نویسنده: یعقوب نعمتی وروجنی

 

اقتصاد اسلامی، به سبب تفاوت‌های بنیادینی كه با نظام‌های اقتصادی غربی دارد، ارزش‌های خاصی را نیز در بطن خود دارد؛ این ارزش‌ها و هنجارها در واقع روح جهت دهنده به اقتصاد اسلامی محسوب شده و درونمایه اصلی آن را تشكیل می‌دهند. در اینجا تلاش بر این است تا هنجارها و ارزش هایی را كه بر زندگی اقتصادی مسلمانان حكمفرماست مشخص سازیم‎.‎

 

مفهوم اسلامی عدالت اجتماعی بر معاملات مسلمانان در محیط بازار، حاكم است‎.‎‏ مسلمانان باید با یكدیگر، منصفانه معامله كنند. احكام قرآنی، به مسلمین توصیه می‌كند كه دستمزدهای عادلانه بپردازند، قیمت‌های منصفانه‌ای تعیین كنند، در معامله با یكدیگر امین باشند و تعهدات خود را به طور كامل اجرا كنند.‏اقتصاد اسلامی، معاملات ناعادلانه و استثمارگرایانه را در بین افراد، مردود می‌شمارد. مسلمانان، نمی‌توانند از مزایای شرایط بازار كه نتیجه تغییرات ناگهانی در عرضه و تقاضاست، بهره برداری كنند و نمی توانند بهای ناعادلانه مقرر كنند یا دستمزدی غیرمنصفانه، پرداخت كنند. همچنین نهادهای اقتصادی و فعالیت‌های تجاری كه به معنای ایجاد قدرتی اقتصادی برای تعیین قیمت‌های بالاو افزایش سود هستند، از نظر اسلام، غیرقانونی هستند. متعاقبا اعمالی چون احتكار یا تبانی بین شركت‌های بازرگانی برای شكل دادن انحصاراتی كه آنان را قادر به افزایش قیمت‌های بازار می‌كند، در اقتصاد اسلامی جایز نیست‎.

میانه روی در اسلام، میانه روی به عنوان بهترین شیوه زندگی در نظر گرفته شده است‎.‎‏ اسلام برای رسیدن به سطح معقولی از برابری اقتصادی، از طریق زكات و دیگر اشكال مالیات گیری، سیستم باز توزیع درآمد ثروت خاص خود را ایجاد كرده و محدودیت‌های مذهبی و اجتماعی خاص را به رفتار اقتصادی مسلمانان، وارد ساخته است. هنجار مذهبی و اجتماعی میانه روی، مانع هر گونه طرز رفتار افراط گرایانه می‌شود. از نظر اسلام، هرگونه زیاده روی، تندروی و افراط كاری، ناپسند است. در جامعه اسلامی، نه ثروت بیش از اندازه و نه فقر بیش از حد، قابل قبول نیست، میانه روی، قاعده ای است كه برای ایجاد استانداردهای اولیه زندگی در یك جامعه اسلامی به كار می‌رود. این قاعده می‌گوید كه مسلمانان باید در كار، مصرف و زندگی خود، میانه روی را رعایت كنند‏‎.

جامعه اسلامی، افراط كاری را در هیچ جنبه‌ای از زندگی، بویژه در مورد مصرف، قبول ندارد. برابری اقتصادی اسلامی، سطح متوسطی از مصرف را مطالبه می‌كند، با این هدف كه از مصرف بیش از حد و دیگر اشكال رفتار تجمل آمیزی كه به شكاف طبقاتی و بی عدالتی اقتصادی منجر می‌شود، ممانعت به عمل می‌آورد‎.

 

از نظر اسلام، اسراف یكی از بزرگ ترین گناهان محسوب می‌شود‎.‎‏ خداوند متعال، هر چیزی را كه برای زندگی بشر لازم است، به وی عطا كرده است و از این رو، رفتار اسراف كارانه، نشانه ای از ناسپاسی محسوب می‌شود. بنابراین حفاظت محیط زیست، یك هنجار اقتصادی مهم در اسلام است و مسلمانان، پاسدار منابع الهی روی زمین هستند. مسلمانان باید، نعمت‌های الهی را در راستای منافع خود به كار گیرند و نیز از این منابع، جهت استفاده نسل‌های آتی، محافظت كنند. آنان موظف اند كه از به هدر رفتن این منابع، جلوگیری كنند. به عبارت دیگر، مسلمانان باید، از وقت، پول، غذا، آب و دیگر منابع با ارزش، محافظت به عمل آورند. از این رو، اقتصاد اسلامی می‌تواند مشكل زائدات منفی را حل كند؛ هزینه‌های اضافی، مانند آلودگی محیط زیست، به علت استفاده نامناسب از منابع طبیعی، به جامعه تحمیل می‌شوند‏‎.

‎

انفاق
علاوه بر مالیات‌های مذهبی اجباری، به مسلمانان توصیه می‌شود كه به طور داوطلبانه در راه خدا، بخشش كنند. اسلام به مسلمانان توصیه می‌كند كه درآمد و ثروت اضافی خود را برای كمك به خویشاوندان، همسایگان، فقرا و نیازمندان، صرف كنند. همچنین مسلمانان باید از پول خود برای ترویج صداقت اخلاقی و پرهیزكاری و ممانعت از نابرابری، بی عدالتی و دیگر منكرات در جامعه، بهره گیرند‎.‎انفاق، به نهاد اقتصادی مهمی در اسلام، تبدیل شده است. اوقاف مذهبی، شیوه بسیار رایجی است كه از طریق آن، مسلمانان متمول، پول یا املاك خود را برای ساختن مدرسه، بیمارستان، مسجد و دیگر پروژه‌های عمومی كه می‌تواند برای جامعه مفید باشد، اختصاص می‌دهند‎.‎