خانواده، اولین و مهم ترین نهاد در تاریخ تمدن انسانی و اولین مدرسه ای است که پای انسان به آن باز می شود و با درس زندگی و روش تفاهم با دیگران آشنا می گردد. خانه، فضایی است که در زیر سقف آن، ارزش های اخلاقی و اجتماعی از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود. ادیان الهی به ویژه دین مبین اسلام، از نهاد خانواده حمایت کرده، برای حفظ و بهبود کارکردهای آن اهمیت بسیار قائلند. در جهان امروز به رغم تعالیم حیات بخش انبیا، بنیان خانه و خانواده در حال فروریختن است و اگر خردمندان و متفکران برای جلوگیری از این پیشامد، تدابیر لازم را اتخاذ نکنند، بشریت با بحران های جدی مواجه خواهد شد. سست شدن اساس خانواده، افزایش خشونت، اضطراب، ناامنی و بحران های اجتماعی در واقع ریشه در عدم توجه به اهمیت و نقش خانواده دارد.

بهترین نوع زندگی

خانواده واحد اجتماعی کوچکی است که با ازدواج آغاز می شود و با تولد فرزندان توسعه و استحکام می یابد. بشر از آغاز، زندگی خانوادگی را به عنوان بهترین نوع زندگی برگزیده، در همه زمان ها و مکان ها بدان پایبند بوده و هست. این نوع زندگی از امتیازات انسان محسوب می شود و فواید گوناگونی به همراه دارد. از جمله این که زن و مرد را از پریشانی و بی هدفی نجات می دهد، به خانواده وابسته و دلگرم می کند و از نعمت انس، مودت و لذت های مشروع زناشویی بهره مند می سازد. از سوی دیگر زن و مرد در کانون گرم و باصفای خانواده صاحب فرزند شده، در تعلیم و تربیت آنان می کوشند و به عنوان بهترین یادگار از خویشتن باقی می گذارند. پرورش فرزندان و انس با آنان از بهترین لذت های زندگی است.

باغبان پر مهر

خانواده بوستان پرطراوت و حاصلخیز است و والدین باغبانانی پرمهر و ایثارگرند. تا پدر و مادر این حقیقت را ندانند، میوه های دلشان در باغ زندگی به ثمر نمی رسد. میوه آفت زده هم که مطلوب هیچ باغبانی نیست. بنابراین، تلخ ترین لحظه برای والدین، وقتی است که متوجه گونه ای ناهنجاری در فکر و رفتار کودکانشان می شوند و انحرافی در آنان مشاهده می کنند. این آفت از کجا به این میوه رخنه کرده است؟ چه کسی کوتاهی کرده؟ غصه اش، بی شک، سهم پدر و مادر است. شاید هم کوتاهی هم از سوی همان ها بوده است.

خانواده و تربیت فرزند

وقت صرف کردن پدر و مادر برای تربیت فرزند مسئله مهمی است. پدر و مادری که به علت اشتغالاتِ کاری، نمی رسند بخشی از وقت خود را صرف رسیدگی به امور تربیتی فرزندان کنند، نباید انتظار وضعیت کاملاً مطلوب و امیدبخشی داشته باشند. والدین دلسوز و مسئولیت آشنا کسانی اند که در کنار دغدغه خاطر و حساسیتی که نسبت به تأمین وسائل و امکانات آموزشی و رفاهی فرزندانشان دارند، به تغذیه فکری و تربیت روحی آنان نیز همت می گمارند؛ زیرا تربیت فرزندانی با انگیزه و مسئولیت پذیر، کاری عظیم و خدمت به آنان و جامعه است.

روایات

رسول خدا(ص) فرمودند: «از گلهای زیبایی که در مزبله و لجنزارها روئیده است بپرهیزید». گفته شد: «یا رسول اللّه مقصود از گلهای مزبله و لجنزار چیست؟» فرمودند: زن زیبایی که در خاندان بد و پلید پرورش یافته است.

رسول خدا(ص) فرمودند: «زمانی که برای خواستگاری و ازدواج فرزندانتان آمده اند، اگر از خُلق و دین آنان راضی هستید با آنان وصلت نمایید».

رسول خدا(ص) می فرمایند: «کسی که به خاطر ثروت زنی با او ازدواج کند، خداوند او را به حال خودش وا می گذارد و کسی که فقط به خاطر زیبایی با زنی ازدواج کند، امور ناپسندی در مورد وی خواهد دید؛ و کسی که به خاطر دین و ایمان زنی با او ازدواج کند، خداوند همه امور مهم (زیبایی، ثروت...) را برایش فراهم خواهد کرد.

رسول خدا(ص) فرمودند: «بنگرید چه کسی را به همسری بر می گزینید؛ زیرا فرزندان، همانند دایی هایشان می شوند».

امام علی(ع) می فرمایند: «از ازدواج با احمق بپرهیزید، زیرا مصاحبت و زندگی با او بلاست و فرزندانش نیز تباه می شوند.

امیرالمؤمنین علی(ع) فرمودند: «کسی که ریشه خانوادگی اش شریف باشد در آشکار و نهان و در هر حال، دارای فضیلت و صفات پسندیده است».

امام صادق(ع) فرمود: «زن فهمیده فرزانه باید در کنار مرد فهیم قرار گیرد، نه غیر آن».

ملاک و معیارهای انتخاب همسر

اصالت خانوادگی

یکی از معیارهای مهم برای انتخاب همسر اعم از زن و مرد، اصالت خانوادگی اوست. یعنی زن و مرد باید از خانواده هایی باشند که دارای اصل و ریشه باشند؛ خانواده هایی که در آنها پدر و مادری عاقل و دلسوز با همه وجود در رشد و تعالی فرزندان می کوشند. دختر و پسری که در چنین خانواده ای رشد می یابند، سجایای اخلاقی را از پدر و مادر خود می آموزند و در برخورد با دشواری ها و سختی های زندگی هرگز از جاده درستی و راستی خارج نمی شوند. به عبارت دیگر پایبندی به آبرو و حیثیت آنان را از انحراف باز می دارد.

ایمان و دین داری

پایبندی به مقررات آیین اسلام از عوامل خوشبختی خانواده است. دختر و پسری که دیندارِ واقعی باشند از انجام دادن بسیاری از اعمال خلاف خودداری می کنند؛ زیرا دین عاملی درونی است که همیشه همراه افراد است و آنان را از ارتکاب اعمال زشت باز می دارد. وقتی از پیشوایان دینی سؤال می شد که با چه گروهی باید ازدواج کرد؟ در پاسخ می فرمودند: علیک بذوات الدین؛ برتو باد ازدواج با افراد متدین؛ یعنی سعی کن با همسری ازدواج کنی که دیندار باشد؛ زیرا دینداری عامل استواری است که در بسیاری از موارد انسان ها را از لغزش ها و ارتکاب اعمال خلاف باز می دارد.

اخلاق نیکو

در محیط خانوادگی زن و مرد هر دو باید اصول اخلاقی از قبیل نرمی، گذشت و سازگاری را رعایت کنند و هرگاه یکی از آن دو دچار لغزش و اشتباه شود، بلافاصله به عذرخواهی پرداخته، از جدال جدا خودداری کند؛ زیرا جدال، صمیمیت ها را از بین برده، دشمنی و نفاق را جانشین آن می کند. بدیهی است که طرف مقابل هم باید عذر و پوزش شخص خطاکار را پذیرا شود. علی(ع) می فرماید: «بدترین مردم کسانی هستند که عذر دیگران را پذیرا نمی شوند». اهمیت حسن خلق در استحکام خانواده تا آن جاست که وقتی از رسول خدا(ص) سؤال می شود که دختران خود را به ازدواج چه افرادی درآورند، در پاسخ می فرماید: «کسی که دیندار و اخلاقش نیکو باشد».

تناسب مذهبی

در ازدواج چند معیار اساسی وجود دارد که برای موفقیت نقش مهمی دارند. یکی از این ملاک ها مسئله تناسب است؛ یعنی کسانی که می خواهند با هم ازدواج کنند، باید با همدیگر تناسب داشته باشند. تناسب، مصادیق متعددی دارد که یکی از آنها تناسب در مذهب است. تناسب در مذهب و اعتقادات، نقش مهمی در دوام و استحکام خانواده دارد. افرادی که اعتقادات مشابهی با همسران خود ندارند، در زندگی زناشویی با مشکلات فراوان روبه رو می شوند.

تناسب اجتماعی و اقتصادی

دختر و پسری که می خواهند ازدواج کنند، بهتر است از نظر اجتماعی و اقتصادی هم سطح خودشان باشند؛ یعنی پدر و مادر و اطرافیان هر دو طرف از لحاظ شغلی، تحصیلات، نوع پوشاک و آداب و رسوم، منزل و وسائل منزل، وسیله نقلیه و غیر آن تقریبا در یک سطح یا نزدیک به هم باشند. البته چنین نیست که اگر خانواده دختر و پسر فاصله طبقاتی زیادی داشته باشند، هیچ وقت خوشبخت نمی شوند، بلکه زمانی چنین ازدواج هایی با موفقیت توأم می شود که زن و شوهر قبلاً مسائل خود را حل کرده، با شناخت و آگاهی کامل ازدواج کنند.

تناسب در تحصیلات و آگاهی

تناسب در تحصیلات و اطلاعات، از مواردی است که در تحکیم و دوام ازدواج نقش مهمی دارد. افرادی که فاصله تحصیلاتی زیادی دارند، معمولاً نمی توانند حرف همدیگر را بفهمند و در نتیجه اختلاف و مشاجره ها شروع و پایه های زندگی سست می شود.

مهم ترین معیار انتخاب

مهم ترین معیار انتخاب همسر در اسلام، ایمان و تقواست. افرادی که در انتخاب همسر دین و ایمان و عمل صالح را مهم ترین معیار انتخاب قرار می دهند، سازگاری و آرامش را در زندگی برای خود می کنند. افراد با ایمان، به علت پیروی از دستورهای دین، تابع ارزش های مشخص و واحد و همچنین دارای بینش ها، خواست ها و سلیقه های کم وبیش یکسانی هستند. از این رو، در زندگی مشترک تناسب فکری و روحی دارند. زن و شوهری که هر دو در سایه دین بزرگ شده اند، اگرچه ممکن است همدیگر را از قبل نشناسند اما به علت برخورداری از تربیت واحد دینی، نقاط مشترک اساسی فراوانی با هم دارند و در مواردی که اختلاف نظری پیش آید، می توانند با مراجعه به تعالیم دینی ـ که مورد قبول هر دو است ـ به وحدت نظر برسند و این بهترین و مطمئن ترین وسیله برای تضمین سعادت در پیوند زناشویی است.

پاسخ امام باقر(ع)

بی ایمانی، مهم ترین عامل عدم تفاهم در زندگی زناشویی و ازدواج بدفرجام است. به افراد بی ایمان که هدف و انگیزه مشخص و عالی برای زندگی خود ندارند نمی توان اعتماد کرد. تحقیقات و تجربیات نشان می دهد، کسانی که فاقد تعهد ایمانی اند حتی اگر قبل از ازدواج مدت ها با هم آشنایی داشته باشند، پس از تشکیل زندگی مشترک، به دلیل نداشتن ارزش های ثابت و واحد و نیز به علت نداشتن پشتوانه محکم درونی، با کوچک ترین عاملی پیوندشان سست شده، چه بسا از هم بگسلد. حضرت امام باقر(ع) از قول رسول اکرم(ص) فرمودند: «با کسی که از اخلاق و دینش رضایت دارید ازدواج کنید؛ زیرا خودداری شما از وصلت با او باعث فساد و فتنه بزرگ در جامعه خواهد شد».

حقوق مشترک زن و مرد در خانه و خانواده

خوش اخلاقی

بدون تردید آشنایی زنان و مردان از حقوق یکدیگر، آنان را برای زندگی موفق و صمیمی بسیار کمک خواهد کرد. اولین امری که زن و مرد باید رعایت کنند، خوش اخلاقی است؛ زیرا آنچه کانون خانوادگی به شدت به آن نیازمند است، نرمی و سازگاری و گذشت و فداکاری است و صفا و صمیمیت از همین روحیات به وجود می آید. آری همان گونه که بدن انسان برای سلامت و تندرستی به خون نیازمند است تا همه اعضای آن به تحرک و فعالیت درآیند، در کانون خانوادگی هم آنچه به افراد خانواده توان و قدرت کار و کوشش می دهد، خوش اخلاقی است؛ چرا که با برخورداری از خلق خوش است که عالی ترین تجلیات صفا و دلدادگی در محیط خانوادگی به وجود می آید. بر همین اساس است که رسول خدا(ص) فرمود: «من به همسران خود از همه مهربان ترم. هرکه بخواهد به من نزدیک تر باشد، باید با خانواده خود مهربان باشد».

احترام و تکریم

یکی از حقوقی که به طور مشترک بین زن و مرد وجود دارد، احترام و تکریم یکدیگر است. مرد و زن باید همیشه احترام خود را نگه دارند، خواه در محیط خانه و خواه در جای دیگر باشند. بسیاری از جنگ و جدال ها در محیط خانوادگی، وقتی شروع می شود که حرمت زن یا مرد از بین رفته باشد و در چنین وضعی است که درگیری بین آن دو آغاز می شود. از این رو، احترام و تکریم همسر به خصوص در برابر دیگران امری بسیار ضروری و حیاتی است؛ زیرا انسان ها در برابر دیگران حساسیت خاصی دارند و از این رو زن و مرد باید در تمام دوران زندگی از بیان هرگونه جملاتی که منافی احترام و تکریم است، جدا اجتناب کنند و همواره در برخورد و ارتباط با یکدیگر کلمات و الفاظ احترام آمیز به کار برند.

پاکدامنی زن و مرد

پاکدامنی و عفت از جمله وظایف مشترک زن و مرد است؛ یعنی همان گونه که زن قبل از ازدواج و پس از ازدواج باید پایبند به اصل پاکدامنی باشد، مرد نیز باید همانند زن مقید به پاکی و پاکدامنی باشد. در آیات قرآن همان طور که به زنان دستور حفظ عفت و پاکدامنی داده شده به همان مقدار به مردان تأکید شده که از جاده عفاف خارج نشوند. اگر به زنان تأکید شده که چشمان خود را از نامحرمان بپوشانند، به مردان نیز توصیه شده است که چشمان خود را از نامحرمان پوشیده دارند. بدیهی است که اگر بی عفتی از هرگذرگاهی متوجه کانون خانوادگی شود، به تدریج خانواده، استواری خود را از دست خواهد داد.

تعدیل توقعات

یکی از اموری که به خانواده استحکام می بخشد و صفا و دلدادگی را بیشتر می کند، تعدیل خواست های زن و مرد از یکدیگر است. قرآن کریم در این زمینه می فرماید: «خداوند متعال از هر کسی در محدوده توان او تکلیف می خواهد، نه بیشتر و نه کم تر». بدیهی است که افراد متفاوتند و مقدورات هر فرد با دیگری فرق دارد. حتی همه افراد از نظر درک و فهم و معلومات یکسان نیستند از این روی یکی از رسالت های اساسی زنان و مردان این است که حدود توقعات آنان بیش از توان دیگری نباشد.