عنوان مقاله: تعامل علم اقتصاد و مكتب اقتصاد اسلامی
نویسنده: صدر سیدكاظم
منبع: مجله پژوهش های اقتصادی مدرس - شماره 5و6 - 1381.

چکیده:
شهید صدر، در كتاب جاودانی خود «اقتصادما» مكتب اقتصادی اسلام را تعریف و توصیف كرده و با روش ابتكاری خود خصوصیات آن را كشف و ارائه می‌كند. به نظر ایشان علم اقتصاد پدیده های اقتصادی را تبیین و تفسیر می‌كند و مكتب اقتصادی راه و رسم زندگی اقتصادی را نشان می‌دهد. وی همچنین تأكید می‌كند كه علم اقتصاد ممكن است یك مسأله یا رفتار اقتصادی را هم تحلیل و بررسی كند و هم به شناسایی مكتب و ارزشگذاری آن بپردازد؛ منتها شیوه ای كه این دو معرفت برای شناخت و ارائه راه حل به كار می‌برند متفاوت است. آنچه علم اقتصاد را از مكتب اقتصادی متفاوت می‌گرداند موضوع آنها نیست، بلكه روشی است كه برای شناخت و تحلیل آنها به كار برده می‌شود.
با توجه به اشتراك موضوع در علم و مكتب اقتصادی و تفاوت آنها در روش شناخت، این سؤال مطرح می‌گردد كه آیا فرآیند شناخت در این دو رشته معرفت كاملاً از هم مستقل است یا تعاملی میان آنها روی می‌دهد؟ علم اقتصاد با توجه به نوع و شرایط بازار راه حلهای كارآمد را برای تصمیم گیرندگان مشخص می‌سازد. مكتب اقتصادی اسلام، به گفته شهید صدر، راه حلهای عادلانه را برای ایشان تبیین می‌گرداند. آیا میان راه حلهای كارآمد و عادلانه هیچ ارتباطی وجود دارد؟ آگاهی از این ارتباط برای تمام مسلمانان بسیار مهم است زیرا اولاً بسیاری از مشكلات «دنیایی» ایشان عینی و تجربی است. ثانیاً مكتب اسلام دنیا را مزرعه آخرت معرفی می‌كند؛ رستگاری اخروی با تلاش برای بهره گیری و بهره رساندن در زندگی دنیایی به دست خواهد آمد. پس مسلمانان در این دنیا برای انجام «تكلیف الهی» كه همان «آباد ساختن زمین» و «كسب رزق» و «مسابقه در خیرات» است باید به «نظم و تدبیر امور معیشتی خود» بپردازند و از «علم حتی اگر در چین باشد» استفاده كنند و راههای كارآمد تأمین معاش خود را بیابند؛ چه، «الاقتصاد نصف العیش» از سوی دیگر در همین زندگی دنیایی باید قسط را جاری سازند و شیوه های عادلانه تولید و توزیع ثروت و درآمد را به كار گیرند تا در آخرت روسفید باشند. آیا اگر ایشان با تلاش علمی خود راه حلهای كارآمد را بیابند و آنها را عملی سازند عدالت را نیز به اجرا درآورده‌اند؟ آیا همه راه حلهای كارآمد عادلانه است یا هیچ وجه مشتركی با هم ندارند یا حالت سومی وجود دارد و برخی از راه حلهای نخست مصداق راه حلهای اخیر نیز می‌باشند؟
هدف این مقاله تبیین ارتباط و تعامل میان علم اقتصاد و مكتب اقتصادی اسلام است. برای رسیدن به این هدف بدیهی است كه معرفت‌های علمی و مكتبی باید تعریف و تشریح شوند تفاوتهای آنها و روشی كه در شناخت به كار می‌برند روشن گردد. بدین جهت روش شناخت در علم اقتصاد در بخش اول این مقاله توضیح داده می‌شود. در بخش بعد مكتب اقتصادی اسلام از زبان شهید صدر بازگو می‌گردد. عدالت اقتصادی كه به گفته شهید یاد شده هدف مكتب اسلام است معرفی شده و با تعریفی كه شهید مطهری برای عدالت اجتماعی در اسلام ارائه داده تطبیق داده می‌شود. پس از نشان دادن تطابق تعاریف و مصداقهای عدالت اقتصادی و اجتماعی از دیدگاه آن دو عالم دین، ارتباط راه حلهای عادلانه حاصل شده از این تعاریف با راه حلهای كارآمد به دست آمده از تحلیل های علمی مقایسه و نشان داده می‌شود كه در شرایط بازارهای اسلامی اگر توزیع اولیه منابع «عادلانه» صورت گرفته باشد، مقدار و قیمتی كه در این بازار برای كالاها و عوامل تولید تعیین می‌شود كارآمد و عادلانه خواهد بود.
در قسمت دیگر مقاله كمكهایی كه علم اقتصاد از مكتب اقتصادی اسلام برای یافتن راه حلهای كارآمد می‌گیرد تشریح خواهد شد. در قسمت بعد كمكهایی كه مكتب از علم اقتصاد برای حل مشكلات اقتصادی از قبیل فقر، بیكاری، تورم، حفظ محیط زیست و غیره می‌گیرد تا مردم را به راه سعادت و كمال ارشاد نماید ارائه خواهد شد.
یكی از نتایج حاصل از این بررسی روش انجام تحقیقات تجربی در چهارچوب مكتب اقتصادی اسلام و همچنین اطمینان از نتیجه بخش بودن یافته های آن است. با این روش می‌توان مشكلات اقتصادی كشورمان و سایر كشورهای اسلامی را مورد تحقیق قرار داد و به یافتن راه حلهایی كه هم از نظر معیارهای علمی و هم ملاكهای ارزشی قبول شدنی باشند امید داشت.