد تقي شريعتي را نگه مي دارند اما علي شريعتي را رها مي كنند. علت اين آزادي چه بود؟ شما موافق ارتباط ساواك با شريعتي هستيد؟

مطالبي كه ما مي‌گوييم بايد بر مبناي سند باشد. حدس و گمان كه نمي‌تواند مبنا باشد. در اين موضوع سندي نداريم. اولاٌ اينكه ساواك سال ۳۶ تأسيس شده. ساواك اين مقدار طراح و مديريتي نداشته كه بتواند دكتر شريعتي را عامل خود كند. مضافا عاملي كه به فرانسه برود با كنفدراسيون همكاري كند، با جبهه آزادي بخش الجزائر همكاري داشته باشد. با جبهه هاي آزادي بخش آفريقايي همكاري كند و رفقاي نزديكش چهره‌هاي انقلابي جهان اسلام باشند. مضافا در فرانسه هم به دليل مبارزاتش به زندان برود. وقتي به ايران برمي‌گردد چرا او را در مرز دستگير مي‌كنند؟ اگر زندانش كردند و آزادش كردند چرا اجازه نمي‌دهند در دانشگاه تدريس كند؟

ممكن است يك فردي را عامل خود كرده باشند. شايد هم در مورد ديگران سند داشته باشيم. اما بر مبناي حدس و گمان نمي‌شود گفت و اين گناه و معصيت است كه انسان بدون سند به ديگران اتهام وارد كند. كدام كار شريعتي تا ۱۳۵۱ (قبل از زندان آخرش ) منطبق با ساواك است؟ و كدام كارش با دستور ساواك است؟ چه سندي وجود دارد؟ نقد محتواي آثار يك بحث است، اتهام و تهمت بحث ديگر. دكتر شريعتي در ترازوي مسائل اسلامي بايد نقد شود. و اين نقد ارزشمند مي باشد. در عرصه مبارزه او فردي صالح، صادق و فعال بود.

حسينيه ارشاد را كه شهيد آيت الله مرتضي مطهري و ديگر دوستانش ساختند. شهيد مطهري هم از شريعتي براي سخنراني در آنجا دعوت كرده. در مشهد كلاس درس او پر از دانشجو بود. ما مثل شريعتي روشنفكر و اهل قلم فكري در رژيم پهلوي نداريم. در ترجمه؛ شجاع الدين شفا داريم. او در فرانسه ، آلماني و انگليسي مترجمي قوي بود. ۲۷ جلد كتاب ادبيات دارد كه هر جلدش ۷۰۰ صفحه است. اما فردي نادرست و فاسد بود. در كارگرداني احسان نراقي را داريم. اما او پايگاه مردمي ندارد. مضافا بازيگر سياسي فرهنگي بود. بين يك تيپ جبهه ملي و روشنفكران و يك مؤسسه را مي‌گرداند. حسين نصر را داريم او رئيس دانشكده ادبيات، رئيس دانشگاه آريامهر، رئيس دفتر فرح، سفير ايران، انجمن فلسفه شاهنشاهي را به او مي دهند. آدم با سوادي بود اما پايگاه مردمي نداشت. خاصه به دليل وابستگي به رژيم فردي بي اعتبار و نسل جوان او را در خدمت رژيم پهلوي مي ديد.

اگرچه اوايل كه از خارج آمده بود، عده اي از افراد مذهبي فكر مي‌كردند آدم سالمي است و به او احترام مي گذاشتند. به خصوص بچه‌هاي انجمن اسلامي دانشكده ادبيات، اما وقتي مشخص شد ايشان درباري است خود بچه‌هاي مذهبي از ايشان كناره گرفتند. مضافا اسلامي كه او مطرح مي كرد اسلام اعتقادي و سيره و سنن اهل بيت(ع) نبود.

در ساواك هم يك كارگرداني پنهان ۲۷- ۲۸ ساله نداريم. مباني اي كه شريعتي مطرح مي‌كند، نه با رژيم شاهنشاهي هم خواني دارد، نه با آمريكا، نه با اسرائيل، نه با انگليس، نه با ناسيوناليسم و نهايتا ضد ماركسيسم. بينيد در مورد شخصيت ها بايد از كل به جزء آمد نه از جزء به كل.

دكتر شريعتي به عنوان دانشجو به فرانسه مي‌رود و به تعبير خودش جامعه شناسي مذهبي مي‌خواند. زبان فرانسه را در حد بالا ياد مي‌گيرد. عربي را در حد بالا در خانواده ياد گرفته. در فرانسه با نهضت‌هاي آزادي بخش همكاري مي‌كند. اتفاقاٌدر ۱۵ خرداد كنفدراسيون جلسه مي‌گذارد. خود شريعتي اين را نقل مي‌كند. من نوار آن سخنراني را گوش دادم. در آنجا مي‌گويد: روشنفكري آمده مي‌گويد وقتي من اسم آخوند را مي‌شنوم، عقم مي‌گيرد؛ اين حركت ارتجاعي است. خوب اين روشنفكران ضد دين و ضد اسلام و غربزده هستند.

بعد شريعتي مي‌گويد: به او گفتم مگر آش خاله‌ات است كه اين گونه صحبت مي‌كني؟ تو روشنفكر هستي؛ بيا استدلال كن كه اين حركت چه اشكالي دارد؟ بعد به دفاع از نهضت ۱۵ خرداد در آنجا سخنراني مي‌كند.

در اينجا ساواك گيج مي‌شود. اسم دكتر شريعتي در شناسنامه‌اش «علي مزيناني» است. شريعتي اسم مستعاري است كه پدرش گذاشته است. به همين دليل ساواك نمي‌تواند او را پيدا كند. البته شريعتي يك مقدار پنهان كاري هم مي‌كرد. خب با چهره‌هاي برجسته انقلاب الجزائر و مبارزين آفريقا و كشورهاي ديگر هم همكاري داشت.

پاريس دهه ۱۹۶۰ (دهه ۴۰ شمسي) يك جايگاه انقلابي در دنيا داشت. به الانش نگاه نكنيد كه تبديل به يكي از روستاهاي آمريكا شده است. چون الان چيزي به نام اروپا نداريم، اينها همه مستعمرات آمريكا هستند و در حقيقت بايد گفت اروپا مرده است. هيچ نقش مستقل تعيين كننده در جهان ندارد.

آن موقع نقل مي‌كنند كه شريعتي با مبارزين ارتباط برقرار مي‌كند. به همين دليل دولت فرانسه او را بازداشت كرده و به زندان مي اندازد. از فرانسه كه به ايران برمي‌گردد در مرز توسط ساواك دستگير مي‌شود و از او بازجويي مي‌كنند. با داشتن مدرك دكترا از دانشگاه سوربن به او اجازه تدريس در دانشگاه را نمي‌دهند. به همين دليل در مقطع دبيرستان شروع به تدريس مي‌كند. در مشهد شروع به ترجمه و تأليف مي‌كند. مانند نقد ادب و سلمان فارسي را ترجمه مي‌كند. تا سال ۴۴ چند ترجمه دارد. كتاب كوير براي همين روزهاست كه به تنهايي‌هاي او برمي‌گردد. در واقع كوير حرف شاعرانه و حرف دل خودش است. كتاب استدلالي و اعتقادي نيست.

وقتي در دانشگاه اجازه تدريس به او مي‌دهند، اسلام شناسي تدريس مي‌‎كند و كلاسهايش پر از جمعيت مي‌شود. يعني دانشجويان كلاس‌هاي ديگر را تعطيل مي‌كنند و سر درس ايشان مي‌روند. در تهران به مناسبت چهاردهمين قرن بعثت حضرت پيامبر اكرم(ص)، شهيد مطهري به عنوان هيئت امناي حسينيه ارشاد، طرح دو جلد كتاب در مورد پيامبر را پيشنهاد مي‌كنند. از دكتر عباس زرياب خويي، دكتر عبدالحسين زرين كوب، آيت الله سيد ابوالفضل زنجاني، دكتر سيد جعفر شهيدي و دكتر علي شريعتي مي‌خواهد كه مقاله‌اي در اين زمينه بنويسند.

دكتر شريعتي سيماي محمد (ص) را مي‌نويسد. اين مقاله واقعاٌ هنوز حرف نو دارد. هم قلم زيبا دارد، هم محتواي عالي. به همين دليل شهيد مطهري به شريعتي نامه مي‌نويسد و او را براي سخنراني در حسينيه ارشاد دعوت مي‌كند. اتفاقاٌ همان موقع كتاب اسلام شناسي او در مشهد چاپ شده بود. شريعتي سال ۴۷ به حسينيه ارشاد آمده و شروع به تدريس مي‌كند.

او استاد دانشگاه مشهد بود. خودش مي‌گفت روزهاي جمعه كه به تهران مي‌آمدم، رئيس دانشگاه برايم مشكلات مي تراشيد كه حق رفتن به تهران را نداري. به رئيس دانشگاه گفته بود كه يك عمله هم روز جمعه مال خودش است. به تو ربطي ندارد كه من به تهران مي‌روم. من در ساعت درسي كه تهران نميروم! شب جمعه مي‌روم و عصر جمه هم برمي‌گردم.

از سال ۱۳۴۴ كه شهيد مطهري، همايون و دكتر ناصر ميناچي حسينيه ارشاد را راه اندازي مي‌كنند و شخصيت‌هايي مانند فخرالدين حجازي، خود آيت الله مطهري، حجه الاسلام صدر الدين بلاغي، شهيد باهنر، آقاي هاشمي رفسنجاني را براي سخنراني دعوت مي‌كردند. حسينيه ارشاد يك هيئت علمي داشت كه علامه محمد تقي جعفري در آن عضو بودند. يك هيئت روحانيون بود كه سيد هادي خسرو شاهي عضوش بودند. از طرفي هم آقاي ميناچي مسئول مالي و اداري آنجا بود. مشكل حسينيه ارشاد از همين جا آغاز شد كه آقاي ميناچي در امور علمي هم دخالت مي‌كرد. اصل اختلاف بين آقايان شريعتي و مطهري از اينجا شكل گرفت.

*در مورد اين اختلاف بيشتر توضيح بفرماييد.

در اينجا سه موضوع مطرح است. اول اينكه تفكر ميناچي جبهه ملي بود (نهضت آزادي). يعني جزو مليون بود. دوم اينكه صلاحيت علمي نداشت. بيني و بين الله مقصود من تحقير او نيست. مثلا شما در علم فيزيك مهندس هستيد اما تاريخ و جغرافيا نمي‌دانيد. وقتي به شما گفته مي‌شود در جغرافيا دخالت نكن اين توهين نيست، چون بلد نيستي وارد نشو. اما در امور مالي شما صاحب نظر هستيد بايد كار خود را انجام دهيد. يك مؤسسه زماني خوب اداره مي‌شود كه ۱- هيئت امنا برنامه ريزي كنند.۲- تقسيم كار كنند. ۳- هر كس مسئوليت خودش را انجام دهد. خداي رحمت كند آن كه «قدر» خود را بداند.

وقتي علامه جعفري، آقاي مطهري، حجه الاسلام سيد هادي خسروشاهي و حجه الاسلام شاهچراغي… هستند، تو چرا دخالت در امور علمي مي‌كني؟ آقاي محمد همايون دخالت نمي‌كرد با اينكه بخش عمده اي از پول ساختمان را خودش داده بود.

به هر حال آقاي شريعتي درس را شروع مي‌كند. قرار شد او در سه مرحله درس بدهد. ۱- جامعه شناسي مذهبي.۲- جامعه شناسي اسلامي. ۳- جامعه شناسي تشيع يا شيعي.

وقتي كار را شروع مي‌كند استقبال بالايي از كلاس‌ها مي‌شود. درسش جمعه ها بعدازظهر بود و مورد استقبال فراواني قرار مي‌گرفت. در عين اينكه جمعه‌ها بعدازظهر حضرات آيات و حجج الاسلام آقايان : مطهري، صدربلاغي، باهنر، دواني، خزعلي، فلسفي و… سخنراني مي‌كردند. چون مديريت آنجا با آقاي مطهري بود و به دليل وجود ايشان همه اين افراد براي سخنراني در حسينيه ارشاد حاضر مي‌شدند. حتي نويسنده كتاب امام علي (ع) را دعوت مي‌كنند كه بيايد(عبدالفتاح عبدالمقصود)، استاد شهيد حسن الامين نويسنده دايرة المعارف شيعه را از لبنان دعوت مي‌كند و مي‌آيد. حسينيه ارشاد يك محفل نو انديشي ديني با چارچوب مديريت مي‌شود.

به تدريج كه آقاي ميناچي در امور علمي حسينيه ارشاد دخالت مي‌كند، مجالس سخنراني شهيد مطهري را تعطيل و به جاي آن براي آقاي شريعتي برنامه سخنراني مي‌گذارد. شريعتي آن زمان ۳۴ -۳۵ سال دارد. چون اكثر سخنراني‌هاي شريعتي از ۱۳۴۷ تا آبان ۱۳۵۱ است. خب به مطالب تاريخ اديان او كسي انتقادي ندارد اما بر سر مطالب اسلام شناسي او كمي نقد شروع شد. خصوصا نگاه دكتر با تخصص جامعه شناسي بود.

منتقدين دكتر شريعتي سه دسته بودند: يك دسته كساني كه نگاه سنتي داشتند. اينها آدم‌هاي پاك، سالم، صالح و معتقد بودند. حرف شريعتي را متوجه نمي‌شدند، مخاطبان شريعتي را متوجه نمي‌شدند و نمي شناختند. مثل مرحوم حجه الاسلام شيخ قاسم اسلامي. او تصور مي‌كرد كه شريعتي همان كسروي است. چون او با كسروي هم مبارزه كرده بود. اتفاقا پسر آشيخ اسلامي هم به حسينيه ارشاد مي‌آمد. دو بار هم به دكتر شريعتي ‌گفت كه پدر من آدم معتقدي است اگر به شما انتقاد مي‌كند از سر دلسوزي است. نفر بعدي آقاي حجه الاسلام روشني كه از روحانيون پاك، معتقد ومتدين بود. او هم چون صحبت‌هاي شريعتي را متوجه نمي‌شد از او انتقاداتي داشت و شايد برخي موارد هم درست بود.

دومين دسته منتقدان آقاي شريعتي افرادي مانند آقايان: مطهري، بهشتي و باهنر بودند كه با حفظ شخصيت شريعتي از او انتقاد داشتند. اين افراد مانند آقاي مطهري به عنوان يك عالم مذهبي به مسئله نگاه مي‌كردند نه يك فرد سياسي. ايشان نگران دهه هاي آينده بود كه نسل جوان يك بعدي رشد نكنند. اسلام را يك بعدي نگاه نكنند.

* انتقاد دسته دوم از چه جنسي بود؟

روي مباني اسلامي انتقاد داشتند. مانند تشيع صفوي و تشيع علوي. درباره علامه مجلسي برخي انتقادات ناوارد به شخصيت ها. و يا بحث امامت و امت كه آيت الله ابراهيم اميني كتابي با عنوان امامت نوشت كه بدون اشاره به مرحوم شريعتي پاسخ هايي به او داد.

دسته سوم هم يك عده از وابستگان به ساواك بودند كه به تحريك ساواك به شريعتي انتقاد مي‌كردند مثل: ابراهيم ميلاني و محمد مقيمي… . البته در حال حاضر گويا محمد مقيمي قطب دراويش شده است.

دكتر شريعتي مباحثي را مطرح مي‌كرد. در اينجا بايد اوضاع فرهنگي سياسي ايران را حداقل از ۴۷ تا ۵۱ نگاه كنيد. يك فساد و فحشاي زيادي در جامعه وجود داشت. وجود كاخ جوانان، گرايش جوانان به مائوئيست، تروتكسيت، اگزيستانسياليست و… مطرح بود. يعني طيفي هم كه مي‌خواستند سياسي – فكري باشند به اين مسائل مي‌پرداختند چون حزب توده و جبهه ملي به نوعي به بن بست خورده بودند. حتي از درون جبهه ملي و نهضت آزادي؛ سازمان مجاهدين خلق بيرون مي‌آيد. از درون حزب توده، چريك‌هاي فدايي خلق بيرون مي‌آيد. مكاتب گوناگون غربي براي عده اي جذابيت داشت. كتب ترجمه شده عموما نسل جوان را به الحاد و ماترياليسم مي برد.

همان موقع در سال ۵۰ يكي از دوستان خودمان مي‌گفت: من زير نظر مسعود رجوي بودم. به او گفتم كه برويم حسينيه ارشاد را ببينيم. رجوي قبول كرد. همان موقع سازمان با شريعتي مخالف بود. وقتي به حسينيه رفتيم، اتفاقا بحث خيلي خوب سياسي مطرح شد. رجوي در اواسط بحث به من گفت: بلند شو از اينجا برويم، زير اين لوستر نمي‌شود از اسلام صحبت كرد. يك طيف از مخالفين اين گونه بودند، از طرف ديگر هم گروه‌هاي چپ به عنوان اينكه شريعتي كسي است كه مذهب را مطرح مي‌كند با او مخالفت داشتند. يعني جريان هاي: سلطنت طلب، غربگرا، ماركسيسم، التقاطي، انقلاب نما و… .

*پس مخاطبين شريعتي چه كساني بودند؟

مخاطب شريعتي جوان‌هايي بودند كه مورد هجمه يا طعمه اين جريانات مي‌شدند. يكي از آقايان مي‌گفت شريعتي كسي بود كه بچه‌ها را از حلقوم ماركسيسم و مائوئيسم و… نجات داد. امروز ما بايد مخاطبين شريعتي جامعه شناس را در سال هاي ۱۳۴۷- ۱۳۵۱ ببينيم. نه نسل انقلاب اسلامي با معيارهاي امام خميني و رهبري.

*پس خطر شريعتي در آن زمان خيلي كمتر از خطرات اين گروه‌هاي چپ بوده است؟

به مراتب كمتر و شايد قابل قياس نباشد. اين موضوع كه مي‎خواهم بيان كنم مربوط به سال ۵۳ و ۵۴ است. همان موقع عده اي از جوانان دانشجو نزد آيت الله خامنه‌اي مي‌رفتند. ايشان مي‌گفت كتاب آقاي شريعتي را به همراه كتاب آقاي مطهري مطالعه كنيد.

در اين موقعيت شريعتي يك جريان مذهبي فعال از درون دانشگاه‌ها بوجود آورد. آقاي مطهري، آقاي باهنر، آقاي بهشتي و… هر كدام كار خود را انجام مي‌دادند اما دكتر شريعتي تحولي به وجود آورد كه عبارت بود از: ۱- اسلام را به عنوان يك ايدئولوژي مطرح كرد. ۲- اسلام را به عنوان يك انديشه سياسي مطرح كرد. ۳- جوان‌ها را ضد استعمار تربيت كرد، چه در برابر آمريكايي، انگليسي و فرانسه. آنها را عليه صهيونيست و دفاع از فلسطيين تشويق كرد. فرازهاي حركت شريعتي را بايد در اينجا ديد.

از طرفي او مباحث اسلامي را شروع كرد. در اينجا بايد يك تقسيم بندي از شخصيت شريعتي داشته باشيم:

۱- شريعتي به عنوان يك فرد مسلمان، معتقد و متدين بود. در ديندار بودن او كسي شكي ندارد. حتي در نامه‌اي كه آقاي مطهري و مهدي بازرگان نوشتند به همين نكته تكيه كردند. نه كمونيست بود، نه وهابي و… بلكه اشتباهاتي داشت.

۲- او يك فرد سياسي و انقلابي به معناي كلي بود كه جامعه را به طرف فرهنگ سياسي، انديشه سياسي يا احياي فرهنگ اسلامي ترغيب مي‌كند. يعني سيد جمال الدين اسد آبادي و اقبال لاهوري را احيا مي‌كند. تكيه‌اش روي شخصيت‌هايي است كه در نهضت‌هاي اسلامي نقش مهمي دارند. ميرزاي شيرازي و آخوند ملا محمد خراساني را مطرح مي‌كند يعني عمدتاٌ چهره هاي ديني را ارائه مي‌دهد. در عين اينكه ديگر چهره ها را نقد مي‌كند. به قول امروزي ها نسل جوان را به سيد جمال الدين اسد آبادي، محمد عبدو و كواكبي و… وصل مي‌كند.

هفتكل نيوز؛ پژوهشگراني كه پيرامون انقلابيون ايران تحقيقاتي را انجام داده اند، بسيار در مرد نقش دكتر علي شريعتي متن‌هاي زيادي نوشته اند. بلا شك وي يكي از عناصري بود كه جوانان ايراني را با معقوله ضد استعماري و ضد استبدادي آشنا نموده است. او نيز به مانند انسان‌هاي دگر داراي نقاط ضعف و قوت فراوان هستند. در اين گفتگو سعي شده كه به هر دو بخش اين موضوع رسيدگي شود. قاسم تبريزي از رجال شناسان عصر حاضر است كه وقت خود را به ما داد و توضيحات گسترده‌اي ارائه نمود.

* در ابتدا پيرامون زمانه‌اي كه دكتر شريعتي در آن مي‌زيست برايمان بگوييد.

صحبت كردن در مورد شخصيت‌هاي تاثيرگذار در حوزه تاريخ معاصر به خصوص چهره‌هاي مذهبي يك مقدار مشكل است. يك بخش اشكال از خود ماست كه توان صحبت و تحليل نداريم و دچار ضعف علمي هستيم. بحث دوم اينكه شخصيت‌ها را مطلق نگري مي‌كنيم. مسئله سوم اين است كه بدون توجه به اوضاع زمانه و مخاطبانشان شخصيت‌ها را مورد بررسي قرار مي‌دهيم. هر شخصيت با توجه به زمانه، تخصص، مخاطبانش و تاثيرگذاري اش بايد بررسي شود. و مسأله آخر مقايسه شخصيت‌ها با يكديگرست كه گاهي نادرست است. ما يك معيار اسلام و سيره اهل بيت داريم كه اگر قرار است مقايسه كنيم، در آنجا حق و باطل را مقايسه مي‌كنيم. وگرنه شخصيت‌هاي متعارف را با هم مقايسه كردن خيلي جواب نمي‌دهد و دچار تناقض مي‌شويم.

در مورد مرحوم دكتر علي شريعتي ابتدا بايد به زندگي وي اشاره كنيم. دكتر در سال ۱۳۱۲ در خانواده‌اي متولد مي‌شود كه پدر از متخصصين و مفسرين علوم اسلامي است. اجداد وي از چهره‌هاي فرهنگي و ديني هستند. او در محيط مذهبي متولد شد و تربيت اسلامي را در خانه ديد. شخصيت او زماني شكل مي‌گيرد كه جامعه ما از بند استبدادي سنگين، خشن وضد اسلامي رضا خان و از زير سلطه انگليس رهايي پيدا كرده و زمان جنگ جهاني دوم است و جامعه در يك تحول و دگرگوني.

اگرچه ايران توسط سه قدرت متجاوز آمريكا، انگليس و شوروي اشغال شده است. غلات ما را به يغما برده‌اند و قحطي به وجود آمده. اقتدار ملي ما را آسيب زدند اما همين كه ملت ما از بند آن مستبد ديكتاتور پهلوي نجات پيدا كرده بود، خوشحال بود و زمينه تنفس داشت. البته اين به معناي تبرئه آن سه متجاوز نيست. چون رضاخان هم مستبد بود و هم مأمور استعمار. در اينجا مستبد را نداريم اما حضور استعمار به صورت علني وجود دارد.

به هر صورت بين ۱۳۲۰تا ۱۳۳۲ بايد به جامعه ما نگاهي بشود. در آن روزها جريانات فكري وسياسي زيادي پديد مي‌آيد.

يك طرف حزب توده است كه با تجربه سوسيال، دمكرات‌ها و اعضاي حزب كمونيست ۱۲۹۹ و باقيماندگان اعضاي گروه ۵۳ نفر دكتر تقي اراني حزب توده را تشكيل مي‌دهند كه با نظارت، مديريت و سرپرستي اتحاد جماهير شوروي انجام شده بود. يعني حزب در اينجا دو شكل دارد، يك شكل تئوري كه مباني ايدئولوژي ماركسيسم است كه ضد اسلام، ضد دين و ضد معنويت است. دوم يك تشكيلات سياسي وابسته به استعمار شرق است.

وقتي حزب فعاليت خودش را شروع مي‌كند بيش از ۹۰ درصد از دانشگاه‌هاي ما را تسخير مي‌كند. دليل آن هم مشخص است. چون در دوره رضاخان به دليل سركوبي مذهب و از بين بردن مراكز ديني، تبعيد، زنداني و شهادت علماي ما، تعطيل كردن مساجد، حوزه هاي علميه و عزاداري‌ها، جامعه در يك خلأ فكري قرار داشت.

از آن طرف غرب گرايي، باستانگرايي و ضديت با دين هم تبليغ شده بود. در حالي كه فضاي حاكميت عليه علما بود، حزب «باهماد آزادگان» احمد كسروي هم عليه اسلام و تشيع تبليغ مي‌كرد و ماموران شهرباني مواظبت مي كرد كه كسي به كسروي تعرض نكند. ويا باستان گرايي و كانون پرورش افكار كه بين ۱۳۱۸ تا ۱۳۲۰، در سراسر ايران هزا رو چند جلسه تشكيل داد كه بگويد غرب و ايران باستان خوب است.

* آن حركت ضد ديني كه در زمان استبداد رضاخان بود، در زمان محمدرضا هم ادامه كرد اما رنگ و بويش عوض شد.

بله. حالا در ادامه بحث به آن هم اشاره خواهم كرد. كم كم آثار كمونيست‌هاي شوروي و آثار داستان نويس‌هاي آنها ترجمه مي شود و حزب توده مروج ماركسيسم و سياست شوروي مي‌شود. از سوي ديگر حزب اراده ملي، حزب ميهن و حزب عدالت مروج سياست انگليس است. در اين ميان آمريكا وارد صحنه مي شود. سه دسته براي آمريكا تبليغ مي‌كنند. يكي سياسيوني كه از ترس انگليس و شوروي معتقد بودند اگر ما آمريكا را به عرصه قدرت ايران بياوريم آن دو استعمار را كنار مي زنيم؛ مضافاٌ تفكر انحرافي‌شان اين بود كه معتقد بودند آمريكا استعمارگر نيست. يك عده شيفته و مدافع آمريكا بودند، بدون اينكه مزدور باشند. دسته سوم جريان وابسته به سياست آمريكا كه در مراكز و نهادهاي ساخته شده آمريكايي «گزينش» شده بودند!

* نمونه اي از اينها را نام مي‌بريد؟

حزب ايران و بعدها جبهه ملي. حتي كتابي به نام «اسلام و دموكراسي در آمريكا» كه هدفش بيان اين مطلب است كه آن دموكراسي كه آمريكايي ها مي‌گويند همان اسلامي است كه ما مي‌گوييم. اين بيان اين گونه مطالب مشخص است با هدف صورت گرفته و جريان پشت پرده آن را هدايت مي‌كند.

به هر حال جريان آمريكايي وسط مي‌آيد. مسأله بعدي فعاليت جريانات وابسته به غرب است و ابزار غرب هست. مثل جريان صهيونيست است. اگر چه اسراييل در ۱۳۲۷ تأسيس مي‌شود اما حزب صهيونيست در دوره رضاخان و سال ۱۳۰۰ به عنوان يك حزب اصلي فعال بود؛ اسنادش هم منتشر شده. ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ علناٌ به نام اسراييل نشريه منتشر مي‌كرد.

مسئله بعدي فراماسونري است. گرچه تا پيش از اين در ايران جريان فراماسونري انگليسي داشتيم اما خليل جواهري فراماسونري آمريكايي را راه اندازي مي‌كند. بهاييت هم در دوران رضاخان در درون حكومت به عنوان ابزار استعمار لانه كرده بود. در صحنه به صورت علني فعال مي‎شود. از طرفي هم فرهنگ انحطاط غربي، مجلات و نشريات هم شروع به كار مي‌كنند.

كم كم جريانات اسلامي فعال مي‌شوند. ما در اين دهه سه نوع جريان اسلامي داريم. يك جريان اسلامي همان روش سنتي حوزه ها و علماست كه منهاي سياست و فعاليت‌هاي سياسي، منهاي توجه به مقتضيات دوران، روش خودشان را داشتند.

دوم، جريان مرجعيت را داريم كه با آمدن آيت الله العظمي سيد حسين بروجردي، حوزه هاي علميه احيا مي شود و روند رشد وگسترش مباني اسلامي و تربيت روحانيون آغاز مي‌شود. بعد از رحلت آيت الله حاج شيخ عبدالكريم حائري يزدي در ۱۳۱۵ تا آمدن آيت الله بروجردي خلأ مرجعيت داشتيم. اگرچه مراجع و علماي بزرگ داشتيم مثل آيت الله العظمي سيد محمدتقي خوانساري، آيت الله محمد داماد، آيت الله حجت، آيت الله سيد صدرالدين صدر و… اما خلأمرجعيتي كه رهبري و مديريت كلي داشته باشد احساس مي شود. با آمدن آيت الله بروجردي اين كار مديريت مي‌شود كه نتايج آن را در دهه ۴۰، ۵۰ و ۶۰ در جامعه مي‌بينيد.

سوم، جريان احياي انديشه سياسي اسلامي بود كه به رهبري آيت الله سيد ابوالقاسم كاشاني شروع مي‌شود. فداييان اسلام و مبارزات سياسي را بايد در اينجا ديد كه عليه استبداد و استعمار و اجنبي به پا خاستند. آنها معتقد بودند كه بايد قوانين اسلامي و قانون اساسي مشروطه احيا شود. چون آيت الله كاشاني عموماٌ در چارچوب قانون مشروطه صحبت مي‌كرد. زمانه اش هم اقتضا همين را مي‌كرد.

مثلا در شيراز حزب برادران، آيت الله آقا سيد نورالدين هاشمي شيرازي را داريم. در مشهد كانون نشر حقايق اسلامي استاد محمد تقي شريعتي را داريم. در تهران هيئت علميه را داريم؛ اتحاديه مسلمين را داشتيم و دهها جريان فعال اسلامي.

* اينها يا هم هيچ ارتباطي نداشتند؟

عموماٌ نه. من در اينجا به سه جريان اشاره كردم. يك جريان ديگر هم وجود داشت به نام جريان نوانديشي اسلامي كه به صحنه آمد. آنها نوعي در برابر جريانات علمي غربي هم منفعل بودند و هم مي‌خواستند اسلام را در آن چارچوب مطرح كنند. مثل انجمن تبليغات اسلامي دكتر عطاء الله شهاب‌پور كه سال ۱۳۲۰ تأسيس مي‌شود و يا خداپرستان سوسيالست كه اين در برابر حزب توده و جبهه ملي و حزب ايران تأسيس مي شود. حرفشان هم اين بود كه اسلامنه طرفدار سرمايه‌داري است نه ماركسيسم. نوعي سوسياليسم است البته اين انديشه قبلاٌ در سوريه و مصر هم بوده است. اينها بيشتر جواناني بودند كه زير ۲۰ سال سن داشتند. رهبرشان ۲۴-۲۵ ساله به نام محمد نخشب بود كه عضو حزب ايران بود و به دليل ضديت آنها با دين از آنها جدا شده بود. نخشب يك فرد مذهبي بود. اينها در شيراز و مشهد شعباتي داشتند و مركز اصلي شان تهران بود. يكسري جواناني كه مي‌خواستند با حزب توده و جريانات مختلف مبارزه كنند اين را انديشه مناسبي ديدند. از جمله دكتر شريعتي كه آن روزها ۱۶ -۱۷ سال سن داشت. من عمدا به سن اشاره مي‌كنم. دكتر حبيب الله پيمان، دكتر علي شريعتمداري (ستاد انقلاب فرهنگي)، دكتر كاظم سامي، آقاي رازي و … عضو اين جريان بودند. اينها در شهرهاي مختلف من جمله مشهد، تهران و شيراز حضور داشتند و با هم مرتبط بودند.

*اين ارتباط به آنها چگونه شكل گرفته بود؟

محمد نخشب نشريه «مردم ايران» را داشت كه در شهرهاي مختلف توزيع مي‌شد و ارتباط بين آنها صورت مي‌گرفت. اينها بر خلاف انجمن اسلامي كه معتقد به نوانديشي علمي بودند؛ نخشب و دوستانش معتقد به نوانديشي سياسي بودند.

همان موقع(دهه ۲۰) مهندس مهدي بازرگان مخالف دخالت جوانان در سياست بود. معتقد بود كه مشكلات ما بيشتر علمي است و جوانان بايد دنبال علم بروند. راه طي شده و ذره بي انتها و بازي جوانان با سياست و اسلام و كمونيسم براي اين دهه نوشته شده است. مهندس بازرگان از نهضت ملي شدن صنعت نفت كه مسئوليت مدير كلي شركت نفت را داشت، وارد سياست شد.

دكتر شريعتي به دليل اينكه پدرش محقق، مترجم و نويسنده بود به نسبت ديگران به مسائل ديني و مباني نزديك‌تر بود. سال ۱۳۳۳ مرحوم علامه شيخ محمد حسين كاشف العظا كتابي كه البته عنوانش نامه بود به انجمن دوستداران آمريكايي عليه آمريكا، امپرياليسم، جنايات غرب در منطقه و پديد آمدن اسرائيل و كودتا در ايران مي‌نويسد. اين كتاب به زبان عربي بود، دكتر شريعتي كه ۱۷ -۱۸ سال سن داشت آن را به فارسي ترجمه كرد. البته كتاب ممنوعه بود.

بعد از كودتا، نهضت مقاومت ملي در تهران تشكيل مي‌شود. آيت الله سيد محمود طالقاني، مهندس بازرگان، دكتر يدالله سحابي، آيت الله سيد رضا زنجاني و شاپور بختيار هم با اين افراد بود. در مشهد طاهر احمدزاده و استاد محمدتقي شريعتي و … هم فعاليت مي‌كردند.

در سال ۱۳۳۶ كه اعضاي تشكيلات دستگير مي‌شوند، دكتر علي شريعتي هم بازداشت مي‌شود و او را به تهران مي آورند. شريعتي وقتي كه دبيرستان را تمام مي‌كند در دانشگاه ادبيات درس مي‌خواند. در آنجا هم فعاليت مي‌كرده كه با پدرش دستگير مي‌شود و به تهران آورده مي‌شود. پس از مدتي هم وي را آزاد مي‌كنند. او هم مدرك ليسانس را با نمره خيلي خوب مي‌گيرد و به عنوان دانشجو برگزيده، بورس خارج مي‌شود.

* در بعضي از كتب اشاره شده كه ارتباطات دكتر شريعتي از همين جا با ساواك شكل مي‌گيرد. استدلال آنها اين است كه چرا محمد تقي شريعتي را نگه مي دارند اما علي شريعتي را رها مي كنند. علت اين آزادي چه بود؟ شما موافق ارتباط ساواك با شريعتي هستيد؟

مطالبي كه ما مي‌گوييم بايد بر مبناي سند باشد. حدس و گمان كه نمي‌تواند مبنا باشد. در اين موضوع سندي نداريم. اولاٌ اينكه ساواك سال ۳۶ تأسيس شده. ساواك اين مقدار طراح و مديريتي نداشته كه بتواند دكتر شريعتي را عامل خود كند. مضافا عاملي كه به فرانسه برود با كنفدراسيون همكاري كند، با جبهه آزادي بخش الجزائر همكاري داشته باشد. با جبهه هاي آزادي بخش آفريقايي همكاري كند و رفقاي نزديكش چهره‌هاي انقلابي جهان اسلام باشند. مضافا در فرانسه هم به دليل مبارزاتش به زندان برود. وقتي به ايران برمي‌گردد چرا او را در مرز دستگير مي‌كنند؟ اگر زندانش كردند و آزادش كردند چرا اجازه نمي‌دهند در دانشگاه تدريس كند؟

ممكن است يك فردي را عامل خود كرده باشند. شايد هم در مورد ديگران سند داشته باشيم. اما بر مبناي حدس و گمان نمي‌شود گفت و اين گناه و معصيت است كه انسان بدون سند به ديگران اتهام وارد كند. كدام كار شريعتي تا ۱۳۵۱ (قبل از زندان آخرش ) منطبق با ساواك است؟ و كدام كارش با دستور ساواك است؟ چه سندي وجود دارد؟ نقد محتواي آثار يك بحث است، اتهام و تهمت بحث ديگر. دكتر شريعتي در ترازوي مسائل اسلامي بايد نقد شود. و اين نقد ارزشمند مي باشد. در عرصه مبارزه او فردي صالح، صادق و فعال بود.

حسينيه ارشاد را كه شهيد آيت الله مرتضي مطهري و ديگر دوستانش ساختند. شهيد مطهري هم از شريعتي براي سخنراني در آنجا دعوت كرده. در مشهد كلاس درس او پر از دانشجو بود. ما مثل شريعتي روشنفكر و اهل قلم فكري در رژيم پهلوي نداريم. در ترجمه؛ شجاع الدين شفا داريم. او در فرانسه ، آلماني و انگليسي مترجمي قوي بود. ۲۷ جلد كتاب ادبيات دارد كه هر جلدش ۷۰۰ صفحه است. اما فردي نادرست و فاسد بود. در كارگرداني احسان نراقي را داريم. اما او پايگاه مردمي ندارد. مضافا بازيگر سياسي فرهنگي بود. بين يك تيپ جبهه ملي و روشنفكران و يك مؤسسه را مي‌گرداند. حسين نصر را داريم او رئيس دانشكده ادبيات، رئيس دانشگاه آريامهر، رئيس دفتر فرح، سفير ايران، انجمن فلسفه شاهنشاهي را به او مي دهند. آدم با سوادي بود اما پايگاه مردمي نداشت. خاصه به دليل وابستگي به رژيم فردي بي اعتبار و نسل جوان او را در خدمت رژيم پهلوي مي ديد.

اگرچه اوايل كه از خارج آمده بود، عده اي از افراد مذهبي فكر مي‌كردند آدم سالمي است و به او احترام مي گذاشتند. به خصوص بچه‌هاي انجمن اسلامي دانشكده ادبيات، اما وقتي مشخص شد ايشان درباري است خود بچه‌هاي مذهبي از ايشان كناره گرفتند. مضافا اسلامي كه او مطرح مي كرد اسلام اعتقادي و سيره و سنن اهل بيت(ع) نبود.

در ساواك هم يك كارگرداني پنهان ۲۷- ۲۸ ساله نداريم. مباني اي كه شريعتي مطرح مي‌كند، نه با رژيم شاهنشاهي هم خواني دارد، نه با آمريكا، نه با اسرائيل، نه با انگليس، نه با ناسيوناليسم و نهايتا ضد ماركسيسم. بينيد در مورد شخصيت ها بايد از كل به جزء آمد نه از جزء به كل.

دكتر شريعتي به عنوان دانشجو به فرانسه مي‌رود و به تعبير خودش جامعه شناسي مذهبي مي‌خواند. زبان فرانسه را در حد بالا ياد مي‌گيرد. عربي را در حد بالا در خانواده ياد گرفته. در فرانسه با نهضت‌هاي آزادي بخش همكاري مي‌كند. اتفاقاٌدر ۱۵ خرداد كنفدراسيون جلسه مي‌گذارد. خود شريعتي اين را نقل مي‌كند. من نوار آن سخنراني را گوش دادم. در آنجا مي‌گويد: روشنفكري آمده مي‌گويد وقتي من اسم آخوند را مي‌شنوم، عقم مي‌گيرد؛ اين حركت ارتجاعي است. خوب اين روشنفكران ضد دين و ضد اسلام و غربزده هستند.

بعد شريعتي مي‌گويد: به او گفتم مگر آش خاله‌ات است كه اين گونه صحبت مي‌كني؟ تو روشنفكر هستي؛ بيا استدلال كن كه اين حركت چه اشكالي دارد؟ بعد به دفاع از نهضت ۱۵ خرداد در آنجا سخنراني مي‌كند.

در اينجا ساواك گيج مي‌شود. اسم دكتر شريعتي در شناسنامه‌اش «علي مزيناني» است. شريعتي اسم مستعاري است كه پدرش گذاشته است. به همين دليل ساواك نمي‌تواند او را پيدا كند. البته شريعتي يك مقدار پنهان كاري هم مي‌كرد. خب با چهره‌هاي برجسته انقلاب الجزائر و مبارزين آفريقا و كشورهاي ديگر هم همكاري داشت.

پاريس دهه ۱۹۶۰ (دهه ۴۰ شمسي) يك جايگاه انقلابي در دنيا داشت. به الانش نگاه نكنيد كه تبديل به يكي از روستاهاي آمريكا شده است. چون الان چيزي به نام اروپا نداريم، اينها همه مستعمرات آمريكا هستند و در حقيقت بايد گفت اروپا مرده است. هيچ نقش مستقل تعيين كننده در جهان ندارد.

آن موقع نقل مي‌كنند كه شريعتي با مبارزين ارتباط برقرار مي‌كند. به همين دليل دولت فرانسه او را بازداشت كرده و به زندان مي اندازد. از فرانسه كه به ايران برمي‌گردد در مرز توسط ساواك دستگير مي‌شود و از او بازجويي مي‌كنند. با داشتن مدرك دكترا از دانشگاه سوربن به او اجازه تدريس در دانشگاه را نمي‌دهند. به همين دليل در مقطع دبيرستان شروع به تدريس مي‌كند. در مشهد شروع به ترجمه و تأليف مي‌كند. مانند نقد ادب و سلمان فارسي را ترجمه مي‌كند. تا سال ۴۴ چند ترجمه دارد. كتاب كوير براي همين روزهاست كه به تنهايي‌هاي او برمي‌گردد. در واقع كوير حرف شاعرانه و حرف دل خودش است. كتاب استدلالي و اعتقادي نيست.

وقتي در دانشگاه اجازه تدريس به او مي‌دهند، اسلام شناسي تدريس مي‌‎كند و كلاسهايش پر از جمعيت مي‌شود. يعني دانشجويان كلاس‌هاي ديگر را تعطيل مي‌كنند و سر درس ايشان مي‌روند. در تهران به مناسبت چهاردهمين قرن بعثت حضرت پيامبر اكرم(ص)، شهيد مطهري به عنوان هيئت امناي حسينيه ارشاد، طرح دو جلد كتاب در مورد پيامبر را پيشنهاد مي‌كنند. از دكتر عباس زرياب خويي، دكتر عبدالحسين زرين كوب، آيت الله سيد ابوالفضل زنجاني، دكتر سيد جعفر شهيدي و دكتر علي شريعتي مي‌خواهد كه مقاله‌اي در اين زمينه بنويسند.

دكتر شريعتي سيماي محمد (ص) را مي‌نويسد. اين مقاله واقعاٌ هنوز حرف نو دارد. هم قلم زيبا دارد، هم محتواي عالي. به همين دليل شهيد مطهري به شريعتي نامه مي‌نويسد و او را براي سخنراني در حسينيه ارشاد دعوت مي‌كند. اتفاقاٌ همان موقع كتاب اسلام شناسي او در مشهد چاپ شده بود. شريعتي سال ۴۷ به حسينيه ارشاد آمده و شروع به تدريس مي‌كند.

او استاد دانشگاه مشهد بود. خودش مي‌گفت روزهاي جمعه كه به تهران مي‌آمدم، رئيس دانشگاه برايم مشكلات مي تراشيد كه حق رفتن به تهران را نداري. به رئيس دانشگاه گفته بود كه يك عمله هم روز جمعه مال خودش است. به تو ربطي ندارد كه من به تهران مي‌روم. من در ساعت درسي كه تهران نميروم! شب جمعه مي‌روم و عصر جمه هم برمي‌گردم.

از سال ۱۳۴۴ كه شهيد مطهري، همايون و دكتر ناصر ميناچي حسينيه ارشاد را راه اندازي مي‌كنند و شخصيت‌هايي مانند فخرالدين حجازي، خود آيت الله مطهري، حجه الاسلام صدر الدين بلاغي، شهيد باهنر، آقاي هاشمي رفسنجاني را براي سخنراني دعوت مي‌كردند. حسينيه ارشاد يك هيئت علمي داشت كه علامه محمد تقي جعفري در آن عضو بودند. يك هيئت روحانيون بود كه سيد هادي خسرو شاهي عضوش بودند. از طرفي هم آقاي ميناچي مسئول مالي و اداري آنجا بود. مشكل حسينيه ارشاد از همين جا آغاز شد كه آقاي ميناچي در امور علمي هم دخالت مي‌كرد. اصل اختلاف بين آقايان شريعتي و مطهري از اينجا شكل گرفت.

*در مورد اين اختلاف بيشتر توضيح بفرماييد.

در اينجا سه موضوع مطرح است. اول اينكه تفكر ميناچي جبهه ملي بود (نهضت آزادي). يعني جزو مليون بود. دوم اينكه صلاحيت علمي نداشت. بيني و بين الله مقصود من تحقير او نيست. مثلا شما در علم فيزيك مهندس هستيد اما تاريخ و جغرافيا نمي‌دانيد. وقتي به شما گفته مي‌شود در جغرافيا دخالت نكن اين توهين نيست، چون بلد نيستي وارد نشو. اما در امور مالي شما صاحب نظر هستيد بايد كار خود را انجام دهيد. يك مؤسسه زماني خوب اداره مي‌شود كه ۱- هيئت امنا برنامه ريزي كنند.۲- تقسيم كار كنند. ۳- هر كس مسئوليت خودش را انجام دهد. خداي رحمت كند آن كه «قدر» خود را بداند.

وقتي علامه جعفري، آقاي مطهري، حجه الاسلام سيد هادي خسروشاهي و حجه الاسلام شاهچراغي… هستند، تو چرا دخالت در امور علمي مي‌كني؟ آقاي محمد همايون دخالت نمي‌كرد با اينكه بخش عمده اي از پول ساختمان را خودش داده بود.

به هر حال آقاي شريعتي درس را شروع مي‌كند. قرار شد او در سه مرحله درس بدهد. ۱- جامعه شناسي مذهبي.۲- جامعه شناسي اسلامي. ۳- جامعه شناسي تشيع يا شيعي.

وقتي كار را شروع مي‌كند استقبال بالايي از كلاس‌ها مي‌شود. درسش جمعه ها بعدازظهر بود و مورد استقبال فراواني قرار مي‌گرفت. در عين اينكه جمعه‌ها بعدازظهر حضرات آيات و حجج الاسلام آقايان : مطهري، صدربلاغي، باهنر، دواني، خزعلي، فلسفي و… سخنراني مي‌كردند. چون مديريت آنجا با آقاي مطهري بود و به دليل وجود ايشان همه اين افراد براي سخنراني در حسينيه ارشاد حاضر مي‌شدند. حتي نويسنده كتاب امام علي (ع) را دعوت مي‌كنند كه بيايد(عبدالفتاح عبدالمقصود)، استاد شهيد حسن الامين نويسنده دايرة المعارف شيعه را از لبنان دعوت مي‌كند و مي‌آيد. حسينيه ارشاد يك محفل نو انديشي ديني با چارچوب مديريت مي‌شود.

به تدريج كه آقاي ميناچي در امور علمي حسينيه ارشاد دخالت مي‌كند، مجالس سخنراني شهيد مطهري را تعطيل و به جاي آن براي آقاي شريعتي برنامه سخنراني مي‌گذارد. شريعتي آن زمان ۳۴ -۳۵ سال دارد. چون اكثر سخنراني‌هاي شريعتي از ۱۳۴۷ تا آبان ۱۳۵۱ است. خب به مطالب تاريخ اديان او كسي انتقادي ندارد اما بر سر مطالب اسلام شناسي او كمي نقد شروع شد. خصوصا نگاه دكتر با تخصص جامعه شناسي بود.

منتقدين دكتر شريعتي سه دسته بودند: يك دسته كساني كه نگاه سنتي داشتند. اينها آدم‌هاي پاك، سالم، صالح و معتقد بودند. حرف شريعتي را متوجه نمي‌شدند، مخاطبان شريعتي را متوجه نمي‌شدند و نمي شناختند. مثل مرحوم حجه الاسلام شيخ قاسم اسلامي. او تصور مي‌كرد كه شريعتي همان كسروي است. چون او با كسروي هم مبارزه كرده بود. اتفاقا پسر آشيخ اسلامي هم به حسينيه ارشاد مي‌آمد. دو بار هم به دكتر شريعتي ‌گفت كه پدر من آدم معتقدي است اگر به شما انتقاد مي‌كند از سر دلسوزي است. نفر بعدي آقاي حجه الاسلام روشني كه از روحانيون پاك، معتقد ومتدين بود. او هم چون صحبت‌هاي شريعتي را متوجه نمي‌شد از او انتقاداتي داشت و شايد برخي موارد هم درست بود.

دومين دسته منتقدان آقاي شريعتي افرادي مانند آقايان: مطهري، بهشتي و باهنر بودند كه با حفظ شخصيت شريعتي از او انتقاد داشتند. اين افراد مانند آقاي مطهري به عنوان يك عالم مذهبي به مسئله نگاه مي‌كردند نه يك فرد سياسي. ايشان نگران دهه هاي آينده بود كه نسل جوان يك بعدي رشد نكنند. اسلام را يك بعدي نگاه نكنند.

* انتقاد دسته دوم از چه جنسي بود؟

روي مباني اسلامي انتقاد داشتند. مانند تشيع صفوي و تشيع علوي. درباره علامه مجلسي برخي انتقادات ناوارد به شخصيت ها. و يا بحث امامت و امت كه آيت الله ابراهيم اميني كتابي با عنوان امامت نوشت كه بدون اشاره به مرحوم شريعتي پاسخ هايي به او داد.

دسته سوم هم يك عده از وابستگان به ساواك بودند كه به تحريك ساواك به شريعتي انتقاد مي‌كردند مثل: ابراهيم ميلاني و محمد مقيمي… . البته در حال حاضر گويا محمد مقيمي قطب دراويش شده است.

دكتر شريعتي مباحثي را مطرح مي‌كرد. در اينجا بايد اوضاع فرهنگي سياسي ايران را حداقل از ۴۷ تا ۵۱ نگاه كنيد. يك فساد و فحشاي زيادي در جامعه وجود داشت. وجود كاخ جوانان، گرايش جوانان به مائوئيست، تروتكسيت، اگزيستانسياليست و… مطرح بود. يعني طيفي هم كه مي‌خواستند سياسي – فكري باشند به اين مسائل مي‌پرداختند چون حزب توده و جبهه ملي به نوعي به بن بست خورده بودند. حتي از درون جبهه ملي و نهضت آزادي؛ سازمان مجاهدين خلق بيرون مي‌آيد. از درون حزب توده، چريك‌هاي فدايي خلق بيرون مي‌آيد. مكاتب گوناگون غربي براي عده اي جذابيت داشت. كتب ترجمه شده عموما نسل جوان را به الحاد و ماترياليسم مي برد.

همان موقع در سال ۵۰ يكي از دوستان خودمان مي‌گفت: من زير نظر مسعود رجوي بودم. به او گفتم كه برويم حسينيه ارشاد را ببينيم. رجوي قبول كرد. همان موقع سازمان با شريعتي مخالف بود. وقتي به حسينيه رفتيم، اتفاقا بحث خيلي خوب سياسي مطرح شد. رجوي در اواسط بحث به من گفت: بلند شو از اينجا برويم، زير اين لوستر نمي‌شود از اسلام صحبت كرد. يك طيف از مخالفين اين گونه بودند، از طرف ديگر هم گروه‌هاي چپ به عنوان اينكه شريعتي كسي است كه مذهب را مطرح مي‌كند با او مخالفت داشتند. يعني جريان هاي: سلطنت طلب، غربگرا، ماركسيسم، التقاطي، انقلاب نما و… .

*پس مخاطبين شريعتي چه كساني بودند؟

مخاطب شريعتي جوان‌هايي بودند كه مورد هجمه يا طعمه اين جريانات مي‌شدند. يكي از آقايان مي‌گفت شريعتي كسي بود كه بچه‌ها را از حلقوم ماركسيسم و مائوئيسم و… نجات داد. امروز ما بايد مخاطبين شريعتي جامعه شناس را در سال هاي ۱۳۴۷- ۱۳۵۱ ببينيم. نه نسل انقلاب اسلامي با معيارهاي امام خميني و رهبري.

*پس خطر شريعتي در آن زمان خيلي كمتر از خطرات اين گروه‌هاي چپ بوده است؟

به مراتب كمتر و شايد قابل قياس نباشد. اين موضوع كه مي‎خواهم بيان كنم مربوط به سال ۵۳ و ۵۴ است. همان موقع عده اي از جوانان دانشجو نزد آيت الله خامنه‌اي مي‌رفتند. ايشان مي‌گفت كتاب آقاي شريعتي را به همراه كتاب آقاي مطهري مطالعه كنيد.

در اين موقعيت شريعتي يك جريان مذهبي فعال از درون دانشگاه‌ها بوجود آورد. آقاي مطهري، آقاي باهنر، آقاي بهشتي و… هر كدام كار خود را انجام مي‌دادند اما دكتر شريعتي تحولي به وجود آورد كه عبارت بود از: ۱- اسلام را به عنوان يك ايدئولوژي مطرح كرد. ۲- اسلام را به عنوان يك انديشه سياسي مطرح كرد. ۳- جوان‌ها را ضد استعمار تربيت كرد، چه در برابر آمريكايي، انگليسي و فرانسه. آنها را عليه صهيونيست و دفاع از فلسطيين تشويق كرد. فرازهاي حركت شريعتي را بايد در اينجا ديد.

از طرفي او مباحث اسلامي را شروع كرد. در اينجا بايد يك تقسيم بندي از شخصيت شريعتي داشته باشيم:

۱- شريعتي به عنوان يك فرد مسلمان، معتقد و متدين بود. در ديندار بودن او كسي شكي ندارد. حتي در نامه‌اي كه آقاي مطهري و مهدي بازرگان نوشتند به همين نكته تكيه كردند. نه كمونيست بود، نه وهابي و… بلكه اشتباهاتي داشت.

۲- او يك فرد سياسي و انقلابي به معناي كلي بود كه جامعه را به طرف فرهنگ سياسي، انديشه سياسي يا احياي فرهنگ اسلامي ترغيب مي‌كند. يعني سيد جمال الدين اسد آبادي و اقبال لاهوري را احيا مي‌كند. تكيه‌اش روي شخصيت‌هايي است كه در نهضت‌هاي اسلامي نقش مهمي دارند. ميرزاي شيرازي و آخوند ملا محمد خراساني را مطرح مي‌كند يعني عمدتاٌ چهره هاي ديني را ارائه مي‌دهد. در عين اينكه ديگر چهره ها را نقد مي‌كند. به قول امروزي ها نسل جوان را به سيد جمال الدين اسد آبادي، محمد عبدو و كواكبي و… وصل مي‌كند.

هفتكل نيوز؛ پژوهشگراني كه پيرامون انقلابيون ايران تحقيقاتي را انجام داده اند، بسيار در مرد نقش دكتر علي شريعتي متن‌هاي زيادي نوشته اند. بلا شك وي يكي از عناصري بود كه جوانان ايراني را با معقوله ضد استعماري و ضد استبدادي آشنا نموده است. او نيز به مانند انسان‌هاي دگر داراي نقاط ضعف و قوت فراوان هستند. در اين گفتگو سعي شده كه به هر دو بخش اين موضوع رسيدگي شود. قاسم تبريزي از رجال شناسان عصر حاضر است كه وقت خود را به ما داد و توضيحات گسترده‌اي ارائه نمود.

* در ابتدا پيرامون زمانه‌اي كه دكتر شريعتي در آن مي‌زيست برايمان بگوييد.

صحبت كردن در مورد شخصيت‌هاي تاثيرگذار در حوزه تاريخ معاصر به خصوص چهره‌هاي مذهبي يك مقدار مشكل است. يك بخش اشكال از خود ماست كه توان صحبت و تحليل نداريم و دچار ضعف علمي هستيم. بحث دوم اينكه شخصيت‌ها را مطلق نگري مي‌كنيم. مسئله سوم اين است كه بدون توجه به اوضاع زمانه و مخاطبانشان شخصيت‌ها را مورد بررسي قرار مي‌دهيم. هر شخصيت با توجه به زمانه، تخصص، مخاطبانش و تاثيرگذاري اش بايد بررسي شود. و مسأله آخر مقايسه شخصيت‌ها با يكديگرست كه گاهي نادرست است. ما يك معيار اسلام و سيره اهل بيت داريم كه اگر قرار است مقايسه كنيم، در آنجا حق و باطل را مقايسه مي‌كنيم. وگرنه شخصيت‌هاي متعارف را با هم مقايسه كردن خيلي جواب نمي‌دهد و دچار تناقض مي‌شويم.

در مورد مرحوم دكتر علي شريعتي ابتدا بايد به زندگي وي اشاره كنيم. دكتر در سال ۱۳۱۲ در خانواده‌اي متولد مي‌شود كه پدر از متخصصين و مفسرين علوم اسلامي است. اجداد وي از چهره‌هاي فرهنگي و ديني هستند. او در محيط مذهبي متولد شد و تربيت اسلامي را در خانه ديد. شخصيت او زماني شكل مي‌گيرد كه جامعه ما از بند استبدادي سنگين، خشن وضد اسلامي رضا خان و از زير سلطه انگليس رهايي پيدا كرده و زمان جنگ جهاني دوم است و جامعه در يك تحول و دگرگوني.

اگرچه ايران توسط سه قدرت متجاوز آمريكا، انگليس و شوروي اشغال شده است. غلات ما را به يغما برده‌اند و قحطي به وجود آمده. اقتدار ملي ما را آسيب زدند اما همين كه ملت ما از بند آن مستبد ديكتاتور پهلوي نجات پيدا كرده بود، خوشحال بود و زمينه تنفس داشت. البته اين به معناي تبرئه آن سه متجاوز نيست. چون رضاخان هم مستبد بود و هم مأمور استعمار. در اينجا مستبد را نداريم اما حضور استعمار به صورت علني وجود دارد.

به هر صورت بين ۱۳۲۰تا ۱۳۳۲ بايد به جامعه ما نگاهي بشود. در آن روزها جريانات فكري وسياسي زيادي پديد مي‌آيد.

يك طرف حزب توده است كه با تجربه سوسيال، دمكرات‌ها و اعضاي حزب كمونيست ۱۲۹۹ و باقيماندگان اعضاي گروه ۵۳ نفر دكتر تقي اراني حزب توده را تشكيل مي‌دهند كه با نظارت، مديريت و سرپرستي اتحاد جماهير شوروي انجام شده بود. يعني حزب در اينجا دو شكل دارد، يك شكل تئوري كه مباني ايدئولوژي ماركسيسم است كه ضد اسلام، ضد دين و ضد معنويت است. دوم يك تشكيلات سياسي وابسته به استعمار شرق است.

وقتي حزب فعاليت خودش را شروع مي‌كند بيش از ۹۰ درصد از دانشگاه‌هاي ما را تسخير مي‌كند. دليل آن هم مشخص است. چون در دوره رضاخان به دليل سركوبي مذهب و از بين بردن مراكز ديني، تبعيد، زنداني و شهادت علماي ما، تعطيل كردن مساجد، حوزه هاي علميه و عزاداري‌ها، جامعه در يك خلأ فكري قرار داشت.

از آن طرف غرب گرايي، باستانگرايي و ضديت با دين هم تبليغ شده بود. در حالي كه فضاي حاكميت عليه علما بود، حزب «باهماد آزادگان» احمد كسروي هم عليه اسلام و تشيع تبليغ مي‌كرد و ماموران شهرباني مواظبت مي كرد كه كسي به كسروي تعرض نكند. ويا باستان گرايي و كانون پرورش افكار كه بين ۱۳۱۸ تا ۱۳۲۰، در سراسر ايران هزا رو چند جلسه تشكيل داد كه بگويد غرب و ايران باستان خوب است.

* آن حركت ضد ديني كه در زمان استبداد رضاخان بود، در زمان محمدرضا هم ادامه كرد اما رنگ و بويش عوض شد.

بله. حالا در ادامه بحث به آن هم اشاره خواهم كرد. كم كم آثار كمونيست‌هاي شوروي و آثار داستان نويس‌هاي آنها ترجمه مي شود و حزب توده مروج ماركسيسم و سياست شوروي مي‌شود. از سوي ديگر حزب اراده ملي، حزب ميهن و حزب عدالت مروج سياست انگليس است. در اين ميان آمريكا وارد صحنه مي شود. سه دسته براي آمريكا تبليغ مي‌كنند. يكي سياسيوني كه از ترس انگليس و شوروي معتقد بودند اگر ما آمريكا را به عرصه قدرت ايران بياوريم آن دو استعمار را كنار مي زنيم؛ مضافاٌ تفكر انحرافي‌شان اين بود كه معتقد بودند آمريكا استعمارگر نيست. يك عده شيفته و مدافع آمريكا بودند، بدون اينكه مزدور باشند. دسته سوم جريان وابسته به سياست آمريكا كه در مراكز و نهادهاي ساخته شده آمريكايي «گزينش» شده بودند!

* نمونه اي از اينها را نام مي‌بريد؟

حزب ايران و بعدها جبهه ملي. حتي كتابي به نام «اسلام و دموكراسي در آمريكا» كه هدفش بيان اين مطلب است كه آن دموكراسي كه آمريكايي ها مي‌گويند همان اسلامي است كه ما مي‌گوييم. اين بيان اين گونه مطالب مشخص است با هدف صورت گرفته و جريان پشت پرده آن را هدايت مي‌كند.

به هر حال جريان آمريكايي وسط مي‌آيد. مسأله بعدي فعاليت جريانات وابسته به غرب است و ابزار غرب هست. مثل جريان صهيونيست است. اگر چه اسراييل در ۱۳۲۷ تأسيس مي‌شود اما حزب صهيونيست در دوره رضاخان و سال ۱۳۰۰ به عنوان يك حزب اصلي فعال بود؛ اسنادش هم منتشر شده. ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ علناٌ به نام اسراييل نشريه منتشر مي‌كرد.

مسئله بعدي فراماسونري است. گرچه تا پيش از اين در ايران جريان فراماسونري انگليسي داشتيم اما خليل جواهري فراماسونري آمريكايي را راه اندازي مي‌كند. بهاييت هم در دوران رضاخان در درون حكومت به عنوان ابزار استعمار لانه كرده بود. در صحنه به صورت علني فعال مي‎شود. از طرفي هم فرهنگ انحطاط غربي، مجلات و نشريات هم شروع به كار مي‌كنند.

كم كم جريانات اسلامي فعال مي‌شوند. ما در اين دهه سه نوع جريان اسلامي داريم. يك جريان اسلامي همان روش سنتي حوزه ها و علماست كه منهاي سياست و فعاليت‌هاي سياسي، منهاي توجه به مقتضيات دوران، روش خودشان را داشتند.

دوم، جريان مرجعيت را داريم كه با آمدن آيت الله العظمي سيد حسين بروجردي، حوزه هاي علميه احيا مي شود و روند رشد وگسترش مباني اسلامي و تربيت روحانيون آغاز مي‌شود. بعد از رحلت آيت الله حاج شيخ عبدالكريم حائري يزدي در ۱۳۱۵ تا آمدن آيت الله بروجردي خلأ مرجعيت داشتيم. اگرچه مراجع و علماي بزرگ داشتيم مثل آيت الله العظمي سيد محمدتقي خوانساري، آيت الله محمد داماد، آيت الله حجت، آيت الله سيد صدرالدين صدر و… اما خلأمرجعيتي كه رهبري و مديريت كلي داشته باشد احساس مي شود. با آمدن آيت الله بروجردي اين كار مديريت مي‌شود كه نتايج آن را در دهه ۴۰، ۵۰ و ۶۰ در جامعه مي‌بينيد.

سوم، جريان احياي انديشه سياسي اسلامي بود كه به رهبري آيت الله سيد ابوالقاسم كاشاني شروع مي‌شود. فداييان اسلام و مبارزات سياسي را بايد در اينجا ديد كه عليه استبداد و استعمار و اجنبي به پا خاستند. آنها معتقد بودند كه بايد قوانين اسلامي و قانون اساسي مشروطه احيا شود. چون آيت الله كاشاني عموماٌ در چارچوب قانون مشروطه صحبت مي‌كرد. زمانه اش هم اقتضا همين را مي‌كرد.

مثلا در شيراز حزب برادران، آيت الله آقا سيد نورالدين هاشمي شيرازي را داريم. در مشهد كانون نشر حقايق اسلامي استاد محمد تقي شريعتي را داريم. در تهران هيئت علميه را داريم؛ اتحاديه مسلمين را داشتيم و دهها جريان فعال اسلامي.

* اينها يا هم هيچ ارتباطي نداشتند؟

عموماٌ نه. من در اينجا به سه جريان اشاره كردم. يك جريان ديگر هم وجود داشت به نام جريان نوانديشي اسلامي كه به صحنه آمد. آنها نوعي در برابر جريانات علمي غربي هم منفعل بودند و هم مي‌خواستند اسلام را در آن چارچوب مطرح كنند. مثل انجمن تبليغات اسلامي دكتر عطاء الله شهاب‌پور كه سال ۱۳۲۰ تأسيس مي‌شود و يا خداپرستان سوسيالست كه اين در برابر حزب توده و جبهه ملي و حزب ايران تأسيس مي شود. حرفشان هم اين بود كه اسلامنه طرفدار سرمايه‌داري است نه ماركسيسم. نوعي سوسياليسم است البته اين انديشه قبلاٌ در سوريه و مصر هم بوده است. اينها بيشتر جواناني بودند كه زير ۲۰ سال سن داشتند. رهبرشان ۲۴-۲۵ ساله به نام محمد نخشب بود كه عضو حزب ايران بود و به دليل ضديت آنها با دين از آنها جدا شده بود. نخشب يك فرد مذهبي بود. اينها در شيراز و مشهد شعباتي داشتند و مركز اصلي شان تهران بود. يكسري جواناني كه مي‌خواستند با حزب توده و جريانات مختلف مبارزه كنند اين را انديشه مناسبي ديدند. از جمله دكتر شريعتي كه آن روزها ۱۶ -۱۷ سال سن داشت. من عمدا به سن اشاره مي‌كنم. دكتر حبيب الله پيمان، دكتر علي شريعتمداري (ستاد انقلاب فرهنگي)، دكتر كاظم سامي، آقاي رازي و … عضو اين جريان بودند. اينها در شهرهاي مختلف من جمله مشهد، تهران و شيراز حضور داشتند و با هم مرتبط بودند.

*اين ارتباط به آنها چگونه شكل گرفته بود؟

محمد نخشب نشريه «مردم ايران» را داشت كه در شهرهاي مختلف توزيع مي‌شد و ارتباط بين آنها صورت مي‌گرفت. اينها بر خلاف انجمن اسلامي كه معتقد به نوانديشي علمي بودند؛ نخشب و دوستانش معتقد به نوانديشي سياسي بودند.

همان موقع(دهه ۲۰) مهندس مهدي بازرگان مخالف دخالت جوانان در سياست بود. معتقد بود كه مشكلات ما بيشتر علمي است و جوانان بايد دنبال علم بروند. راه طي شده و ذره بي انتها و بازي جوانان با سياست و اسلام و كمونيسم براي اين دهه نوشته شده است. مهندس بازرگان از نهضت ملي شدن صنعت نفت كه مسئوليت مدير كلي شركت نفت را داشت، وارد سياست شد.

دكتر شريعتي به دليل اينكه پدرش محقق، مترجم و نويسنده بود به نسبت ديگران به مسائل ديني و مباني نزديك‌تر بود. سال ۱۳۳۳ مرحوم علامه شيخ محمد حسين كاشف العظا كتابي كه البته عنوانش نامه بود به انجمن دوستداران آمريكايي عليه آمريكا، امپرياليسم، جنايات غرب در منطقه و پديد آمدن اسرائيل و كودتا در ايران مي‌نويسد. اين كتاب به زبان عربي بود، دكتر شريعتي كه ۱۷ -۱۸ سال سن داشت آن را به فارسي ترجمه كرد. البته كتاب ممنوعه بود.

بعد از كودتا، نهضت مقاومت ملي در تهران تشكيل مي‌شود. آيت الله سيد محمود طالقاني، مهندس بازرگان، دكتر يدالله سحابي، آيت الله سيد رضا زنجاني و شاپور بختيار هم با اين افراد بود. در مشهد طاهر احمدزاده و استاد محمدتقي شريعتي و … هم فعاليت مي‌كردند.

در سال ۱۳۳۶ كه اعضاي تشكيلات دستگير مي‌شوند، دكتر علي شريعتي هم بازداشت مي‌شود و او را به تهران مي آورند. شريعتي وقتي كه دبيرستان را تمام مي‌كند در دانشگاه ادبيات درس مي‌خواند. در آنجا هم فعاليت مي‌كرده كه با پدرش دستگير مي‌شود و به تهران آورده مي‌شود. پس از مدتي هم وي را آزاد مي‌كنند. او هم مدرك ليسانس را با نمره خيلي خوب مي‌گيرد و به عنوان دانشجو برگزيده، بورس خارج مي‌شود.

* در بعضي از كتب اشاره شده كه ارتباطات دكتر شريعتي از همين جا با ساواك شكل مي‌گيرد. استدلال آنها اين است كه چرا محمد تقي شريعتي را نگه مي دارند اما علي شريعتي را رها مي كنند. علت اين آزادي چه بود؟ شما موافق ارتباط ساواك با شريعتي هستيد؟

مطالبي كه ما مي‌گوييم بايد بر مبناي سند باشد. حدس و گمان كه نمي‌تواند مبنا باشد. در اين موضوع سندي نداريم. اولاٌ اينكه ساواك سال ۳۶ تأسيس شده. ساواك اين مقدار طراح و مديريتي نداشته كه بتواند دكتر شريعتي را عامل خود كند. مضافا عاملي كه به فرانسه برود با كنفدراسيون همكاري كند، با جبهه آزادي بخش الجزائر همكاري داشته باشد. با جبهه هاي آزادي بخش آفريقايي همكاري كند و رفقاي نزديكش چهره‌هاي انقلابي جهان اسلام باشند. مضافا در فرانسه هم به دليل مبارزاتش به زندان برود. وقتي به ايران برمي‌گردد چرا او را در مرز دستگير مي‌كنند؟ اگر زندانش كردند و آزادش كردند چرا اجازه نمي‌دهند در دانشگاه تدريس كند؟

ممكن است يك فردي را عامل خود كرده باشند. شايد هم در مورد ديگران سند داشته باشيم. اما بر مبناي حدس و گمان نمي‌شود گفت و اين گناه و معصيت است كه انسان بدون سند به ديگران اتهام وارد كند. كدام كار شريعتي تا ۱۳۵۱ (قبل از زندان آخرش ) منطبق با ساواك است؟ و كدام كارش با دستور ساواك است؟ چه سندي وجود دارد؟ نقد محتواي آثار يك بحث است، اتهام و تهمت بحث ديگر. دكتر شريعتي در ترازوي مسائل اسلامي بايد نقد شود. و اين نقد ارزشمند مي باشد. در عرصه مبارزه او فردي صالح، صادق و فعال بود.

حسينيه ارشاد را كه شهيد آيت الله مرتضي مطهري و ديگر دوستانش ساختند. شهيد مطهري هم از شريعتي براي سخنراني در آنجا دعوت كرده. در مشهد كلاس درس او پر از دانشجو بود. ما مثل شريعتي روشنفكر و اهل قلم فكري در رژيم پهلوي نداريم. در ترجمه؛ شجاع الدين شفا داريم. او در فرانسه ، آلماني و انگليسي مترجمي قوي بود. ۲۷ جلد كتاب ادبيات دارد كه هر جلدش ۷۰۰ صفحه است. اما فردي نادرست و فاسد بود. در كارگرداني احسان نراقي را داريم. اما او پايگاه مردمي ندارد. مضافا بازيگر سياسي فرهنگي بود. بين يك تيپ جبهه ملي و روشنفكران و يك مؤسسه را مي‌گرداند. حسين نصر را داريم او رئيس دانشكده ادبيات، رئيس دانشگاه آريامهر، رئيس دفتر فرح، سفير ايران، انجمن فلسفه شاهنشاهي را به او مي دهند. آدم با سوادي بود اما پايگاه مردمي نداشت. خاصه به دليل وابستگي به رژيم فردي بي اعتبار و نسل جوان او را در خدمت رژيم پهلوي مي ديد.

اگرچه اوايل كه از خارج آمده بود، عده اي از افراد مذهبي فكر مي‌كردند آدم سالمي است و به او احترام مي گذاشتند. به خصوص بچه‌هاي انجمن اسلامي دانشكده ادبيات، اما وقتي مشخص شد ايشان درباري است خود بچه‌هاي مذهبي از ايشان كناره گرفتند. مضافا اسلامي كه او مطرح مي كرد اسلام اعتقادي و سيره و سنن اهل بيت(ع) نبود.

در ساواك هم يك كارگرداني پنهان ۲۷- ۲۸ ساله نداريم. مباني اي كه شريعتي مطرح مي‌كند، نه با رژيم شاهنشاهي هم خواني دارد، نه با آمريكا، نه با اسرائيل، نه با انگليس، نه با ناسيوناليسم و نهايتا ضد ماركسيسم. بينيد در مورد شخصيت ها بايد از كل به جزء آمد نه از جزء به كل.

دكتر شريعتي به عنوان دانشجو به فرانسه مي‌رود و به تعبير خودش جامعه شناسي مذهبي مي‌خواند. زبان فرانسه را در حد بالا ياد مي‌گيرد. عربي را در حد بالا در خانواده ياد گرفته. در فرانسه با نهضت‌هاي آزادي بخش همكاري مي‌كند. اتفاقاٌدر ۱۵ خرداد كنفدراسيون جلسه مي‌گذارد. خود شريعتي اين را نقل مي‌كند. من نوار آن سخنراني را گوش دادم. در آنجا مي‌گويد: روشنفكري آمده مي‌گويد وقتي من اسم آخوند را مي‌شنوم، عقم مي‌گيرد؛ اين حركت ارتجاعي است. خوب اين روشنفكران ضد دين و ضد اسلام و غربزده هستند.

بعد شريعتي مي‌گويد: به او گفتم مگر آش خاله‌ات است كه اين گونه صحبت مي‌كني؟ تو روشنفكر هستي؛ بيا استدلال كن كه اين حركت چه اشكالي دارد؟ بعد به دفاع از نهضت ۱۵ خرداد در آنجا سخنراني مي‌كند.

در اينجا ساواك گيج مي‌شود. اسم دكتر شريعتي در شناسنامه‌اش «علي مزيناني» است. شريعتي اسم مستعاري است كه پدرش گذاشته است. به همين دليل ساواك نمي‌تواند او را پيدا كند. البته شريعتي يك مقدار پنهان كاري هم مي‌كرد. خب با چهره‌هاي برجسته انقلاب الجزائر و مبارزين آفريقا و كشورهاي ديگر هم همكاري داشت.

پاريس دهه ۱۹۶۰ (دهه ۴۰ شمسي) يك جايگاه انقلابي در دنيا داشت. به الانش نگاه نكنيد كه تبديل به يكي از روستاهاي آمريكا شده است. چون الان چيزي به نام اروپا نداريم، اينها همه مستعمرات آمريكا هستند و در حقيقت بايد گفت اروپا مرده است. هيچ نقش مستقل تعيين كننده در جهان ندارد.

آن موقع نقل مي‌كنند كه شريعتي با مبارزين ارتباط برقرار مي‌كند. به همين دليل دولت فرانسه او را بازداشت كرده و به زندان مي اندازد. از فرانسه كه به ايران برمي‌گردد در مرز توسط ساواك دستگير مي‌شود و از او بازجويي مي‌كنند. با داشتن مدرك دكترا از دانشگاه سوربن به او اجازه تدريس در دانشگاه را نمي‌دهند. به همين دليل در مقطع دبيرستان شروع به تدريس مي‌كند. در مشهد شروع به ترجمه و تأليف مي‌كند. مانند نقد ادب و سلمان فارسي را ترجمه مي‌كند. تا سال ۴۴ چند ترجمه دارد. كتاب كوير براي همين روزهاست كه به تنهايي‌هاي او برمي‌گردد. در واقع كوير حرف شاعرانه و حرف دل خودش است. كتاب استدلالي و اعتقادي نيست.

وقتي در دانشگاه اجازه تدريس به او مي‌دهند، اسلام شناسي تدريس مي‌‎كند و كلاسهايش پر از جمعيت مي‌شود. يعني دانشجويان كلاس‌هاي ديگر را تعطيل مي‌كنند و سر درس ايشان مي‌روند. در تهران به مناسبت چهاردهمين قرن بعثت حضرت پيامبر اكرم(ص)، شهيد مطهري به عنوان هيئت امناي حسينيه ارشاد، طرح دو جلد كتاب در مورد پيامبر را پيشنهاد مي‌كنند. از دكتر عباس زرياب خويي، دكتر عبدالحسين زرين كوب، آيت الله سيد ابوالفضل زنجاني، دكتر سيد جعفر شهيدي و دكتر علي شريعتي مي‌خواهد كه مقاله‌اي در اين زمينه بنويسند.

دكتر شريعتي سيماي محمد (ص) را مي‌نويسد. اين مقاله واقعاٌ هنوز حرف نو دارد. هم قلم زيبا دارد، هم محتواي عالي. به همين دليل شهيد مطهري به شريعتي نامه مي‌نويسد و او را براي سخنراني در حسينيه ارشاد دعوت مي‌كند. اتفاقاٌ همان موقع كتاب اسلام شناسي او در مشهد چاپ شده بود. شريعتي سال ۴۷ به حسينيه ارشاد آمده و شروع به تدريس مي‌كند.

او استاد دانشگاه مشهد بود. خودش مي‌گفت روزهاي جمعه كه به تهران مي‌آمدم، رئيس دانشگاه برايم مشكلات مي تراشيد كه حق رفتن به تهران را نداري. به رئيس دانشگاه گفته بود كه يك عمله هم روز جمعه مال خودش است. به تو ربطي ندارد كه من به تهران مي‌روم. من در ساعت درسي كه تهران نميروم! شب جمعه مي‌روم و عصر جمه هم برمي‌گردم.

از سال ۱۳۴۴ كه شهيد مطهري، همايون و دكتر ناصر ميناچي حسينيه ارشاد را راه اندازي مي‌كنند و شخصيت‌هايي مانند فخرالدين حجازي، خود آيت الله مطهري، حجه الاسلام صدر الدين بلاغي، شهيد باهنر، آقاي هاشمي رفسنجاني را براي سخنراني دعوت مي‌كردند. حسينيه ارشاد يك هيئت علمي داشت كه علامه محمد تقي جعفري در آن عضو بودند. يك هيئت روحانيون بود كه سيد هادي خسرو شاهي عضوش بودند. از طرفي هم آقاي ميناچي مسئول مالي و اداري آنجا بود. مشكل حسينيه ارشاد از همين جا آغاز شد كه آقاي ميناچي در امور علمي هم دخالت مي‌كرد. اصل اختلاف بين آقايان شريعتي و مطهري از اينجا شكل گرفت.

*در مورد اين اختلاف بيشتر توضيح بفرماييد.

در اينجا سه موضوع مطرح است. اول اينكه تفكر ميناچي جبهه ملي بود (نهضت آزادي). يعني جزو مليون بود. دوم اينكه صلاحيت علمي نداشت. بيني و بين الله مقصود من تحقير او نيست. مثلا شما در علم فيزيك مهندس هستيد اما تاريخ و جغرافيا نمي‌دانيد. وقتي به شما گفته مي‌شود در جغرافيا دخالت نكن اين توهين نيست، چون بلد نيستي وارد نشو. اما در امور مالي شما صاحب نظر هستيد بايد كار خود را انجام دهيد. يك مؤسسه زماني خوب اداره مي‌شود كه ۱- هيئت امنا برنامه ريزي كنند.۲- تقسيم كار كنند. ۳- هر كس مسئوليت خودش را انجام دهد. خداي رحمت كند آن كه «قدر» خود را بداند.

وقتي علامه جعفري، آقاي مطهري، حجه الاسلام سيد هادي خسروشاهي و حجه الاسلام شاهچراغي… هستند، تو چرا دخالت در امور علمي مي‌كني؟ آقاي محمد همايون دخالت نمي‌كرد با اينكه بخش عمده اي از پول ساختمان را خودش داده بود.

به هر حال آقاي شريعتي درس را شروع مي‌كند. قرار شد او در سه مرحله درس بدهد. ۱- جامعه شناسي مذهبي.۲- جامعه شناسي اسلامي. ۳- جامعه شناسي تشيع يا شيعي.

وقتي كار را شروع مي‌كند استقبال بالايي از كلاس‌ها مي‌شود. درسش جمعه ها بعدازظهر بود و مورد استقبال فراواني قرار مي‌گرفت. در عين اينكه جمعه‌ها بعدازظهر حضرات آيات و حجج الاسلام آقايان : مطهري، صدربلاغي، باهنر، دواني، خزعلي، فلسفي و… سخنراني مي‌كردند. چون مديريت آنجا با آقاي مطهري بود و به دليل وجود ايشان همه اين افراد براي سخنراني در حسينيه ارشاد حاضر مي‌شدند. حتي نويسنده كتاب امام علي (ع) را دعوت مي‌كنند كه بيايد(عبدالفتاح عبدالمقصود)، استاد شهيد حسن الامين نويسنده دايرة المعارف شيعه را از لبنان دعوت مي‌كند و مي‌آيد. حسينيه ارشاد يك محفل نو انديشي ديني با چارچوب مديريت مي‌شود.

به تدريج كه آقاي ميناچي در امور علمي حسينيه ارشاد دخالت مي‌كند، مجالس سخنراني شهيد مطهري را تعطيل و به جاي آن براي آقاي شريعتي برنامه سخنراني مي‌گذارد. شريعتي آن زمان ۳۴ -۳۵ سال دارد. چون اكثر سخنراني‌هاي شريعتي از ۱۳۴۷ تا آبان ۱۳۵۱ است. خب به مطالب تاريخ اديان او كسي انتقادي ندارد اما بر سر مطالب اسلام شناسي او كمي نقد شروع شد. خصوصا نگاه دكتر با تخصص جامعه شناسي بود.

منتقدين دكتر شريعتي سه دسته بودند: يك دسته كساني كه نگاه سنتي داشتند. اينها آدم‌هاي پاك، سالم، صالح و معتقد بودند. حرف شريعتي را متوجه نمي‌شدند، مخاطبان شريعتي را متوجه نمي‌شدند و نمي شناختند. مثل مرحوم حجه الاسلام شيخ قاسم اسلامي. او تصور مي‌كرد كه شريعتي همان كسروي است. چون او با كسروي هم مبارزه كرده بود. اتفاقا پسر آشيخ اسلامي هم به حسينيه ارشاد مي‌آمد. دو بار هم به دكتر شريعتي ‌گفت كه پدر من آدم معتقدي است اگر به شما انتقاد مي‌كند از سر دلسوزي است. نفر بعدي آقاي حجه الاسلام روشني كه از روحانيون پاك، معتقد ومتدين بود. او هم چون صحبت‌هاي شريعتي را متوجه نمي‌شد از او انتقاداتي داشت و شايد برخي موارد هم درست بود.

دومين دسته منتقدان آقاي شريعتي افرادي مانند آقايان: مطهري، بهشتي و باهنر بودند كه با حفظ شخصيت شريعتي از او انتقاد داشتند. اين افراد مانند آقاي مطهري به عنوان يك عالم مذهبي به مسئله نگاه مي‌كردند نه يك فرد سياسي. ايشان نگران دهه هاي آينده بود كه نسل جوان يك بعدي رشد نكنند. اسلام را يك بعدي نگاه نكنند.

* انتقاد دسته دوم از چه جنسي بود؟

روي مباني اسلامي انتقاد داشتند. مانند تشيع صفوي و تشيع علوي. درباره علامه مجلسي برخي انتقادات ناوارد به شخصيت ها. و يا بحث امامت و امت كه آيت الله ابراهيم اميني كتابي با عنوان امامت نوشت كه بدون اشاره به مرحوم شريعتي پاسخ هايي به او داد.

دسته سوم هم يك عده از وابستگان به ساواك بودند كه به تحريك ساواك به شريعتي انتقاد مي‌كردند مثل: ابراهيم ميلاني و محمد مقيمي… . البته در حال حاضر گويا محمد مقيمي قطب دراويش شده است.

دكتر شريعتي مباحثي را مطرح مي‌كرد. در اينجا بايد اوضاع فرهنگي سياسي ايران را حداقل از ۴۷ تا ۵۱ نگاه كنيد. يك فساد و فحشاي زيادي در جامعه وجود داشت. وجود كاخ جوانان، گرايش جوانان به مائوئيست، تروتكسيت، اگزيستانسياليست و… مطرح بود. يعني طيفي هم كه مي‌خواستند سياسي – فكري باشند به اين مسائل مي‌پرداختند چون حزب توده و جبهه ملي به نوعي به بن بست خورده بودند. حتي از درون جبهه ملي و نهضت آزادي؛ سازمان مجاهدين خلق بيرون مي‌آيد. از درون حزب توده، چريك‌هاي فدايي خلق بيرون مي‌آيد. مكاتب گوناگون غربي براي عده اي جذابيت داشت. كتب ترجمه شده عموما نسل جوان را به الحاد و ماترياليسم مي برد.

همان موقع در سال ۵۰ يكي از دوستان خودمان مي‌گفت: من زير نظر مسعود رجوي بودم. به او گفتم كه برويم حسينيه ارشاد را ببينيم. رجوي قبول كرد. همان موقع سازمان با شريعتي مخالف بود. وقتي به حسينيه رفتيم، اتفاقا بحث خيلي خوب سياسي مطرح شد. رجوي در اواسط بحث به من گفت: بلند شو از اينجا برويم، زير اين لوستر نمي‌شود از اسلام صحبت كرد. يك طيف از مخالفين اين گونه بودند، از طرف ديگر هم گروه‌هاي چپ به عنوان اينكه شريعتي كسي است كه مذهب را مطرح مي‌كند با او مخالفت داشتند. يعني جريان هاي: سلطنت طلب، غربگرا، ماركسيسم، التقاطي، انقلاب نما و… .

*پس مخاطبين شريعتي چه كساني بودند؟

مخاطب شريعتي جوان‌هايي بودند كه مورد هجمه يا طعمه اين جريانات مي‌شدند. يكي از آقايان مي‌گفت شريعتي كسي بود كه بچه‌ها را از حلقوم ماركسيسم و مائوئيسم و… نجات داد. امروز ما بايد مخاطبين شريعتي جامعه شناس را در سال هاي ۱۳۴۷- ۱۳۵۱ ببينيم. نه نسل انقلاب اسلامي با معيارهاي امام خميني و رهبري.

*پس خطر شريعتي در آن زمان خيلي كمتر از خطرات اين گروه‌هاي چپ بوده است؟

به مراتب كمتر و شايد قابل قياس نباشد. اين موضوع كه مي‎خواهم بيان كنم مربوط به سال ۵۳ و ۵۴ است. همان موقع عده اي از جوانان دانشجو نزد آيت الله خامنه‌اي مي‌رفتند. ايشان مي‌گفت كتاب آقاي شريعتي را به همراه كتاب آقاي مطهري مطالعه كنيد.

در اين موقعيت شريعتي يك جريان مذهبي فعال از درون دانشگاه‌ها بوجود آورد. آقاي مطهري، آقاي باهنر، آقاي بهشتي و… هر كدام كار خود را انجام مي‌دادند اما دكتر شريعتي تحولي به وجود آورد كه عبارت بود از: ۱- اسلام را به عنوان يك ايدئولوژي مطرح كرد. ۲- اسلام را به عنوان يك انديشه سياسي مطرح كرد. ۳- جوان‌ها را ضد استعمار تربيت كرد، چه در برابر آمريكايي، انگليسي و فرانسه. آنها را عليه صهيونيست و دفاع از فلسطيين تشويق كرد. فرازهاي حركت شريعتي را بايد در اينجا ديد.

از طرفي او مباحث اسلامي را شروع كرد. در اينجا بايد يك تقسيم بندي از شخصيت شريعتي داشته باشيم:

۱- شريعتي به عنوان يك فرد مسلمان، معتقد و متدين بود. در ديندار بودن او كسي شكي ندارد. حتي در نامه‌اي كه آقاي مطهري و مهدي بازرگان نوشتند به همين نكته تكيه كردند. نه كمونيست بود، نه وهابي و… بلكه اشتباهاتي داشت.

۲- او يك فرد سياسي و انقلابي به معناي كلي بود كه جامعه را به طرف فرهنگ سياسي، انديشه سياسي يا احياي فرهنگ اسلامي ترغيب مي‌كند. يعني سيد جمال الدين اسد آبادي و اقبال لاهوري را احيا مي‌كند. تكيه‌اش روي شخصيت‌هايي است كه در نهضت‌هاي اسلامي نقش مهمي دارند. ميرزاي شيرازي و آخوند ملا محمد خراساني را مطرح مي‌كند يعني عمدتاٌ چهره هاي ديني را ارائه مي‌دهد. در عين اينكه ديگر چهره ها را نقد مي‌كند. به قول امروزي ها نسل جوان را به سيد جمال الدين اسد آبادي، محمد عبدو و كواكبي و… وصل مي‌كند.