سیاست­های اقتصادی امام علی(ع) را می­توان به شش صورت تبیین نمود:  

1- تقسیم عادلانه بیت‏المال‏

یکى از اقدامات انقلابى امام (ع)، تقسیم عادلانه بیت‏المال بود. فرداى روز بیعت، آن حضرت بر فراز منبر فرمود: «... مسلمانان بدانند که امتیاز معنوى نزد خداست و مسلمانان از نظر مادى تفاوتى ندارند. همگى بندگان خدایند، دارایى‏ها از آنِ خداست و میان شما به صورت مساوى تقسیم خواهد شد...».(1)

على (ع) پس از رسیدن به خلافت، به هر مسلمان، در هر رشته و رده و نژادى که بود، سه درهم داد و به« عمار بن یاسر» و«ابو الهیثم بن التیهان» کتباً ابلاغ کرد: عرب، عجم، انصار و مهاجر... و تمام کسانى که جزء حوزه اسلام هستند، با هم مساوى‏اند.

سهل بن حنیف، غلام سیاه پوستى را به محضر آن حضرت آورد و گفت: «به این غلام چقدر مى‏دهى؟» امام (ع) فرمود: تو خود چه اندازه گرفتى؟ گفت: سه دینار. امام (ع) فرمود: به این غلام نیز سه دینار بدهید.(2)

ابن اسحاق نقل مى‏کند: دو خانم، یکى عرب و یکى عجم براى گرفتن بیت‏المال به امام (ع) مراجعه کردند، ایشان به هر دو یک‏سان داد. زن عرب اعتراض کرد: چرا من که از نژاد عرب هستم با این زن که از موالیان و نژاد عجم است، یک‏سان ببریم؟! امام (ع) در پاسخ فرمود: من در اموال عمومى، امتیازى براى فرزندان اسماعیل نسبت به فرزندان اسحاق نمى‏یابم.(3)

به گفته ابو جعفر اسکافى، اولین اقدام على (ع) امتیازخواران را وادار به مقابله با حکومت علوى نمود و موجب برافروخته شدن آتش کینه آنان گردید.(4) از این رو سران عرب کم کم لب به اعتراض گشودند و در میان آنان طلحه و زبیر، عبد الله بن عمر و سعید بن عاص تا آن‏جا پیش رفتند که بیعت خود را شکسته و با عنوان خون خواهى عثمان با امام (ع) اعلام جنگ کردند.(5)

2- برگرداندن اموال تاراج شده به خزانه عمومى‏

امام على (ع) در روز دوم بیعت با اعلام سیاست مساوات و رفع تبعیض، استرداد اموال نامشروع را به خزانه عمومى اعلام نمود. آن حضرت خود مى‏دانست که این اقدام براى حکومت وى خطرساز است، ولى با قاطعیت این سیاست را اجرا کرد.

ابن ابى الحدید مى‏گوید: عمر و عثمان اموال فراوانى داشتند و زمین‏هاى بیت‏المال را به اقوام و خویشاوندان خود بخشیده بودند،(6) لذا على (ع) در روز دوم خلافت گفت: «بدانید بخششى که عثمان از بیت‏المال داشته است، به خزانه عمومى مسترد خواهد شد».(7) آن گاه صحبت خود را چنین ادامه داد: به خدا سوگند، بیت‏المال تاراج رفته را هر کجا بیابم به صاحبان اصلى آن باز مى‏گردانم، گرچه با آن ازدواج کرده و یا کنیزى خریده باشند، زیرا عدالت، براى گشایش است و آن کس که عدالت بر او گران آید، تحمل ستم براى وى سخت‏تر است».(8)

ابن ابى الحدید سپس مى‏نویسد: على (ع) فرمان داد تا ابزار جنگى و شترانى را که به عنوان زکات در خانه عثمان بود، به بیت‏المال برگردانند و به اموال شخصى عثمان تعرض نکنند. وقتى این خبر به گوش عمروعاص رسید، نامه‏اى براى معاویه نوشت به این مضمون: هر کارى که ممکن است انجام بده، چرا که پسر ابى طالب (ع) همه اموالى را که جمع آورى کرده‏اى، خواهد گرفت.(9)

3- فقرزدایى‏

آن حضرت مى‏دانست که یکى از آسیب‏هاى جامعه اسلامى، فقر و ندارى است که ناهنجارى‏هایى به وجود آورده و مردم را سخت آزرده است. بدین منظور امام (ع) در گام نخست، فرهنگ انفاق و کمک‏هاى مالى را ترویج نمود. از ثروت‏مندان درخواست کرد فقیران را شریک مال خود قرار داده و حق آنان را ضایع نکنند. امیر مؤمنان (ع) فرمود: «خداوند بر ثروت‏مندان واجب کرده است تا از اموالشان به اندازه کفایت فقیران هزینه کنند. بنابراین، اگر فقیران گرسنه ماندند یا پوشاک نداشتند، به سبب منع ثروت‏مندان است و خداوند از آنان حساب مى‏کشد و مجازاتشان مى‏کند.»(10)

از سوى دیگر، امام (ع) مسئولان حکومتى را موظف نمود که به حمایت از محرومان بپردازند. ایشان خطاب به مالک اشتر فرمود: پس خدا را! خدا را! درباره طبقه فقیران از مردم؛ آنان که چاره ندانند و از نیازمندان و بینوایان و از بیمارى بر جاى ماندگانند، که در این طبقه مستمندى است خواهنده و مستحق عطایى است به روى خود نیاورنده. پس براى خدا پاسدار حقى باش که خداوند براى این طبقه معیّن فرموده است. بخشى از بیت‏المال و بخشى از غلّه‏هاى زمین‏هاى غنیمتى اسلام را در هر شهرى به آنان واگذار...».(11)

به گفته برخى از محققان، امام على (ع) برنامه فقرزدایى را بر اساس آمار دقیق و به دست مأموران بصیر و دانا انجام مى‏داد.(12) او خود را پدر یتیمان معرفى مى‏کرد و همچون پدر با ایشان رفتار مى‏نمود.(13) توجه آن حضرت فقط به بینوایان و از کار افتادگان مسلمانان نبود، بلکه اقلیت‏هاى مذهبى همچون نصرانیان نیز از مهربانى و حمایت امام (ع) برخوردار بودند. روزى امام (ع) پیرمردى نابینا را دید که گدایى مى‏کرد. از حاضران پرسید: او کیست؟ گفتند: مردى نصرانى است.

حضرت فرمود: او را به کار گرفته‏اید تا این‏که پیر و ناتوان شده و آن‏گاه رهایش نموده‏اید. سپس دستور داد از بیت‏المال به او کمک کنند.(14)

چقدر فاصله است بین دیدگاه امام على (ع) درباره حمایت از محرومان و برخى از نظریه پردازان سرمایه‏دارى! اسپنسر مى‏گوید: «وظیفه قوى‏هاى اقتصادى این است که ضعیفان اقتصادى را از صفحه روزگار براندازند، و اقدامات درمانى و تأمین اجتماعى نه تنها دردى را دوا نمى‏کند، بلکه بر دامنه و دوران درد و رنج انسان‏ها مى‏افزاید، زیرا جمعیت رو به افزایش است و سرانجام همگى از گرسنگى خواهند مرد.»(15)

4- نظارت و کنترل‏

این استراتژى على (ع) در قالب‏هاى مختلفى مانند: نظارت بر خویشاوندان، مدیران و بازار اسلامى صورت امام گرفت و در تحقق عدالت اقتصادى بسیار تأثیر گذار بود. روزى على (ع) یکى از خویشاوندان خود را که به بیت‏المال خیانت کرده بود تهدید نمود و خطاب به وى فرمود: «به خدا سوگند، اگر حسن و حسین هم دست به چنین خیانتى مى‏زدند، هرگز از آنان هواخواهى و پشتیبانى نمى‏کردم و ذرّه‏اى در تصمیم‏گیرى من تأثیر نمى‏گذاشت.»(16)

امام به مدیران حکومتى خود نیز دستور داد از هرگونه رانت خوارى و سوء استفاده از بیت‏المال پرهیز نمایند. آن حضرت در نامه‏اى خطاب به مصقلة بن هبیره شیبانى فرمود: از تو به من خبر رسیده است که غنیمت مسلمانان را به عرب‏هایى مى‏دهى که خویشاوندان تو هستند و تو را برگزیده‏اند... بدان مسلمانانى که نزد تو و ما به سر مى‏برند، حقشان از این غنیمت یک‏سان است.

براى گرفتن آن نزد من مى‏آیند، حق خود را مى‏گیرند و باز مى‏گردند».(17)

امام در جهت شکل‏گیرى فرایند عدالت، شخصاً اوضاع بازار را زیر نظر داشت و در مناطق دیگر نیز افرادى را براى نظارت و کنترل بر بازار گمارده بود.(18) از امام باقر (ع) روایت شده است که آن حضرت، بامداد هر روز از منزل خارج شده و به طرف بازار کوفه مى‏رفت و در حالى که تازیانه‏اى بر دوش آویخته بود نزد سودگرایان مى‏ایستاد و ندا مى‏داد: اى گروه تجار! از خداوند بترسید.

5- پیش‏گیرى از پیدایش ثروت‏هاى غیر مشروع‏

یکى از شیوه‏هاى کاربردى امام در تحقق عدالت، جلوگیرى از ثروت‏اندوزى‏هاى غیر مشروع بود. بدین منظور آن حضرت در قدم اول، مردم را از دنیاگرایى بر حذر داشته و آنان را به معنویت‏گرایى فرا خواند. متأسفانه بعد از رحلت پیامبر (ص) برخى از مردم و صاحبان قدرت، به ثروت‏اندازى روى آوردند. به نقل مورّخان، روزى که عثمان کشته شد، صد و پنجاه هزار دینار و یک میلیون درهم پول نقد داشت. قیمت املاکش در وادى القرى و حنین و... بالغ بر صد هزار دینار مى‏شد و اسب‏ها و شترهاى فراوانى از او باقى مانده بود.(19)

امام (ع) به منظور جلوگیرى از این آفت خطرناک در نامه‏اى به مالک اشتر تأکید مى‏کند که مردم را از ثروت‏اندوزى و دنیاگرایى بر حذر دارد.(20) هم چنین ایشان برنامه‏هاى اقتصادى نظام یافته‏اى را ارائه داد تا از پیدایش ثروت‏هاى غیر مشروع جلوگیرى شود؛ این برنامه‏ها در قالب مبارزه با رباخوارى و احتکار صورت گرفت.(21)

مضافاً این‏که آن حضرت با صدور بخش‏نامه‏هاى مختلف، مدیران و مسئولان حکومتى را از ثروت‏اندوزى و سوء استفاده از بیت‏المال برحذر داشت. افزون بر آن، با متخلفان اقتصادى برخورد نمود و مهم‏تر از همه، به توزیع عادلانه ثروت‏ها و اموال عمومى براى همه مردم و شهرها پرداخت.
مطلب قابل توجه آن است که امام (ع) خود از هرگونه ثروت‏اندوزى پرهیز نمود و زهدگرایى خویش را به نمایش گذاشت. پارسایى و زندگى ساده امام به گونه‏اى بود که عمل‏کرد خلفاى پیشین نزد مردم زیر سؤال رفت. آن حضرت درباره وضع زندگى خود خطاب به مردم کوفه فرمود: «اى مردم! اگر من از شهر شما با چیزى بیش از مرکب سوارى و بار و بُنه و غلام خود بیرون روم، به شما خیانت کرده‏ام.»(22)

6- کار و تولید

امام على (ع) در کنار فعالیت‏هاى ذکر شده، زمینه‏ها و عوامل کار و تولید را نیز فراهم نمود، چرا که اجراى سیاست‏هاى اقتصادى مستلزم جامعه‏اى درآمدزا و برخوردار از سرمایه است. بدین منظور آن حضرت دیگران را به کار و افزایش تولید تشویق نمود و خود نیز به کار و تولید پرداخت.
ایشان فرمود: «کارى در نظر خدا محبوب‏تر از کشاورزى نیست».(23) آن حضرت بسیارى از خدمات و انفاق‏هاى خود را از درآمد کشاورزى انجام مى‏داد.(24) امام صادق (ع) مى‏فرماید: پیامبر اکرم (ص) زمینى از انفال را در اختیار على (ع) قرار داد. حضرت در آن زمین قناتى حفر کرد که آبش همچون گردن شتر فوّاره مى‏زد... آن‏گاه فرمود: آب این قنات وقف زائران خانه خدا و رهگذران است و کسى حق فروش آن را ندارد.(24)

امام (ع) موقوفات متعددى داشت که در کتاب‏هاى تاریخى و حدیثى بیان شده است. طبق نقل مورّخان، درآمد سالانه این موقوفات چهل هزار دینار بوده که تماماً صرف بینوایان مى‏شد.(26)
این نوشتار را با عبارت حکیمانه‏اى از امام على (ع) به پایان مى‏بریم: «قسم به خدا! اگر بر روى خارهاى سعدان به سر ببرم و یا با غل و زنجیر به این سو و آن سو کشیده شوم، خوش‏تر دارم تا خدا و پیامبرش را در روز قیامت در حالى ملاقات کنم که به بعضى از بندگان ستم و چیزى از اموال را غصب کرده باشم».(27)

پی نوشت ها:

1. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج 1، ص 40 - 36.

2. بحارالانوار، ج 40، ص 107.

3. محمد محمدى رى‏شهرى، موسوعة الامام على بن ابى طالب، ج 4، ص 194.

4. مجله حکومت اسلامى (ویژه حکومت علوى) شماره 18، ص 65.

5. سیداصغر ناظم‏زاده قمى، تجلى امامت، ص 101.

6. مجله حکومت اسلامى، شماره 17، ص 340.

7. همان، شماره 18، ص 64.

8. نهج البلاغه، خطبه 15؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج 1، ص 27.

9. همان.

10. محمد محمدى رى‏شهرى، موسوعة الامام على بن ابى طالب، ج 4، ص 204.

11. نهج البلاغه، نامه 53، با استفاده از ترجمه دکتر شهیدى و محمد دشتى.

12. ر.ک: محمد محمدى رى‏شهرى، موسوعة الامام على بن ابى طالب، ج 4، ص 204.

13. اصول کافى، ج 1، ص 406.

14. مجله حکومت اسلامى، شماره 18، ص 89.

15. دانشنامه امام على (ع)، ج 7، ص 90.

16. نهج البلاغه، نامه 41.

17. محمد محمدى رى‏شهرى، موسوعة الامام على ابن ابى طالب، ج 4، ص 124.

18. دانشنامه امام على (ع)، ج 7، ص 333 - 332.

19. شهید مطهرى، سیرى در نهج البلاغه، ص 259.

20. نهج البلاغه، نامه 53.

21. دانشنامه امام على (ع)، ج 7، ص 95.

22. مجله حکومت اسلامى، شماره 18، ص 69.

23. بحارالانوار، ج 23، ص 20.

24. جعفر سبحانى، فروغ ولایت، ص 296.

25. همان، ص 297.

26. مناقب، ج 1، ص 323.

27. نهج البلاغه، خطبه 224.