حضرت امام خميني(ره) به عنوان فقيهي بر جسته، فيلسوفي مبرز، عارفي عامل و اسلام شناسي كامل، بر اين عقيده بود كه اسلام براي آن كه جوامع انساني به سعادت دنيا و آخرت برسند، داراي نظام خاص اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي است و براي تمام ابعاد و شئون زندگي فردي و اجتماعي، قوانين خاصي دارد و جز آن را براي سعادت جامعه نمي پذيرد.1 مباني فلسفي نظام اقتصادي اسلام در سه محور خداشناسي، جهان شناسي و انسان شناسي از ديدگاه حضرت امام خميني قابل بيان است. خداشناسي و اقتصاد نظام سرمايه داري مبتني بر فلسفه دئيسم است. بر اساس اين فلسفه، خداوند منشإ جهان هستي است و طبيعت را بر اساس قانون مندي هايي چنان آفريده است كه خودكار به حيات خود ادامه مي دهد. بدين ترتيب خداوند در چهره معماري بازنشسته كه پس از خلقت تنها به نظاره ساختمان باشكوه خود مي نشيند، ظاهر مي شود. در دنياي امروز، به نظر مي رسد نفي رابطه خداوند با جهان هستي زير بناي همه نظام هاي اقتصادي است و به نظام سرمايه داري ليبرال اختصاص ندارد. زيربناي نظام هاي اقتصادي سرمايه داري، سوسياليستي و مختلط نفي اصل وجود خدا، لاادريگري و شكاكي و در بهترين حالت، دئيسم است. فلسفه هاي مزبور همگي در اين تفكر كه نظام اقتصادي مستقل از چيزي به نام خداوند است، شريك اند. يكي از آثار مهم اين انديشه عدم توجه به عوامل الهي و غيرمادي در نظام سازي و عدم تجزيه و تحليل عملكرد آن در سياست گذاري هاست. نفي دئيسم از ضروريات دين اسلام است. در جهان بيني اسلام، خداوند متعال تنها خالق جهان آفرينش نيست، بلكه مالك2 و نگهدارنده3 آن نيز مي باشد. خداوند متعال، محيط بر اين جهان است،4 جهان به ذات او قوام دارد5 و با اراده و قدرت او پرورش يافته و مسير كمال خود را مي پيمايد.6 امام خميني نيز كه شاگرد ممتاز مكتب قرآن و وحي است با زباني فلسفي مي فرمايد: هر چه در دار تحقق متحقق گردد، چه از جواهر قدسيه الهيه، يا ملكيه طبيعيه، يا إعراض و ذوات و اوصاف و افعال تمام آن ها به قيوميت و نفوذ قدرت و احاطه قوت حق متحقق شوند.7 ايشان با بياني ساده تر در پاسخ خبرنگار روزنامه انگليسي تايمز مي فرمايد: اعتقاد من و همه مسلمين همان مسائلي است كه در قرآن كريم آمده است و يا پيامبر اسلام(ص) و پيشوايان به حق بعد از آن حضرت بيان فرموده اند كه ريشه و اصل همه آن عقايد ـ كه مهم ترين و با ارزش ترين اعتقادات ماست ـ اصل توحيد است. مطابق اين اصل، ما معتقديم كه خالق و آفريننده جهان و همه عوالم وجود و انسان، تنها ذات مقدس خداي تعالي است كه از همه حقايق مطلع است و قادر بر همه چيز است و مالك همه چيز.8 حضرت امام از اصل توحيد دو اصل آزادي و عدالت را نتيجه مي گيرند.

اين دو اصل مي تواند به منزله مباني مكتبي و ارزشي نظام اقتصادي اسلام محسوب گردد. اين اصل به ما مي آموزد كه انسان تنها در برابر ذات اقدس حق بايد تسليم باشد و از هيچ انساني نبايد اطاعت كند، مگر اين كه اطاعت او اطاعت خدا باشد؛ و بنابراين هيچ انساني نيز حق ندارد انسان هاي ديگر را به تسليم در برابر خود مجبور كند. ما از اين اصل اعتقادي، اصل آزادي بشر را مي آموزيم كه هيچ فردي حق ندارد انساني و يا جامعه و ملتي را از آزادي محروم كند، براي او قانون وضع كند، رفتار و روابط او را بنا به درك و شناخت خود كه بسيار ناقص است و يا بنا به خواسته ها و اميال خود تنظيم نمايد.9 اين مفهوم از آزادي بسيار متفاوت از مفهوم آزادي از ديدگاه سرمايه داري است. آزادي از ديدگاه امام به مفهوم(رهايي از غيرخدا و تسليم در برابر خدا) است. آزادي از اين ديدگاه، نفي وابستگي به اميال نفساني و افراد و اشياي بيروني و اطاعت از خداوند و كساني است كه او به اطاعت آن ها فرمان داده است. در حالي كه آزادي از ديدگاه سرمايه داري به مفهوم(تبعيت از اميال و منافع شخصي و عدم مداخله دين يا دولت در فعاليت هاي فرد است). از اين ديدگاه، انساني آزاد است كه تنها از اميال خود فرمان گيرد و به اطاعت از دستورهاي دين يا دولت مجبور نباشد. 10 اين اختلاف به صورت منطقي، اختلاف در مداخله يا عدم مداخله دولت در اقتصاد را به همراه دارد. حضرت امام(ره) در ادامه كلام پيشين مي فرمايند: از همين اصل اعتقادي توحيد، ما الهام مي گيريم كه همه انسان ها در پيشگاه خداوند يكسان اند. او خالق همه است و همه مخلوق و بنده او هستند. اصل برابري انسان ها و اين كه تنها امتياز فردي نسبت به فرد ديگر بر معيار و قاعده تقوا و پاكي از انحراف و خطاست؛ بنابراين با هر چيزي كه برابري را در جامعه بر هم مي زند و امتيازات پوچ و بي محتوا را در جامعه حاكم مي سازد بايد مبارزه كرد.11 البته مقصود حضرت امام برابري در درآمد و ثروت نيست،12 بلكه برابري در حقوق و امتيازاتي است كه از ناحيه دولت و قانون به مردم داده مي شود. در مورد كيفيت توزيع درآمدها و ثروت ها در جامعه حضرت امام معتقدند كه اسلام تعديل در توزيع را مي خواهد13 و تفاوت فاحش در درآمد و ثروت را بين مردم كاهش مي دهد14 و از اختلاف طبقاتي شديد جلوگيري مي كند.15 يكي از نتايج آموزه دئيسم در سرمايه داري، عدم نياز انسان ها به هدايت الهي است؛ زيرا اين آموزه افزون بر نظام تكوين، نظام اجتماعي را نيز شامل مي شود. بر اساس انديشه دئيسم، خداوند متعال فطرت انسان ها را به گونه اي آفريده است كه براي رسيدن به منافع اجتماعي به دخالت الهي نياز نيست. فعاليت هاي ناهماهنگ افرادي كه در پي منافع شخصي خود هستند اين نتايج را به وجود مي آورد.16 در جهان بيني اسلامي انسان ها براي رسيدن به سعادت نيازمند هدايت الهي هستند و ارسال رسولان و فرو فرستادن كتاب هاي آسماني به همين منظور انجام شده است. البته اين بحث با حوزه مباحث انسان شناسي مناسبت بيش تري دارد و بايد در آن جا طرح شود. مطلب ديگري كه در بحث خداشناسي به عنوان زير بناي فلسفي نظام اقتصادي اسلام بايد مورد بحث قرار گيرد، مقدر و مقسوم بودن روزي موجودات است. يكي از صفات فعل خداوند متعال كه در ساختار نظام اقتصادي اسلام بسيار موثر است، صفت رزاقيت است. در جهان بيني اسلامي تنگي و يا وسعت روزي همه موجودات و از جمله انسان ها به مشيت الهي وابسته است. براي نمونه، خداوند در قرآن كريم مي فرمايد: له مقاليد السماوات والارض يبسط الرزق لمن يشإ و يقدر17؛ كليدهاي آسمان ها و زمين از آن اوست. روزي را براي هر كس كه بخواهد گسترش مي دهد يا تنگ مي سازد. حضرت امام(ره) نيز در ذيل حديثي كه بر مقدر و مقسوم بودن رزق به وسيله خداوند دلالت دارد، اشكالي را پاسخ مي دهند.

اشكال اين است كه در روايات بسياري به كار و تلاش براي كسب درآمد و تأمين معاش امر شده و بر تجارت تإكيد شده است، در اين روايات كسي كه به طلب روزي قيام نكند از كساني شمرده شده كه دعاي او مستجاب نشود و خداوند روزي او را نرساند، اين روايات چگونه با آيات و رواياتي كه دلالت مي كنند خداوند روزي انسان ها را تقسيم مي كند، سازگار است؟ اگر كار و تلاش انسان تأثيري در افزايش يا كاهش روزي او ندارد چرا به آن سفارش و امر شده است و اگر تأثير دارد مفهوم مقدر و مقسوم بودن روزي انسان چيست؟ امام در پاسخ مي فرمايند: وجه عدم منافات بين اخبار آن است كه پس از طلب نيز ارزاق و جميع امور در تحت قدرت حق است؛ نه آن است كه طلب ما خود مستقل در جلب روزي باشد. بلكه قيام به طلب[روزي] از وظايف عباد است، و ترتيب امور و جمع اسباب هاي ظاهريه و غير ظاهريه، كه غالب آن ها از تحت اختيار بندگان خارج است، به تقدير باري تعالي است. پس، انسان صحيح اليقين و مطلع بر مجاري امور، بايد در عين آن كه از طلب باز نمي ماند و آن چه وظايف مقرره عقليه و شرعيه خود اوست انجام مي دهد و به اشتهاي كاذب در طلب را به روي خود نمي بندد، باز همه چيز را از ذات مقدس حق بداند و هيچ موجودي را موثر در وجود و كمالات وجود نداند. طالب و طلب و مطلوب از اوست.18 توضيح آن كه: تقدير معيشت و اعطاي روزي به وسيله خداوند با تشويق به كار و تلاش و تدبير انسان ها در به دست آوردن روزي منافات ندارد؛ زيرا خداوند متعال،از طريق اسبابي كه در هستي قرار دارد، روزي بندگان را تقدير مي كند و هرگز نظام علي و معلولي جهان آفرينش را لغو نمي سازد. از اين رو امام صادق(ع) فرموده است: خداوند عالم، امور هستي را جز از طريق اسباب جاري نمي سازد.19 در جهان بيني اسلامي اسباب در علل مادي محصور نيست، بلكه دو نظام علي مادي و مجرد وجود دارد و هر دو نظام در سلسله علل خود به خداوند متعال ختم مي شوند.20 بر اين اساس كسب درآمد و تحصيل روزي نيز داراي عوامل مادي و مجرد است. از اين رو در روايات، افزون بر كار و تلاش اموري چون دعا كردن، گناه نكردن، نمازشب خواندن، با وضو بودن در افزايش روزي موثر شمرده شده است. بنابراين عوامل متعددي بايد در كنار يكديگر تحقق يابند تا انسان به روزي اش دست يابد. برخي از عوامل مزبور مادي و برخي مجردند، برخي در اختيار و برخي خارج از اختيار انسان اند. كار و تلاش يكي از اجزاي علت تامه موثر در رسيدن به روزي است. اجزاي ديگر علت تامه نيز بايد تحقق يابد تا دسترسي انسان به روزياش ميسر گردد و برخي از اين اجزا در اختيار ما نيست. از اين رو، اگر انسان كار و تلاش نكند، قطعا به روزي خود نمي رسد و اگر كار و تلاش كرد نيز نبايد يقين به تحصيل روزي كند؛ زيرا ممكن است علل ديگر تحقق نيابد، و اگر پس از تلاش به روزي دست يافت نبايد گمان كند كه آن چه به او رسيده تنها در اثر كار و تلاش خودش بوده و خداوند متعال نقشي در آن نداشته است. اعتقاد به چنين آموزه اي در روحيات و رفتارهاي انسان موثر است. آثار چنين اعتقادي عبارت اند از: الف ـ تقويت روحيه اطاعت و شكر كسي كه گمان مي كند آن چه به دست آورده است حاصل تلاش خود اوست، در اين جهت احساس بي نيازي نسبت به خداوند كرده و روزي به دست آمده را نعمتي كه خداوند به او تفضل نموده نمي بيند. از اين رو عجب و خودپسندي او را از شكر نعمت باز مي دارد. در مقابل كسي كه معتقد است كار و تلاش اش به تنهايي براي رسيدن به روزي كافي نيست و اسباب ديگري نيز در كار است كه به دست خداوند تحقق مي يابد، در كنار كار و تلاش، سعي مي كند كارهايي را كه خداوند از آن نهي كرده انجام ندهد و بر خداوند توكل نموده، براي دستيابي به روزي دعا كند. پس از آن نيز اگر به روزي دست يافت آن را عطيه اي از جانب خداوند مي يابد و او را شكر مي گويد. اين گونه است كه به فرموده حضرت امام، اسلام ماديات را به خدمت معنويات درآورده و با تنظيم فعاليت هاي مادي راه را براي اعتلاي معنوي انسان مي گشايد.21

ب ـ جلوگيري از كسب درآمد از راه هاي غيرقانوني و نامشروع انساني كه كار و تلاش خود را عامل كسب درآمد مي بيند و نقش خدا را فراموش مي كند، همواره به فكر آن است كه با كار و تلاش بيش تر، درآمد بيش تر كسب كند و در اين راه حاضر است براي رسيدن به درآمد بيش تر، قوانين شرعي يا حكومتي را زير پا گذارد. در مقابل كسي كه مي داند روزي او به وسيله خداوند مقدر مي شود و كار و تلاش او يك تكليف الهي است و تنها يكي از عوامل كسب درآمد است و خود را به آب و آتش زدن و پيمودن راه هاي غيرشرعي و غيرقانوني چيزي بر درآمد مقدر او نمي افزايد، انگيزه اي براي تخلف در او باقي نمي ماند.

ج ـ كار به انگيزه انجام تكليف نه به انگيزه حداكثر كردن منافع شخصي فردي كه چنين اعتقادي دارد، هيچ گاه به انگيزه حداكثر كردن منافع شخصي كار نمي كند، بلكه انگيزه وي انجام تكليف است. چنين فردي مي داند اگر تكاليف عبادي، اجتماعي، سياسي، فرهنگي و اقتصادياي را كه خداوند بر عهده او نهاده است انجام دهد و در چارچوب احكام خدا حركت نمايد، خداوند متعال روزي او را به مقداري كه مقدر كرده است به او خواهد رساند. هم چنين مي داند كه اگر چنين نكند و به جاي اطاعت از خدا و انجام تكاليف الهي خود، كسب درآمد و منافع شخصي را هدف قرار دهد، باز همان روزي مقدر به او مي رسد؛ ولي با زحمت بيش تر و با زيرپاگذاشتن تكاليف الهي. چنين فردي هرگز هدف فعاليت هاي اقتصادي خود را كسب منافع شخصي بيش تر قرار نداده بلكه انگيزه فعاليت هاي او در عرصه هاي مختلف اقتصادي، كسب رضايت خداوند و اطاعت از فرامين او خواهد بود. در حقيقت اين اعتقاد، مصالح جامعه مسلمين را هدف فعاليت هاي فرد قرار مي دهد و معضل تعارض منافع شخصي و مصالح اجتماعي را حل مي كند.

پي نوشت ها:
1. صحيفه نور(موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، 1378) ج 4، ص 167 و 168 و ج 5، ص 108.
2. آل عمران(3) آيه 109.
3. هود(11) آيه 75.
4. نساء(4) آيه 126.
5. بقره(2) آيه 255.
6. انعام(6) آيه 164.
7. امام خميني، شرح چهل حديث(موسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، 1376) ص 599 و ر.ك: ص 228، 345 و 659 و همو، شرح دعإالسحر(موسسه تنظيم و نشر آثار الامام الخميني، 1374) ص 104 و 137 ـ 140.
8. صحيفه نور، ج 5، ص 287. 9. همان.
10. ر.ك. سيدحسين ميرمعزي، نظام اقتصادي اسلام(مباني مكتبي)، ص 17 ـ 21. 11. همان، ص 388.
12. ر.ك. صحيفه نور، ج 11، ص 100 ـ 103.
13. ر.ك. همان، ج 8، ص 36. 14. ر.ك. همان، ج 3، ص 158.
15. ر.ك. همان، ج 7، ص 39.
16. فريدون تفضلي، تاريخ عقايد اقتصادي(نشر ني) ص 87.
17. شورا(42) آيه 12 و ر.ك: زمر(39) آيه؛ 52 غافر(40) آيه؛ 13 ذاريات(51) آيه 58، سبإ(34) آيات 24 و 39.
18. امام خميني، چهل حديث، ص 559 ـ 560.
19. قال الصادق(ع): (إبي الله إن يجري الاشيإ الا باالاسباب) (ر.ك: محمدي ريشهري، ميزان الحكمه، ج 2، ص 1233).
20. ر.ك. سيدحسين ميرمعزي، همان، ص 79 ـ 83.
21. ر.ك. صحيفه نور، ج 3، ص 53 ـ 54 و ج 5، ص 241. مجله اقتصاد اسلامي شماره 3 ـ پاييز 1380.