امید ملازم روانی زندگانی و رشد است یعنی هر لحظه آمادگی برای آن چیزی است كه تاكنون تحقق نیافته است . رشد امید یا ناامیدی در انسان به میزان زیادی وابسته به فرهنگ و ارزش های جامعه یا طبقه ای است كه فرد در آن زندگی می كند از همین رو برای مقابله با ناامیدی بایستی وضعیت اجتماعی و فرهنگی شایسته ای كه با ذایقه اصلی و فطری تمامی انسان هم خوانی دارد پی ریزی نمود.
لذا فرهنگ مهدویت چنین ویژگی برجسته ای را دارد. در این فرهنگ مترقی امید محور اصلی است و می توان آن را لمس كرد و تنها كافی است كه سرچشمه های امیدبخش در فرهنگ مهدویت استخراج و تبیین گردند. در همین راستا نوشتار حاضر به كلیات مربوط به امید عوامل رشد امید و سرچشمه های امیدبخش در فرهنگ مهدویت می پردازد.
امید آرزو عوامل رشد امید و انتظار سرچشمه های امیدبخش مهدویت .
مقدمه
امید با خلقت آدمی هم زاد است و سعی و تلاش را به دنبال دارد. هر كاری كه انجام می دهیم به چشم داشت رسیدن به هدفی است كه می خواهیم بدان دست یابیم . وقتی می خوابیم شوق بیدار شدن داریم آن گاه كه درس می خوانیم درصدد فراهم كردن زمینه ای هستیم برای كشف مجهول و یا رسیدن به تقویت دیگری ; كشاورزی كه بر زمین دانه می كارد دامداری كه مخارج نگهداری حیوانی را می پذیرد مادری كه فرزندش را تر و خشك می كند كارخانه داری كه سرمایه گذاری می نماید همه و همه در هر رشته وكاری به امیدی كه انتظارش را دارند دل خوش كرده اند و فعالانه تلاش می كنند.
اگر امید به معنای تحقق خواسته ها عملی شدن آرمان های والای بشری و به فعلیت رسیدن تمامی قوه ها و پتانسیل های موجود در طبیعت و سرشت آدمی در چهار چوب قوانین حاكم بر همین جهان است پس كدام مكتب و نظام می تواند چنین آرزوها و آرمان هایی را محقق سازد كدام نظام ارزشی به صورتی شفاف آنها را به تصویر خواهد كشاند
بنابر شواهد نظام و فرهنگ مهدویت رویاهای صادقانه بشر را تعبیر و تفسیر حقیقی می كند. نظامی كه شعارش حكومت عدالت مطلق بر جهان برون و درون آدمی است هرچه را آدمی لیاقت دارد بدو می بخشاید زمین و زمان كه دو عنصر محوری برای پیشرفت و نبوغ اند در خدمت انسان خواهند آمد; چرا كه خلیفه الهی و صاحب مكان و زمان حكومتش را علنی خواهد نمود.
نظام مهدوی كه خلاصه و نتیجه رسالت تمامی انبیا و اوصیای الهی است اقیانوسی ژرف و پهناور به شمار می رود كه عرض و طولی همانند عرش تا فرش دارد. این نظام برای آسایش كمال و تعالی بشر برنامه هایی دارد كه فطرت بشر منتظر آن است .
تعریف امید
امید از جمله واژه هایی است كه بسیاری آن را می فهمند اما نمی توانند آن را در قالب الفاظ درآورند. بنابراین به تعابیر مختلفی از آن یاد می شود; آرزو عامل موفقیت اشتیاق به زندگی عشق و دوستی رسیدن به هدف توكل به خدا زیبایی نشاط و....
هم چنان كه تعابیر امید گوناگون اند تعریف های امید نیز متفاوت است . هر چقدر لفظی را بیشتر مانوس باشیم و با قلب و دلمان در ارتباط باشد و از درونمان بجوشد سخت تر می توان آن را در كلمات محصور نمود. با این همه می توان امید را چنین تعریف كرد :
امید حالت درونی نگرش یا وضعیتی است كه آدمی را علاوه بر واداشتن به پیش بینی روی دادی خاص برای تغییر و تحول آماده می سازد.
امید و آرزو
امید و آرزو از ویژگی های انسان است كه بر پایه آینده نگری قرار دارد. امید و آرزو هر دو نمایانگر خواسته های بشر و پیك سعادت انسان و نوید خوشبختی او هستند. اما آیا امیدوار بودن همان داشتن هوس و آرزو است و كسانی كه هوس های بیشتری دارند مردمان امیدواری هستند
تفاوت هایی امید و آرزو را از هم جدا می سازند كه می توان به دو مورد اشاره كرد. امید; با عقل بشر همراه است و خواسته اش خردمندانه و امكان پذیر به شمار می رود و به محال تعلق نمی گیرد; مثلا بیمار امید بهبود ناتوان امید توانا شدن دانش پژوه دانشوری و... دارد.
ولی آرزو چنین نیست ; گاه با عقل هماهنگی دارد و گاه ندارد خواسته اش عقلایی و خردمندانه نیست و چه بسا امكان پذیر نباشد. آرزو به محال تعلق می گیرد و تقاضای هست شدن نشدنی ها را دارد; چنان چه پیر آرزومند جوانی است یا چاه كن آرزوی رسیدن به گنج و فرد در دم مرگ آرزومند بازگشت به حیات مجدد است .
تفاوت دیگر امید وآرزو; آرزومند در حال نشسته انتظار رسیدن به آرزویش را دارد و گامی به سوی مقصد برنمی دارد چه بسا از آسمان انتظار دارد كه آرزویش را محقق سازد و عوامل جوی بدو كمك كند! ولی شخص امیدوار درپی امید خود می رود و هر گامی كه برمی دارد به امیدی می رسد; چون امید اصلی بوجود آورنده امیدهای فرعی است و هر یك از این امیدها كه محقق شود پایه ای می گردد تا به سوی امید بالاتر گام بردارد(1 ) .
انواع امید
امید در دل انسان پدید می آید. در هر تلاشی كه برای تغییر صورت می گیرد و هدف والایی در آن نهفته وجود امید قطعی است . معمولا امید را به دو نوع فعال و منفعل تقسیم می كنند. اولی تضمین كننده سلامت روانی و عاملی پویا و انرژی آفرین و دیگری مخرب و ویران كننده است .
الف ) امید فعال
در بینش دینی امیدی ستوده شده كه موضوع آن زندگی پربارتر رستگاری زنده و سرشار بودن . و همراه با انگیزه قلبی حركت شجاعت وتلاش است ; آمادگی داشتن برای چیزی كه تولد نیافته والبته می تواند به وجود آید; انتظار وجود حادثه ای در هر لحظه این نوع امید آمادگی درونی متراكم و « هنوز مصرف نشده ای » برای فعالیت است . آنان كه چنین امیدی دارند نشانه های زندگی تازه را می بینند و هر لحظه آماده اند تا به تولد آن چیزی كه آماده زاده شدن است یاری رسانند. این همان امیدی است كه پیامبر اسلام (ص ) می فرمایند :
امید رحمت خدا برای امت من است . اگر امید نبود مادری فرزند خویش را شیر نمی داد و كسی درختی نمی كاشت (2 ) .
ب ) امید منفعل
اگر كیفیت امید حالتی انفعالی و كنش پذیر باشد دروغ و بدون ایمان و تلاش است . ناتوان دانستن خود دقیقا به معنی ناامیدی است . امید انفعالی و كنش پذیر سیمای دیگر گونه ای از ناامیدی و یاس به شمار می رود(3 ) : بزرگان دین ما را از نومیدی برحذر داشته اند و نام امید دروغین را بر آن نهاده اند . امام باقر(ع ) می فرماید : از امید دروغین بپرهیز كه تو را گفتار ترس حقیقی می كند(4 ) .
تقسیم های دیگر امید
برخی چنین گفته اند كه : امیدها دو گونه اند : امیدهای واهی و امیدهای واقعی امیدهای واهی بیشتر شامل نوعی ایده ال ها آرمان ها و آرزوهای گم شده ای است كه انسان با حاضر كردن آنها در ذهن و درون خویش به نوعی آرامش خاطر دست می یابد. در صورت تداوم و تقویت آن آرمان ها و آرزوها خود به خود زمینه جدا شدن از مسائل و روی دادهای واقعی زندگی و در نتیجه احساس بیگانگی با واقعیات برای شخص فراهم می گردد. امام علی (ع ) در ترسیم این دویدن و نرسیدن می فرماید :
من سعی فی طلب السراب طال ثعبه و كثر عطشه من امل الری من السراب خاب امله و مات بعطشه (5 ) كسی كه در پی سراب (آرزوی واهی ) برود رنجش به درازا كشد و تشنگی اش افزون گردد; آن كه آرزوی سیراب شدن از سراب دارد امیدش ناامید شود و در تشنه كامی خویش جان سپارد.
این نوع رویارویی با مسائل در مباحث روان شناسی تربیتی رفتارهای دفاعی نام دارد. از ویژگی های این گونه رفتارها آرامش و امنیت بخشیدن كوتاه مدت به شخص است ولی در دراز مدت این گونه رفتارها موجب ناسازگاری با اطرافیان و دنیای خارج می شود.
مقابل امیدهای واهی امیدهای واقعی هستند; امیدهایی كه دارای پایه واساسی منطقی و استوارند و از اعتقادات و باورهای دینی و ارزش مبتنی بر وحی الهی سرچشمه می گیرند مانند امید به ظهور حضرت مهدی (عج ) و شرایطی كه آن حضرت با حكومت خویش فراهم می آورد. انتظار امام عصر(عج ) هرگز در حقیقت و اصالت آنها تردیدی به خود راه نمی دهند زیرا چنین امیدهایی از متن باورهای دین و برخاسته از اعتقاد اصیل و استوار شیعه است (6 ) .
ج ) امید فردی و اجتماعی
بعضی معتقدند هم چنان كه فرد بشر امیدی دارد اجتماع بشر نیز امیدوار است . امید اجتماع در اجتماعی یافت می شود كه همگی افراد در آن شركت دارند. هنگامی كه امید فرد شدت یافت و نیرومند گردید هدف و آرمان می شود. آن گاه بر اثر كوشش و تلاش فرد امید اجتماعی می گردد. وقتی امید اجتماعی شدت می یابد هدف اجتماعی و آرمان بشری می شود و همان طور كه امید فرد خود به خود انجام شدنی نیست و باید درپی آن روان شد تا بدان رسید امید اجتماعی نیز چنین است ; باید كوشید رنج برد مقاومت كرد پایداری نمود تا بدان رسید امید اجتماعی آسایش سعادت خوش بختی تن درستی برقراری عدل كوتاهی دست ستم گران و دیگر امیدهاست كه همه افراد بشر در این خواسته ها شریك اند (7 ) .
پی نوشت ها
1 . سیدرضا صدر راه مهدی ص 21 چاپ دوم : انتشارات تبلیغات اسلامی قم .1381
2 . نهج الفصاحه ص .936
3 . اریك فروم انقلاب امید ترجمه مجید روشن گر ص 19 چاپ سوم : انتشارات مروارید تهران .1380
4 . بحارالانوار ج 78 ص .164
5 . غررالحكم ح 9064 و 9065 ; عیون الحكم و المواعظ علی بن محمد اللیثی الواسطی ص .425
6 . محمدرضا شرفی « مقدمه ای بر آثار تربیتی و روان شناختی انتظار » مجله تخصصی انتظار گفتمان مهدویت گفتمان سوم ص 143 .123
.7 سیدرضا صدر راه مهدی ص .21
نظام مهدوی كه خلاصه و نتیجه رسالت تمامی انبیا و اوصیای الهی است اقیانوسی ژرف و پهناور به شمار می رود كه عرض و طولی همانند عرش تا فرش دارد
.: RASEKHOON.NET:.