مقدمه

موضوع عدالت از دیرزمان جزء مهمترین مباحث و دغدغه‏های بشر و اندیشمندان سیاسی بوده است و آراء و نظریات گوناگونی درباره آن بیان شده و به رشته تحریر درآمده است. از طرف دیگر، حضرت علی علیه‏السلام گذشته از این که امام معصوم شیعیان است، در تاریخ بشر به عنوان یک متفکّر و سیاستمداری مطرح بوده که همواره نامش قرین عدالت می‏باشد. بحث عدالت در اندیشه‏های سیاسی امام علی علیه‏السلام بحثی بسیار گسترده و عمیق است که تأمّل، تفکّر و مجال قابل توجهی می‏طلبد. در این مقاله کوتاه، به اهمیّت و جایگاه عدالت از دیدگاه امام علیه‏السلام ، اندیشه‏های حضرت علی علیه‏السلام در مورد عدالت در نظام سیاسی، عدالت رهبران سیاسی و جایگاه مردم در اجرای عدالت پرداخته شده و مهمترین بحث به نظام سیاسی اختصاص دارد که عدالت در اجزای نظام سیاسی، عدالت در هدف و جهت نظام سیاسی، عدالت در اجرای حدود و قوانین و عدالت در امور مالی و توزیع ثروت را مورد بحث و بررسی قرار داده است. در بحث رهبران نیز عدالت در ویژگیهای فردی نخبگان سیاسی و عدالت آنان در برخورد با مردم بررسی شده‏اند. طبیعی است این مقاله نمی‏تواند نشانگر کامل اندیشه‏های امام علی علیه‏السلام در مورد عدالت باشد و هیچ ادعایی هم ندارد که اندیشه‏های امام علیه‏السلام را به گونه احسن تبیین کرده است، بلکه تنها برداشتهای نگارنده از سخنان و اندیشه‏های ناب و اصیل امام علی علیه‏السلام است و امید داریم که با تذکّرات و انتقادات منتقدان دلسوز و متعهّد، عیوب آن اصلاح گردد.

عدالت و جایگاه آن در سیاست و حکومت

عدالت، مفهوم وسیعی است که در هر حوزه‏ای کاربرد ویژه خود را دارد و اختصاص به مکان، زمان یا فرد خاصی ندارد و مراد از آن، انجام کارها به نحو بایسته و به موقع است، به گونه‏ای که انجام آن کار بهتر از آن ممکن نباشد و هیچ افراط و تفریطی صورت نگرفته که امکان رفع آن وجود داشته باشد. در زندگی بشر، از حیات فردی گرفته تا نهاد خانواده و نهادهای بسیار پیچیده اجتماعی و پیچیده‏ترین و مهمترین نهاد اجتماعی، یعنی دولت و سیستم سیاسی، هر کدام لوازم و مقتضیات خاص خود را دارند و

• عدالت خاص خود را می‏طلبند و اجرای عدالت در هر مجموعه‏ای نیازمند علم، تخصص، خلاقیت، مدیریت و اصول اخلاقی خاص خود است. مؤلّف نظم الغرر و نضدالدرر می‏نویسد:

  «... بر هر صاحب بصیرتی واضح و روشن است که هر صنفی از اصناف خلایق را در شغل و عملی که دارند ناچار است از استاد و معلمی که به تعلیم آن معلم راه و روش آن عمل برایشان معلوم و صواب و خطای آن ایشان را مفهوم گردد؛ مثلاً شبانی نمودن چند رأس گوسفند که مهمترین امور است اگر شخصی بدون تعلیم مرتکب شود، البته گوسفندان را از سرما یا گرما یا تشنگی یا گرسنگی یا به گرگ دادن، هلاک سازد. همچنین است بنایی و نجاری و خیاطی و امثال آن از اشتغال و مهمات جزئیه. و چندان که آن عمل عظیمتر باشد، احتیاج به معلم و مرشد بیشتر خواهد بود و پرظاهر است که هیچ کاری عظیمتر و دشوارتر از پادشاهی و جهان‏داری و سیاست ملک و ملت نیست.»⁽¹⁾

  حضرت علی علیه‏السلام همین نکته را در بیانی بسیار شیوا متذکر شده و عدل را بر چهار شعبه می‏داند که دو شعبه از آن به ابعاد نظری و درونی انسان می‏پردازد و دو شعبه دیگر، ابعاد عملی و بیرونی را دربرمی‏گیرد:

  «و عدل بر چهار شعبه است: بر فهمی ژرف نگرنده و دانشی پی به حقیقت‏برنده و نیکو داوری فرمودن و در بردباری استوار بودن.»⁽²⁾

  رعایت عدالت بر هر انسانی واجب است و اگر غیر آن عمل کند، در حق خود یا دیگران ستم کرده است، چرا که حقی به صاحب حق تعلّق نگرفته، یا کاری به موقع انجام نیافته است. جود و بخشش از فضیلتهای انسانی است که در ردیف مستحبّات قرار می‏گیرد، اما وقتی از امام علی علیه‏السلام سؤال شد که کدام یک از عدل و جود برتر است، امام علیه‏السلام فرمود:

  «عدالت کارها را بدان جا می‏نهد که باید و بخشش آن را از جایش برون نماید. عدالت تدبیر کننده‏ای است به سود همگان و بخشش به سود خاصگان. پس عدل شریفتر و بافضیلت‏تر است.»⁽³⁾

  حضرت علی علیه‏السلام عدل را «رستگاری و کرامت»، «برترین فضایل»، «بهترین

   

• خصلت» و «بالاترین موهبت الهی»⁽⁴⁾ می‏دانند و آن را «مأنوس خلایق» و رعایت آن را موجب «افزایش برکات» ذکر می‏فرمایند.⁽⁵⁾ به نظر آن حضرت، جوهره و هسته اصلی ایمان، عدالت است و تمام نیکوییها از آن سرچشمه می‏گیرند.⁽⁶⁾ به اعتقاد حضرت علی علیه‏السلام ملاک حکمرانی، عدل است⁽⁷⁾ و عدالت محکمترین اساس و بنیانی است⁽⁸⁾ که در نظام اجتماعی وجود دارد. خداوند متعال عدالت را سبب قوام امور زندگانی مردم قرار داده تا از ظلم، نابسامانی و گناه درامان بمانند⁽⁹⁾ و احکام و قوانین به وسیله عدالت احیا، و اجرا گردند.⁽¹⁰⁾ حضرت علی علیه‏السلام بهترین نوع سیاست و حکومت را نوع مبتنی بر عدل دانسته⁽¹¹⁾ و انتظام امور نظام سیاسی و مردم را به عدالت منوط کرده،⁽¹²⁾می‏فرمایند:

  «تحقیقاً بهترین چیز (نور چشم) برای حاکمان، اقامه عدالت است و ظهور محبت مردم [را به دنبال دارد] و بدرستی که محبّت مردم ظاهر نمی‏شود، مگر به سلامت سینه‏هایشان [به خالی بودن از کینه و بغض حاکمان].»⁽¹³⁾

  رعایت عدالت از سوی رهبران و نخبگان سیاسی در سطوح مختلف نظام سیاسی و جامعه، آثار و نتایج فراوانی در پی دارد که به بدانها اشاره می‏کنیم. این آثار برای شخص رهبران عبارتند از: «استقلال و توان»، «نافذ شدن حکم»، «ارزشمندی و بزرگمقداری»، «بی‏نیازی از یاران و اطرافیان» (در وابستگی به آنها)، «مورد ستایش قرار گرفتن زمان حکمرانی آنان» و «بالا رفتن شأن، عظمت و عزت» آنان.⁽¹⁴⁾ در مورد تأثیرات عدالت بر تداوم قدرت و حکومت، امام علی علیه‏السلام معتقدند که «هیچ چیزی همانند عدالت، دولتها را محافظت نمی‏کند.»⁽¹⁵⁾ و عدل چنان سپر محکمی است⁽¹⁶⁾ که رعایت آن، موجب تداوم قدرت و اقتدار نظام سیاسی می‏گردد.⁽¹⁷⁾ اما مهمترین و فراگیرترین اثر عدالت، در سازندگی و اصلاح جامعه متبلور می‏شود، چرا که «عدل سبب انتظام امور مردم و جامعه می‏باشد⁽¹⁸⁾ و «هیچ چیز به اندازه عدالت نمی‏تواند مردم را اصلاح نماید.»⁽¹⁹⁾ اجرای عدالت «مخالفتها را از بین می‏برد و دوستی و محبّت ایجاد می‏نماید»⁽²⁰⁾ و در عمران و آبادانی کشور (توسعه اقتصادی، صنعتی) تأثیر بسزایی دارد.⁽²¹⁾ اگر عدالت در جامعه اجرا نشود، ستم جای آن را خواهد گرفت و ستم جز آوارگی و بدبختی و در نهایت خشونت، در پی نخواهد داشت.

   

• حضرت خطاب به یکی از والیان خود می‏فرمایند:

  «کار به عدالت کن و از ستم و بیداد بپرهیز که ستم، رعیت را به آوارگی وادارد و بیدادگری، شمشیر در میان آرد.»⁽²²⁾