گپ و گفتي با روحاني شاعر حجت الاسلام زماني؛

تذكرات رهبر انقلاب به طلاب شاعر

دوشنبه ۱۸ خرداد ۱۳۹۴ ساعت ۱۲:۲۲

پايگاه خبري تحليلي هم انديشي: شعر تنها رسانه در زمان نبي مكرم اسلام(ص) و ائمه هدي(ع) بوده و سخنان اين بزرگان بدين وسيله منتشر مي شده است. در عصر حاضر نيز شعر يكي از ابزارهاي بيان حقائق اسلامي، ديني، ملي و است.

حجت الاسلام جواد محمدزماني از روحانيون خوش ذوق شعر و شاعري است كه افتخار شعر سرايي در محضر رهبر معظم انقلاب را دارد و علاوه بر آن صاحب تاليفات فاخري چون فرهنگ نامه ۸ جلدي «هنر و ادب آييني» است.

گپ و گفت صميمي خبرنگار «حوزه» با اين كارشناس عرصه شعر و ادبيات را در ذيل بخوانيد.

*لطفا خودتان را معرفي كنيد.

جواد محمد زماني؛ متولد سال ۱۳۵۶ در شهر تهران هستيم. تا سن ۱۸ سالگي در پايتخت بودم و مدت ۲۰ سال است در شهر مقدس قم ساكن هستم. اغلب فعاليت هاي بنده همانند ساير طلاب علوم ديني است و در طي اين سال ها از محضر بزرگاني چون آيات "جوادي آملي" مفسر قرآن كريم، "سيد محمد رضا مدرسي يزدي" عضو فقهاي شوراي نگهبان، "غلامرضا فياضي" از اساتيد علوم عقلي و "عليدوست" از اساتيد درس خارج حوزه، بهره بردم.

*انگيزه خود را از ورود به حوزه بيان كنيد.

انگيزه ام از ورود به حوزه، تحصيل علوم ديني بود و سعي كردم روحيه تحصيلي را تا به امروز حفظ كنم. اغلب فعاليت هايم با اين نگاه بوده و هم اكنون نيز در دروس حوزوي شركت مي كنم.

*از چه زماني به ادبيات و شعر علاقه مند شديد؟

علاقه مندي بنده به شعر از سن ۱۲ سالگي آغاز و تا به امروز نزديك به ۲۶ سال است در حوزه ادبيات، فعاليت مي كنم و بهترين تفريح من شعر و ادبيات است.

با موضوع داستان و فيلمنامه نويسي آشنايي اجمالي دارم و علاوه بر شعر، در نثر نيز دستي داشته و در دوره هاي گوناگون، استاد ويرايش، نگارش، روش تحقيق بودم و سعي كردم قلم خود را همانند شعر تقويت كنم.

*از مجموعه هاي شعر خود براي ما بگوييد.

مجموعه اي از اشعار خود به چاپ رسانده ام با نام «دلواپسي هاي اويس» كه تنها مجموعه اشعار بنده بوده و انبوهي از شعرها را نيز هنوز منتشر نكرده ام. اغلب اشعارم آئيني و مذهبي است.

*معجزه دين اسلام در قالب ادبيات عرضه شده است. در اين خصوص توضيحاتي بفرماييد.

با مطالعه تاريخ صدر اسلام به اين نكات خواهيم رسيد كه شاعراني همواره با نبي مكرم اسلام(ص) همراه بودند؛ ايشان را مدح و دشمنان را هجو مي كردند و در واقع شعر با اصل اسلام توأم شده بود.

قرآن و نهج البلاغه هم به عنوان بهترين متون ديني، سرشار از قابليت هاي هنري، ادبي و زبان فاخر بوده و تشبيه هاي دل انگيز و عنصرهاي استعاره، مجاز و ... در اين كتاب ها وجود دارد كه آنها را بسيار زيبا و دلنشين و در واقع بيان دين در بهترين فرم، شكل و قالب انجام پذيرفته است.

همچنين عنايت معصومين(ع) نيز به شعر ستودني و يادكردني است؛ چراكه اين بزرگواران شعرا را بسيار تكريم و مورد عنايت قرار داده اند همانند دعبل خزاعي، كميت، سيد حميري و ... لذا بايد گفت؛ در آن روزگار شعر تنها رسانه بود و سخنان در قالب شعر منتشر مي شد؛ مانند بيان مظلوميت آل الله، دفاع از مظلوم، بيان فجايع و ظلم دستگاه عباسي، اميد دهي نسبت به آمدن مهدي موعود(عج)، دعوت مردم براي ايستادگي در برابر ظالمين، بيان غربت اهل بيت(ع) و ...

نكته قابل توجه در آن زمان اين بود كه شعر دعبل خزاعي را طبقه فرودستي همچون دزدان و راهزنان نيز شنيده و حفظ كرده بودند كه نشان از انتشار سخنان در قالب شعر در آن زمان مي باشد.

*داستاني از صله گرفتن دعبل خزاعي از امام رضا(ع) و رهايي از دست راهزنان

زماني كه امام رضا(ع)، ولايتعهدي مأمون عباسي را قبول كرد و از مدينه به خراسان آمد، دعبل به همراه ابراهيم بن عباس صولي، شاعر ديگر شيعه، عازم زيارت آن حضرت شدند. هر دو شاعر در «مرو» نزد امام رضا(ع) رفتند و قصيده خود را در مرثيه امام حسين(ع) و مناقب آن و ساير بني هاشم انشا نمودند. اباصلت هروي گويد: دعبل بن علي خزاعي خدمت امام رضا(ع) در مرو رسيد و عرض كرد: اي فرزند پيامبر! دربارۀ شما قصيده‌اي سروده‌ام و عهد كرده‌ام قبل از شما آن را بر كسي نخوانم. حضرت اجازه فرمود تا دعبل شعرش را بخواند و او هم خواند تا به پايان رسيد.

سپس حضرت كيسه اي از زر به غلام خود داد تا به او به عنوان صله دهد. دعبل گفت: «به خدا براي گرفتن پول نيامده ام و در گفتن اين قصيده طمعي ندارم!» و كيسه را برگرداند و گفت: از آن حضرت لباسي از لباس هاي خودشان برايم بگير تا به آن متبرك و مشرّف شوم. خادم رفت و برگشت و لباسي از خز براي دعبل آورد و كيسه زر را هم برگرداند و گفت حضرت مي فرمايند: اين پول ها را بگير كه به آن احتياج پيدا خواهي كرد.

دعبل پس از آن شعرخواني، از مرو خارج شد و به مكاني به نام «قوهان» رسيد، راهزنان به قافله او حمله كردند و همه اهل قافله را گرفتند، دستان آن‌ها را بستند و اموالشان را مصادره كردند. دعبل پيرامون آن واقعه مي‌گويد: در آن زمان دزدان همه اموال مرا غارت كردند و به جز كهنه قبايي چيزي برايم باقي نگذاشتند؛ اما من هيچ تأسفي براي اسبابم نمي‌خوردم؛ مگر آن جامه‌اي را كه امام رضا(ع) به من عطا كرده بود. در همين حال بودم كه ياد فرمايش آن حضرت(ع) افتادم كه به من گفت: اين پيراهن و طلاها را حفظ كن؛ زيرا روزي به كارت مي‌‎‎آيد. ناگهان يكي از‌ راهزنان وقتي نزديك من شد، اين بيت از شعر خودم را زير لب زمزمه مي كرد:

أري فيئهم في غيرهم متقسما و ايديهم من فيئهم سفرات

بنابراين براي پس گرفتن آن پيراهن فكري به خاطرم رسيد؛ از اين رو به آن راهزن گفتم: اي سرباز! اين قصيده‌اي كه مي‌‌خواني از كيست؟ گفت: اين مسأله به تو چه ربطي دارد؟ گفتم: اين پرسش من سببي دارد، كه به زودي تو را از آن مطلع مي‌كنم. گفت: شهرت اين قصيده نسبت به شاعرش بسيار زياد است و كسي نمي‌تواند آن را مخفي كند. شاعر آن دعبل بن علي! است. گفتم: به خدا سوگند! كه من همان دعبل هستم، و اين قصيده را من سروده‌ام.

آن شخص با شنيدن حرف من متعجب شد و ابتدا باور نكرد، تا اين كه به او گفتم: اگر باور نداري، مي‌تواني از اهل قافله بپرسي. از اين رو عده‌اي از اهل قافله را جمع كرد و درباره من از آنان پرسيد، و همه أهل قافله گفتند:‌ او دعبل بن علي است. سپس دعبل از‌ راهزن و راهزنان خواست تا پيراهن اهدايي امام رضا(ع) به او را برگردانند.

*ارزيابي خود را از جايگاه ادبيات فارسي و شعر در ساختار آموزشي حوزه بفرماييد.

شعر درگذشته براي حوزه هاي علميه بوده و بسياري از شعرا از جمله حافظ، مولانا، سعدي، جامي و ... دانش آموخته مدارس علميه بودند.

همچنين بزرگان حوزه نيز در سخنان خود آورده اند كه دروس حوزوي را با بوستان و گلستان سعدي آغاز كرده و نزديك به ۹ سال ادبيات فارسي و عربي مي خواندند؛ اما امروزه براي اشخاص جاي تعجب دارد كه يك طلبه، شاعر هم باشد.

بنده حدود ۱۰۰ طلبه شاعر مي شناسم كه خوش ذوق بوده؛ شعرهاي خوبي دارند و البته در مسابقات هم داراي رتبه هاي بالايي هستند كه جاي مباهات دارد و بايد تقويت شوند.

يكي از فرآورده هاي ذوق ادبي، شعر است كه خروجي هاي ديگري مانند: تحقيق، نوشتار و ... داشته و براي طلاب مؤثر مي باشد.

موضوع نثر و نگارش براي حوزويان داراي اهميت فراواني است؛ چراكه ابزار كار ما نوشتن است و حوزه بايد براي آن فكري كند. در دنياي امروز رقابت بر جذب مخاطب بوده و بايد بهترين قلم ها از سوي حوزويان زده شود.

بنابر فرموده مقام معظم رهبري، فقه و اصول ستون فقرات حوزه است و بايد به آن پرداخته شود؛ اما در طرف مقابل، امروز جامعه نيازهايي دارد كه اين دو به تنهايي جوابگو نيست.

فقه و اصول براي يك طلبه، شرطي لازم، اما كافي نيست؛ چراكه مبلغ مباحث ديگري را نيز بايد فرا بگيرد.

توقع از حوزه اين است براي ادبيات و ايجاد ذوق ادبي در طلاب فعاليت كند؛ چراكه واقعا زشت است كه نتواند نامه خوبي به يك اداره بنويسد. حوزه بايد براي اين قضيه تلاش كند.

*شما با رهبر معظم انقلاب مرتبط هستيد از توجه ايشان به ادبيات فارسي بفرماييد.

يكي از بزرگان حوزه كه مروج ادبيات هستند، شخص رهبر معظم انقلاب است از طولاني ترين ديدارهاي ايشان، ديدار با شعراست كه نشان از اهتمام ويژه معظم له مي باشد.

ديدار شعرا با حضرت آيت الله خامنه اي(مدظله العالي) مهمترين اتفاق ادبي سال است كه حتي اشخاص عادي نيز دوست دارند از طريق رسانه ها اين ديدار را مشاهده كنند.

سال گذشته با شعراي آئيني خدمت مقام معظم رهبري رسيديم كه ايشان در آن ديدار فرمودند: «شعر آييني بهترين شكرانه قريحه شعر است».

*از خاطرات و توصيه هاي رهبري در ديدارها بگوييد.

ايشان در يكي از ديدارها به بنده توصيه داشتند وظيفه اصلي طلاب، تحصيل است و فعاليت هاي ادبي نبايد به درس و بحث لطمه بزند. رهبري تأكيد داشتند شعر و ادبيات براي طلاب برنامه اصلي نباشد؛ جنبي باشد؛ منتهي قريحه را تقويت كنيد. ما به دنبال طلبه شاعر هستيم؛ نه شاعر طلبه. بايد كفه طلبگي بر كفه شعر بچربد؛ نه اينكه نامي از حوزه را يدك بكشد و شبانه روز به شعر بپردازد.

در گذشته عالمان نامداري داشته ايم كه شعر مي سرودند؛ اما به درس آنان ضربه اي نمي زد؛ همچون فياض لاهيجي، ملاصدرا شيرازي، حزين لاهيجي، فيض كاشاني و ...

رعايت اصول ادبي از ديگر توصيه هاي رهبر معظم انقلاب بوده؛ چراكه ايشان معتقدند ما داراي ادبياتي غني بوده و نبايد از بخش هايي از آن غافل شويم. به عنوان مثال، ايشان اشاره داشتند به موضوع مناجات و اينكه شعر مناجاتي نبايد در نقطه ضعف قرار گيرد؛ بلكه بايد تقويت شود يا اينكه پرداختن به مباحث سياسي و مسائل روز در شعر نكته بسيار مهمي بوده و شعرا بايد به آن اهتمام داشته باشند؛ در عين حال پرداختن به اين مباحث و مسائل نبايد شاعر را از مباحث كلان و بيان اعتقادات اسلامي همچون مسئله توحيد غافل كند.

خاطرم هست بعد از واقعه غزه و جنگ ۲۲ روزه، شعري سروده بودم كه يكي از آقايان مداح آن را خواند. ايشان به بنده تذكر دادند غزه و اين پيروزي مسئله بسيار مهمي بود؛ اما نبايد از مسائلي همچون توحيد و آموزه هاي اخلاقي اهل بيت(ع) در شعر غفلت كرد.

در عين اينكه پرداختن به مسائل سياسي بسيار مهم است؛ نبايد از شعرهاي اخلاقي، پند، بيان معارف، بيان حقائق عاشورا و مباحث توحيدي غفلت كنيم.

*آيا شعرخواني در محضر رهبر معظم انقلاب سخت است؟

دو بار خدمت ايشان براي شعرخواني رسيدم و نمي توان گفت كار سختي است؛ اما به هر حال، وقت ايشان شريف بوده و باعث مي شود انسان اهتمام خود را به كار بگيرد كه حتي يك مصرع زائد و كم معني در شعر نداشته باشد.

از ديگر سفارشات ايشان، تأكيد بر روي موضوع وحدت بود، فرمودند: شعر شما نبايد باعث ضربه به موضوع وحدت شود. ايشان فرمودند، ما اوضاع جهان اسلام را مي بينيم و در اين اوضاع نبايد شعر ما؛ حتي شعري كه در مرثيه حضرت زهرا(س) سروده مي شود، باعث خدشه به مسئله وحدت شود.

شعر در تبليغ بسيار مؤثر است و گاهي منبر يك ساعته را يك بيت شعر مي تواند پر كرده و اثرگذار باشد.

خود رهبري مي فرمودند در ابتداي انقلاب نوحه هايي در شهرهاي ايران خوانده مي شد كه به اندازه ۱۰ منبر تأثير مي گذاشت. اين هنر شعر است كه يك دريا معاني را در يك مصراع بياورد.

*تاثير شعر در تبليغ را چگونه مي بينيد؟

يكي از وعاظ مشهور بحثي درباره محبت داشتند و گفتند: اگر مي خواهيم محبت خدا به ما زياد باشد، ما هم بايد محبت خود را به حضرت حق زياد كرده؛ حلقه اتصال داشته و رشته مستحكم بندگي خدا را از دست ندهيم. بعد از اين بحث، يك بيت شعر از حافظ خواند كه بسيار زيبا، به جا و منطبق با موضوع بود.

هر آن كه جانب اهل خدا نگه دارد خداش در همه حال از بلا نگه دارد

حديث دوست نگويم مگر به حضرت دوست كه آشنا سخن آشنا نگه دارد

دلا معاش چنان كن كه گر بلغزد پاي فرشته‌ات به دو دست دعا نگه دارد

گرت هواست كه معشوق نگسلد پيمان نگاه دار سر رشته تا نگه دارد

صبا بر آن سر زلف از دل مرا بيني ز روي لطف بگويش كه جا نگه دارد

چو گفتمش كه دلم را نگاه دار چه گفت ز دست بنده چه خيزد خدا نگه دارد

سر و زر و دل و جانم فداي آن ياري كه حق صحبت مهر و وفا نگه دارد

غبار راه راهگذارت كجاست تا حافظ به يادگار نسيم صبا نگه دارد



بسياري از اشعار مشهور ادبيات فارسي ما ترجمه نهج البلاغه و آيات قرآن كريم است؛ چراكه شعرا با استفاده از ذوق خود آن را به صورت شعر درآورده اند و ما از اين ظرفيت بايد براي تبليغ گفتاري و نوشتاري استفاده كنيم.

ما شعرهايي داريم عرفاني كه از ويژگي هاي آن، رمزآلود بودن برخي از آن است؛ همچون ميخانه، شراب، ساقي، مي و ... كه اين واژه ها كشش معاني بلند را دارند؛ اما شايد مردم متوجه آن نشوند؛ ولي در كنار آن، شعرهاي اخلاقي و پند را داريم كه عموم مردم متوجه شده و ما بايد اينگونه اشعار را ترويج دهيم.

متأسفانه امروز اين اشعار در مجالس ختم و ترحيم خوانده مي شود؛ در حالي كه اشكالي ندارد همانند گذشته اين شعرها در تمام مجالس براي مردم بيان شود.

ما اشعار زيبايي از شعراي بنام كه بسيار زيبا بوده و در موضوع تبليغ مؤثر است؛ مثل اين شعر از نظيري نيشاپوري: دست طمع چو پيش كسان مي كني دراز پل بسته اي كه بگذري از آبروي خويش

يا شعري از صائب تبريزي با موضوع تقويت استكبار ستيزي و ايستادن در برابر ظالم:

اظهار عجز در بر ظالم روا مدار اشك كباب موجب طغيان آتش است

ما انبوهي از اين اشعار داريم كه مي توان از آنها در منابر استفاده كرد.

*طلاب از چه شعرهايي در منابر استفاده كنند؟ چه كتاب هايي را سفارش مي كنيد؟

ديوان حافظ، مثنوي معنوي، كليات سعدي و تك بيتي هايي از ديوان صائب تبريزي از جمله كتاب هايي است كه طلاب مي توانند در منابر استفاده كنند.

حوزه بايد كتابي از شعرهاي زيبا و خوب عرضه كند تا مبلغين بتوانند از آن استفاده كنند.

*روزانه چه مقدار براي شعر وقت مي گذاريد؟

بيشترين وقت را در ايام تعطيلي براي شعر مي گذارم؛ اما گاهي هنگام خواب نيز اين كار را انجام مي دهم.

*غير از داشتن ذوق ادبي، چه چيزهايي براي شعرگويي مهم است؟

مطالعه، آرامش روحي، نداشتن بدهي(باخنده) در شعر بسيار تأثيرگذار است.

*نظرتان درباره شعر طنز چيست؟

طنز به اندازه نمك غذا در شعر خوب است و بايد مقدار آن به اندازه باشد تا كيفيت خود را از دست ندهد. ما در ميان مبلغين، استاد قرائتي را داريم كه گاهي از طنز استفاده مي كند؛ اما به اندازه و دقيق است.

*از ديدارهاي خود با بزرگان حوزوي براي خوانندگان بگوييد.

چندي پيش محضر آيت الله جوادي آملي رفتيم كه ايشان مسائل خوبي در ادبيات و شعر مطرح كردند و بسيار آموزنده بود.

ما در ميان علما، شعرايي را نيز داريم كه كمتر شعرهاي خود را چاپ كرده و عرضه مي كنند.

*با توجه به سابقه جنابعالي در سرودن شعرهاي آئيني و مذهبي، آسيب هاي مداحي را در چه مي دانيد؟

ما در مداحي دچار آسيب هاي زياد بوده و متأسفانه حوزه علميه در اين موضوع ورود پيدا نكرده است.

نزديك ترين قشر به روحاني، مداح است و در گذشته، اگر روحاني در مسجد حضور نداشت، نخستين شخص بعد از روحاني، مداح بوده كه به امامت نماز مي ايستاده؛ چراكه مردم احساس مي كردند تناسب بيشتري با روحاني دارد. متأسفانه ما براي اين قشر برنامه ريزي نكرده و اين ضعفي است كه بايد جبران شود، مداحان بسيار تأثيرگذارند و احتياج به جهت دهي، برنامه ريزي و آسيب شناسي دارند.

*به فرض وجود برنامه ريزي از سوي حوزه هاي علميه؛ آيا مداحان اين مباحث را مي پذيرند؟

اكثر مداحان، سخن روحانيون را مي پذيرند و بايد از افراد خاص گذشت. ما افراد اندكي داريم كه دچار زاويه بوده و پذيرش ندارند. قريب به اتفاق مداحان، اگر سخني منطقي، مستند و با برنامه ريزي بشنوند، مي پذيرند يا لااقل بر روي آن فكر و تأمل مي كنند.

*امروز نهادهايي همچون سازمان تبليغات اسلامي، انجمن هايي همچون انجمن مداحان دارند. آيا كافي نيست؟

بايد برنامه جامعي براي مداحان كشور ريخته شود. سازمان تبليغات اسلامي و نهادهاي ديگر هنوز قابليت هاي لازم را پيدا نكرده و نتوانستند مسئوليت هاي لازم را به خوبي انجام دهند. بنابراين حوزه بايد در اين موضوع ورود پيدا كرده و ايده دهد.

بايد درسنامه هاي گوناگون در امور مداحي داشته و پژوهش هاي كاربردي درباره عزاداري انجام دهيم.

عزاداري موضوع عظيمي است كه متأسفانه يك پژوهشگاه براي آن نداريم. مردم دين خود را از روضه ها و پاي منبرها دريافت مي كنند؛ اما متأسفانه براي مداحي اهل بيت(ع) پژوهش هاي لازم و كاربردي انجام نداده ايم.

از ضعف هاي ما، عدم تدوين فهرستي جامع از آسيب هاي عزاداري و فقدان كارشناس هاي متخصص در امور هيئات مذهبي و عزاداري حسيني است.

*تأليفي تا به امروز داشته ايد؟

بله؛ نزديك به ۳۰ كتاب در حوزه هاي معارف ديني و ادبيات آئيني به رشته تحرير در آورده ام كه از جمله آنان: «فرهنگ نامه ۸ جلدي به عنوان فرهنگ نامه هنر و ادب آئيني»، «سوختن آفتاب از ابتدا نور»، «اما دل ها بسوزد»، «اتحاد در هيأت هاي مذهبي» و ... مي باشد.

*آيا شعر خط قرمز دارد؟

بله؛ شعر هم خط قرمز و آسيب دارد. بسياري از شعرا را سراغ داريم كه دچار آسيب شده و از برخي خط قرمزها گذشته اند. برخي از طلاب به خاطر نگاه افراطي به شعر، از فضاي طلبگي دور شده و از درس و بحث جدا شده اند.

بخشي از خط قرمزها ادبي است، بخشي هم مربوط به محتوا مي شود. به عنوان مثال در شعر ادبي مستند بودن، جعلي بودن، دروغ پرهيز از غلو و امثال آن است.

*آيا مردم از روحاني شاعر استقبال مي كنند؟ در منابر از شعرهاي خود استفاده مي كنيد؟

براي مردم، روحاني شاعر جذابيت و تازگي داشته و از او استقبال مي كنند.

در منبرها از شعرهاي خود استفاده نكردم؛ ولي برخي چون از بنده شناخت دارند، گاهي تقاضاي خواندن شعر در پايان منبر مي كنند كه غزلي از خود براي آنان مي خوانم.

*به عنوان حسن ختام غزلي از خود براي مخاطبان خبرگزاري حوزه بفرماييد.

هستي ما چو پلك وا مي كرد به حضور تو إلتجا مي كرد

ما نديديم خلقت خود را لب تو شرح ماجرا مي كرد

كيميا بود مهره اشكت كه مس قلب را طلا مي كرد

اي تبار زلال مهريه ات آب ها را گران بها مي كرد

بانوي زندگاني ساده با تو دنيا چگونه تا مي كرد

لطف تو آب مي كشيد از چاه مهر تو گندم آسياب مي كرد

و لبان تو سايه در سايه باز همسايه را دعا مي كرد

و چنين انما يريدالله جلوه تنها در اين كسا مي كرد

ما در آن باغ گل وطن كرديم عمر خود نذر ۵ تن كرديم
د

ضميمه همشهري دو روزنامه همشهري، امروز در شماره 6553 حود، صفحات 12 و 13 را به گفتگو با سيد نورالدين حسيني، طلبه علوم ديني و خلبان بالگردجنگي اختصاص داد.