در عصر شكل گرفتن سياستهاى پيچيده جهانى و حالت خانواده يافتن ممالك دنيا همراه بااجتناب ناپذيرى فعل وانفعالات سياسى اقتصادى كشورهاى مختلف با يكديگر به جهت پيدايش شركتها و موسسات عظيم و غول آساى اقتصادى يك سيستم بسيار پيچيده اقتصادى نيز بر جهان حاكم شد. حاكميت چنين سيستمى جدااز آنكه مشكلات قبلى انسان را در زمينه اقتصاد عميق تر كرد خود نيز سبب فراهم آمدن مشكلات و مسائل بيشمارى دراين زمينه گشت . درگير بودن انسان عصر حاضر باانبوه مشكلات اقتصادى ثابت مى كند آنچه به عنوان راه حل از طرف مكاتب گوناگون اقتصادى ارائه شده عملا نتوانسته است مشكل جامعه بشرى را حل كند. اگرازاسلام به عنوان مكتبى زمانشمول و جاودانه حل اين مشكلات خاسته شود ترديد نمى كنيد. چنين انتظارى را ما سنگرنشينان فيضيه و رسالت بدوشان حوزه هاى علميه با شناختن [ مسائل مستحدثه اقتصادى] و تطبيق كليات قوانين زمانشمول اسلامى با مصاديق جديد آن بايد برآورده سازيم . بدين لحاظ آشنائى كامل با سيستم اقتصادى جهان كنونى و جستجوى بى وقفه در منابع و متون اسلامى به منظور پيدا كردن جواب مسائل و مشكلات اقتصادى انسان عصر حاضر بر ما واجب كفائى است . به نظر ما اولين قدم و عملى ترين اقدام دراين زمينه[ شناسائى مسائل مستحدثه اقتصادى] مى باشد. تا زمانيكه اين مسائل بخوبى شناخته نشده و پيرامون آن آگاهى لازم را نداشته باشيم هرگز توانائى كشف و استخراج احكام اقتصادى اسلام و تدوين آن را بگونه اى كه پاسخگوى مشكلات اقتصادى قرن حاضر باشد نخواهيم داشت . به اين جهت در نوشته حاضر سعى بر آنست كه اولين گامى دراين جهت برداشته شود تا بتواند به عنوان يك راهنماى عمل و شيوه چگونه آغاز كردن را نشان داده و روزانه اى براى شناسائى مشخص تر مسائل مستحدثه اقتصادى باز نمايد. بهمين جهت مسائل و مشكلاتى ازاين قبيل بصورت سئوال مطرح مى شود تا انديشمندان تلاشكر حوزه هاى علميه وظيفه خود را پيرامون تحقيق[ در مسائل اقتصادى اسلام و شيوه اجراى آن] با كاوش در متون اسلامى براى پاسخ گوئى به اين مسائل تعقيب كنند. مبانى كلى اقتصادى 1 مسائل - مالكيت مفهوم و تعريف مالكيت چيست ؟ آيا مالكيت سابقه تعريف فقهى و يا فلسفى دارد؟ چه كسانى از فقها و فلاسفه اسلامى راجع بان سخن گفته اند.؟ با توجه به اهميت مساله مالكيت و رابطه تنگاتنگى كه با عقود و ايقاعات دارد آنمقدار كه در فقه راجع به او بحث شده كافى به نظر مى رسد؟ [ - منشاء مالكيت چيست] ؟ آيا مالكيت يك امراعتبارى و قراردادى است يا پديده فطرى و غريزى ؟ مى شود گفت هر دوى اينها در وجود آن سهيم و موثرند؟ [ -حدود مالكيت وانواع مالكيتها]: آيا مالكيت از نظراسلام انواع گوناگونى دارد؟ چگونه ؟ فرق مالكيت خداوند با مالكيت انسان در چيست ؟ چه تفاوتهائى ميان مالكيت فردى و مالكيت اجتماعى وجود دارد؟ منشا اين تفاوتها كدامست ؟ دراسلام نمونه اى از مالكيتهاى جمعى و عمومى داريم ؟ مالكيت دائمى است و يا قابل سلب مى باشد؟ [قاعده لاضرر] مى تواند دليلى بر قابل سلب بودن مالكيت افراد تلقى شود؟ در صورت قابل سلب بودن مالكيت مى توان گفت مشروعيت آن مشروط است چگونه ؟ با جستجوى در قرآن و سنت مى توان كيفيت آن شروط را بدست آورد؟ بر فرض مشروط بودن اين شرائط كداميك از[ كيفيت تملك نوع تصرفات و يااختيارات مالك] شرط شده اند؟ آيا[ مشروط بودن] و[ محدود بودن مالكيت] متفاوت است ؟ [حرمت احتكار] [ اسراف] و حرمت بدست آوردن مال از راه مدح ظالم توليد و خريد فروش شراب مجسمه و يا نابودسازى اموال شخصى را مى توان از موارد تائيد مالكيت مشروط دانست ؟ در صورت مثبت بودن هر كدام از اين موارد مصداق اخذ شرط در كداميك از مراحل مالكيت هستند؟ مى توان گفت:[قاعده لاضرر] در زمينه مالكيت نسبت به[ احكام اوليه] نوعى[ حق وتو] به حساب ميايد؟ واژه اى كه بتواند قلمروى نفوذاين قاعده را در فقه برساند چيست ؟ آيا در فقه مالكيت از جنبه مصداقهاى آن يك[ امر مطلق شمرد شده] ؟ و يااينكه قابل[ تقيد] بوده واستثناء بردار مى باشد؟ غير قابل تملك بودن برخى ازاعيان و منافع از قبيل شراب تنديس بت ها و... مصداق تقيد مالكيت دراسلام نيست ؟اين عدم مالكيت ناشى از عدم ماليت اين اشياءاست ؟ و يااينكه تحت عناوين ويژه اى ارزش ملكيت رااز دست داده اند؟ رابطه محدود بودن مالكيت با[ ماعون] در قرآن چيست ؟ منظور قرآن از[ ماعون] چيست ؟ مساله[ ماعون] از مسائل تعبديه است يااز مسائل استدلاليه ؟ عمل به آيه[ ماعون] وظيفه اى مستحب است يا تكليفى واجب است ؟استحباب و يا وجوب آن از كجااستفاده مى شود؟ در برخى از روايات[ ماعون] به زكات تفسير شده در حاليكه بعض ديگر [ماعون] را وسائل زندگى و مايحتاج عمومى ماننداثاث خانه [ ديك] [دلو] و غيره 1 دانسته است طبق قواعد فقهى بااين دو دسته از روايات چه بايد كرد؟ غيراز جمع راه ديگرى به نظر مى رسد؟ با توجه به زمانشمولى اسلام مى توان گفت :ابزارهاى ماشينى مصاديق نو ظهور و مستحدثه[ ماعون] مى باشد؟ اگر[ ابزارهاى توليد ماشينى] به عنوان كاملترين نوع رايج[ ماعون] در عصر ما به حساب نيايد با چه قسمتى از فقه مربوط بوده و تحت چه عنوان داخل است ؟ مالكيت شخصى ابزار توليد دراجتماع نمى تواند منع ماعون به حساب آيد؟ 2 مسائل حقوق [ -تعريف حق] - حقوق مطرح شده در فقه اسلامى كدامند؟ تعريف كامل[ حق] از نظر فقه اسلامى چيست ؟ آيا[ حق] با[ ملك] فرق دارد؟ آثار قهرى قائل شدن به يگانگى و يا جدائى حق و ملك چيست ؟ مى توان گفت : حق نيز مانند ملك به ارث رسيده وارث برده مى شود؟ [ -منشا حقوق] آيا حق امرى جعلى وانشائى بوده و يا غريزى و فطرى مى باشد؟ با ريشه يابى و كشف منشاء حقوق چه تفاوتهائى را براى حقوق انسان و ديگر جانداران مى توان برشمرد.؟ [ - انواع حقوق] گوناگونى و تنوع حقوق از منشاء آن سرچشمه گرفته يا مربوط به متعلقات آن مى شود؟ يا تامل درباره دو بخش اساسى حقوق[ : حقوق موضوعه] و[ حقوق طبيعى و فطرى] مى توان يك فلسفه[ اجتماعى] اقتصادى را براى حقوق اسلامى بنانهاد؟ انواع حقوق[ موضوعه] (مانند حق شفعه ) و حقوق فطرى (مانند حق تكامل و حيات ) كدامند؟ با توجه به اينكه دراسلام حقوق واجب و حقوق مستحب داريم . مى توان ملاك استحباب و وجوب آن را تعيين كرد؟ آيا بحث تطبيقى[ مساله حق] و[ ملك] مى تواند دراقتصاداسلامى بحثى علمى و عملى و بنيانى باشد نتايج و آثاراين بحث كدام است ؟ 3 مواسات دراحاديث بسيارى مسلمين موظف شده اند كه اصل[ مواسات] را در ميان جامعه خود بكار بندند. 2 آيا منظوراز آن فقط ايجاد روحيه گذشت واحسان (بصورت اخلاقى ) بوده است . و يااينكه[ مواسات] جنبه اجتماعى داشته و در واقع بايد آن را تحت عنوان[ نظام مواسات اسلامى] مطرح كرد. مواسات را مى توان پايه نوعى[ نظام تعاون اقتصادى] در جامعه اسلامى گرفت ؟ آيا مى توان[ مواسات اسلامى] را بعنوان شكل خاصى از تعاونى اسلامى پذيرفت ؟ رابطه[ مواسات] با[ انفاق] و[ صدقه] چيست ؟ مساله مواسات را نبايد به عنوان يك بحث مهم و مساله جدى فقه مورد بررسى قرار داد؟ 4 ماليت اشياء - منشاء ماليت اشياء ملاك[ ماليت] اشياء وارزشمند بودن آنها چيست ؟ مى توان ملاك[ ماليت] اشياء را احتياج انسان فائده شى ء كمبود و مصنوع و دست ساخت بودن و يا چيز ديگرى دانست ؟ آيا يك دانه گندم مال شمرده مى شود؟ در مواردى مانند هوا الماس طلا گندم جو آب شراب گوشت و ماشين سوارى با توجه به ارزش اقتصادى هر يك از آنها كداميك از ملاكهاى ياد شده مى تواند منشاء ماليت شمرده شود؟ چه رابطه اى ميان[ ماليت اشياء] و[ ارزش اضافى] وجود دارد. اگر يك كارگر مقدارى از وقت خود را صرف توليد شراب پرورش خوك بكنداز نظر فقه اسلامى چه ارزشى را بوجود آورده ؟ تامل دراين سئوال مى تواند پاسخ گوى سئوال قبلى بوده باشد؟ اگر ملاك[ ماليت] اشياا تنها[ مفيد بودن] [ احتياج] [ ميزان كار مصرف شده] شناخته شود حكومت اسلامى مى تواند قيمت ها را كنترل كند؟ از نظر فقه اسلام آيا كنترل سطح نرخها مبتنى بر قواعد خاصى مانند [ماليت اشياء] قاعده[ لاضرر] و غيره مى باشد ياازاختيارات امام مسلمين و ولى فقيه محسوب مى گردد؟ اگر قيمت اشياء براساس ملاك و منشا[ ماليت] آن تعيين و تثبيت شود كسانى خواهند توانست بااستفاده از قانون [ عرضه و تقاضا] بازار سياه و كمبودهاى مصنوعى ايجاد كنند؟ آيا قانون[ عرضه و تقاضا] رابطه اى با ماليت اشياء دارد؟ اين قانون را نمى توان مخصوص[ نظام رقابتى سرمايه دارى] دانست ؟ 5 نظام تعاونى و نظام رقابتى امروزه دراقتصاد جهانى [ نظام توزيع] از دو شيوه متفاوت و شايد متضاد تشكيل يافته[ 1 نظام رقابتى آزاد[ 2 [نظام تعاونى]: از نظر فقه اسلام كداميك ازاين دو نظام مقرون به سلامت و در برگيرنده مصالح اجتماع بويژه جامعه ايمانى و موحداسلامى است ؟ دلائل فقهى براى قبول و يا رد هر كدام ازاين دو نظام چيست ؟ در صورت قبول هر يك ازاين دو نظام دلائلى كه بر آن اقامه مى شود جزء كدام دسته ازاحكام[ اوليه] يا[ ثانويه] خواهد بود؟ آيا[ نظام تعاونى] مى تواند نوعى تعادل اقتصادى رااز نظر قدرت خريد به كل اندام جامعه ببخشد؟ اين نظام تنها در يك اقتصاد متمركز قابل پياده شدن است ؟ نظام تعاونى تنها در شكل دولتى آن عملى است و يااينكه غير دولتى ومردمى نيز مى تواند باشد. اگر[ مواسات اسلامى] زير بناى نوعى[ تعاون اقتصادى] باشد اين [نظام تعاونى دولتى] و يا غير دولتى خواهد بود چگونه ؟ [نظام تعاونى] چه رابطه اى با ملى شدن تجارت خارجى دارد؟ بدون ملى شدن تجارت خارجى امكان عملى شدن[ نظام تعاونى] هست ؟ منظوراز[ بخش تعاونى] قانون اساسى جمهورى اسلامى ايران چيست ؟ و چگونه مى توان آنرا عملى ساخت . پى آمدهاى[ سياسى - اقتصادى] نظام تعاونى در جامعه ما چه مى تواند باشد؟ كنترل[ تعاونى هاى غير دولتى] در حكومت اسلامى با چه كسى است ؟ 6 تمركز و عدم تمركزاقتصادى چه تصورى از[ تمركز] و عدم[ تمركز] دراقتصاد جهانى داريم ؟ آيا[ تمركزاقتصادى] فقط در شكل سوسياليستى آن قابل تصوراست و يا شكل ديگرى نيز براى يك اقتصاد[ متمركز] و كنترل شده مى توان تصور كرد؟ اقتصاد هدايت شده بااقتصاد متمركز چه فرقى دارد؟ آيا كشورهاى بزرگ سرمايه دارى جهان نيز به نحو خاصى اقتصاد خود را كنترل نمى كنند؟ برنامه هاى اقتصادى چند ساله دولتهااز مقوله اقتصاد متمركزاست و يا غير متمركز؟ آنچه در قانون اساسى جمهورى اسلامى ايران اقتصاد كشور را به سه بخش 1 دولتى 2تعاونى 3 خصوصى تقسيم كرده اقتصاد متمركزاست و يا غير متمركز؟ آيا مى توان قاعده] لاضرر] [ لاحرج] واصل عدالت اجتماعى اسلام اختيارات امام و ولى فقيه را دليل بر حمايت اسلام از[ اقتصاد متمركز] دانست ؟ 7- تورم آيا مشكل[ تورم] ( عدم توازن عرضه و تقاضا افزايش بى رويه قيمتها) معلول نارسائيهاى اقتصاد داخلى است و يا بازتاب قهرى اقتصاد بيمار جهان است ؟ يا هر دواينها مى تواند موثر باشد؟ چگونه مى توان اين بيمارى اقتصادى را معالجه كرد؟ با چه طرح و برنامه اى ديگر پديده اى به نام تورم نخواهيم داشت ؟ كداميك از عوامل زير رامى توان بعنوان عامل[ تورم] شناخت . قيمت تعاونى و قيمت آزاد داشتن كالاها بالا بودن هزينه هاى جارى دولت و كسر بزدجه ناشى ازاين مساله پرداخت سوبسيد براى واردات استقراض از بانك مركزى وافزايش حجم نقدينگى همراه با ريزش غير متعارف پول در جامعه نامناسب بودن نظام مالياتى نسبت با حاد ملت در كل اندام جامعه عدم كنترل دقيق قيمتها همه از مسائلى است كه بايد بررسى وارزيابى و مورد نقد قرار گيرد. 8 مسائل اقتصاد بين الملل دراقتصاد غرب براى قبضه كامل بازارهاى جهانى تشكيلاتى به نام [كارتل] و] تراست] وجود دارد. چنين تشكيلاتى به منظورايجاد كمبود و بازار سياه از طريق تبانى [جمعى پر نفوذ] شكل يافته است وانحصارى كردن توليد و توزيع كالاهاى معين را براى افراد بخصوص نيز وظيفه[ تراست] است . با در نظر گرفتن مبانى فقهى وجوداينچنين تشكيلاتى چگونه است ؟ با توجه به اهميتى كه اين مساله دراقتصاد دارد نسبت به بررسى ضوابط فقهى آن چه كرده ايم تا وسيله جلوگيرى آن را فراهم سازيم . 9 فروش اسلحه به غير مسلمان آيا مى توان به دولتهاى غير مسلمان در حال صلح اسلحه فروخت ؟ خريداسلحه از كشورهاى غيرمسلمان اگر موجب وابستگى نظامى اقتصادى مسلمين به آنها بشود جايزاست ؟ 10 سرمايه گذاريهاى خارجى سرمايه گذارى كشورهاى غير مسلمان در كشورهاى اسلامى از نظر مبانى فقه چگونه است ؟ گرفتن[ وام] از كشورهاى غيرمسلمان يااز موسسات بين المللى مانند بانك جهانى صندوق بين المللى پول كه وابستگى كامل به غير مسلمانها دارد چگونه است ؟ ملاك جواز و عدم جواز معاملات مسلمين با ممالك غير مسلمان چيست ؟ ظوابط و قوانين مربوط به گمرك نسبت به واردات از نظر مبانى فقهى چگونه است ؟ آيا خريد صنعت مونتاژى از ممالك غير مسلمان جايزاست ؟ نمى توان گفت جواز آن مشروط به شرائط اضطراراست ؟ 11 مسائل كارگرى آيا مسائل كارگرى عصر جديد ( انسان در خدمت ماشين ) تنهااز طريق عقود معهودى ماننداجاره جعاله وامثال اينها بايد بررسى شود؟ اين مسائل را نمى توان جزء[ مسائل مستحدثه] شمرد؟ آيااستخدام همان اجاره است ؟ دليل قانع كننده اى براين مطلب داريم ؟ نمى توان استخدام را بعنوان يك عقد عرفى مستحدثه شناخت و آثار واحكامى خاصى برايش قائل شد؟ - بيمه اجبارى كارگران آيا بيمه اجبارى كارگران تنهاازاين طريق[ مشروعيت] مى يابد كه گفته شود دولت استفاده كارفرمايان رااز تسهيلات دولتى مانند جاده برق آب ... را مشروط به بيمه كردن كارگران مى كند؟ نمى شود گفت : دولت در مقابل اخذ عوارض و ماليات موظف است كه تسهيلات اوليه را براى همگان بدون اينگونه شروط فراهم كند؟ مشخصات ويژه نظام كارگرى در عصر ماشين از قبيل استخدامى بودن خطرات جانى كارگران اهداف سود دهى و تجارتى كارفرمايان نمى تواند به عنوان حكم اوليه بيمه كردن كارگران را واجب كند؟ در حقوق كارگرى قانونى وجود دارد به نام قانون[ مفرغ دستمزدها] كه طبق آن دست كم مزد كارگر معادل حداقل مقدارى كه براى زنده ماندن خود و عائله تحت تكفل لازم است شناخته شده است . از نظر مبانى فقه اسلام اين قانون چگونه است ؟ آياايجاد جواضطرار براى خريد نيروى كار جايزاست ؟ قاعده[ لاحرج] و[ لايحل مال امرءالاعن طيب نفسه] مى توانداز قانون [مفرغ] رفع ايجاداضطرار كرده و به آن مشروعيت ببخشد؟ آيا تسلط فرهنگى سياسى واقتصادى كارفرما بر كارگرامريست قهرى ؟ اگروجود چنين تسلطى مشروع نباشد چگونه مى توان با آن مقابله كرد؟ اين سئوالات شايد مجموعه مسائلى اقتصادى باشد كه در شرايط حاضر در جامعه كنونى مطرح است و بر محققان وانديشمندان و طلاب آگاه و روشن است كه اين موضوعات را نيك بيابند و در مورد آنها تحقيق گسترده بنمايند اميداست پژوهش در مورداين مسائل وانعكاس آن سهمى موثر در حل مشكلات جمهورى اسلامى داشته باشد بديهى است طرح مسائل اقتصادى بگونه اى علمى واستدلالى از هر زاويه و ديدگاه نه تنها مفيد خواهد بود واستعدادها و خلاقيت ها را شكوفا خواهد كرد بلكه فضاى آلوده و جناح بندى هاى سياسى را تحت الشعاع خود قرار خواهد داد.