پرشكوه جوامع چندملیتی هدایت كرد. گستردگی قلمرو و تنوع اعجاب‌آور اقوامی كه زیر پرچم هخامنشیان می‌زیستند ، از یك سو موجب اختراع شیوه‌های نوینی در ارتباطات ، دیوان‌سالاری و مبادلات اقتصادی شد و از دیگر سو نگاه انسان را به معنای فرهنگ و باورهای دینی و قومی دگرگون ساخت . چنین بود كه ایرانیان برای نخستین بار منشور حقوق بشر را در دو هزاروپانصد سال پیش به فرمان كوروش تدوین كردند و نشان دادند كه چگونه می‌شود در برابر هر اندیشه ، باور و فرهنگی بردباری و رواداری داشت . قوانین مدنی و قضایی ایران نیز در این دوران ، چنین نگاه باز و منعطفی را به خوبی آشكار می‌سازد . قوانینی كه ضمن پیروی از سیاست‌های كلی حكومت هخامنشیان ، امكان آزادی‌های فردی ، قومی و آیینی را برای تمامی اقوام امپراتوری محترم می‌شمرد. تاریخ‌دانان ، بسیاری از تحولات بزرگ بشری را به ایرانیان نسبت داده‌اند . «ریچارد فرای » شرق‌شناس وایران‌شناس برجسته آمریكایی ، رواج گسترده مبادلات بر مبنای پول و سکه رابه داریوش هخامنشی نسبت می دهد ، چرا که تا قبل از آن ،اگرچه پول وجود داشته‌ اما عمدة مبادلات به صورت جنس به جنس بوده است . این پژوهشگر معتقد است كه قوانین و ساختار منظم حكومتی ایران باستان چنان دقیق و هوشمندانه بوده است كه حتی فیلسوفانی یونانی ، بارها بدان اشاره می‌كردند و روش‌های تربیتی و ساختارهای اجتماعی ایرانیان را می‌ستودند . بنابر پژوهش‌های انجام شده قانون و حقوق رومی كه بنیانی برای تمدن نوین غرب به شمار می‌رود ، به نوعی برگرفته از قوانین ایرانیان درعصر هخامنشیان بوده است . عصر باستان به پایان رسید و دوران تازه‌ای در تاریخ ایران آغاز شد ، نور الهام بخش اسلام بر ایران تابیدن گرفت ، آموزه‌های اسلامی با فرهنگ ایرانی در آمیخت و تمدن تازه اما نیرومندی از دل آن برخاست . در این عصر نوین هرچند دیگر از آن امپراتوری‌های مقتدر ایرانی خبری نبود ، اما ایرانیان در سایه اسلام گنجینه‌ی عظیمی از دانش ، فن‌آوری ، هنر و معرفت را برای جهانیان فراهم آورند ، كه گسترش و بازتاب آن در غرب ، زمینه‌های رنسانس و آغاز عصر خردورزی را باعث شد. دوره‌ی اسلامی در ایران یكی از درخشان‌ترین فصول تاریخ جهان است . این فصل از تاریخ ایران را فوجی از شاعران و سخنوران جهانی ، فلاسفه ، حكیمان و دانشمندان بزرگ پربار كرده‌اند . پیچیدگی و عظمت این عصر را می‌توان در معماری اسلامی ایران مشاهده كرد . آنجا كه آمیزه‌ای از شكوه گنبد و مناره‌های بلند و دریایی از ظرافت‌های خطاطی و اسلیمی در كاشی‌كاری ، آجرتراشی و گچبری‌های مساجد متجلی شده است.