سابقه تاریخی نماز

یکی از قدیمی‌ترین عباداتی که در تمامی ادیان گذشته وجود داشته، نماز است. در برخی از روایات به نماز تعدادی از انبیاء الهی از حضرت آدم علیه اسلام تا حضرت خاتم صلی الله و علیه و آله و سلم اشاره شده است که برخی از آنها به این شرح است:

1- نماز حضرت آدم (علیه السلام): از صُحُف حضرت ادریس نقل شده که در نخستین روز اقامت حضرت آدم (علیه السلام) و حوا در زمین، خداوند، نماز عصر و مغرب و عشاء را مجموعاً 50 رکعت به حضرت آدم واجب کرد.

2- نماز حضرت شیث (علیه السلام): وقتی حضرت آدم (علیه السلام) فوت کرد حضرت شیث (علیه السلام) او را غسل داد و بر وی نماز خواند.

3- نماز حضرت ادریس (علیه السلام): در روایت امام صادق (علیه السلام) به یکی از یاران خود سفارش می‌فرمایند: وقتی به مسجد کوفه شرفیاب شدی به مسجد سهله نیز برو در آنجا نماز بخوان و از خدا طلب حاجت کن زیرا مسجد سهله خانه‌ی حضرت ادریس است که در آن خیاطی می‌کرد و در آن نماز می‌خواند.

4- نماز حضرت نوح (علیه السلام): کشتی نوح دارای پنجره‌ها و سوراخ­هایی بود که از آن نور خورشید به داخل منعکس می­شد و از این طریق وقت نماز را تعیین می‌کردند.

5- نماز حضرت شعیب (علیه السلام): خداوند در سوره هود آیه88 می‌فرمایند «گفتند ای شعیب آیا نمازت به تو دستور می‌دهد که ما آنچه را پدرانمان می‌پرستیدند ترک گوییم و آنچه را می‌خواهیم، در اموالمان انجام ندهیم؟ که همانا تو مرد بردبار و رشیدی هستی.»

 

این جمله گفتار مردم مدین در ردّ حجّت شعیب (علیه السلام) است. اهل مدین دعوت شعیب (علیه السلام) را مستند به نماز او کردند، چون در نماز دعوت به معارضه‌ی با آن قوم در بت پرستی و کم فروشی آنهاست و این همان سرّی است که آنها از آن اینگونه تعبیر کرده‌اند؛ «اَصَلاَتُک تَامُرُکَ اَن نَترُک...» یعنی آیا نمازت، تو را امر کرده که ما بت پرستی را ترک کنیم.

 6- نماز حضرت الیاس (علیه السلام): روزی حضرت الیاس (علیه السلام) به گریه و زاری درآمد. خداوند به فرشته مرگ فرمود: از الیاس سؤالی کن که سبب گریه‌ات چیست؟ برای دنیا است و یا مرگ؟ حضرت الیاس (علیه السلام) جواب داد نه این است و نه آن است، بلکه گریه‌ی من بخاطر این است که دیگر زنده نخواهم بود تا به ذکر و مناجات خدا پردازم. خداوند به فرشته‌اش فرمود: از او دست بردار و روح او را قبض نکن چرا که او زندگی را برای بندگی و ذکر می‌خواهد.

 چون خداجويي در انسان فطري است، بشر در طول تاريخ در پي پرستش و عبادت معبود مورد نظر خود بوده است. با کمي دقت درمي يابيم که مسأله نيايش به ويژه نماز به اديان وحياني اختصاص نداشته است. چنان که تبتيان آن گاه در صومعه جشن مي گيرند، نماز مي خوانند و نيايش مي کنند. درباره کنفسيوس آمده که نماز مي خوانده است. ايرانيان باستان نيز در دوره پارت ها و ساسانيان نمازي شبيه به نماز مسلمانان داشته اند و حتي قبل از نماز وضو مي گرفته اند. برخي از آن ها در شبانه روز چهار نوبت نماز و برخي سه نوبت نماز مي خوانده اند.

 يونانيان باستان به وسيله نماز از خشم خدايان ايمني مي يافتند و ياري آن ها را جلب مي کردند. حتي اعراب بت پرست شبه جزيره عربستان پيش از ظهور اسلام در حريم کعبه نماز مي خواندند. قرآن نماز آن ها را اين گونه توصيف مي کند: «و ما کان صلاتهم عند البيت الا مکأاً و تصديه؛ نماز آن ها در کنار خانه خدا چيزي جز سوت کشيدن و کف زدن نبود.»(انفال:35)

 نماز در آیین بودا 

مدیتیشن نماز بودایی هاست و انواع و اقسام دارد با ذکر و بدون ذکر می گویند انسان چهار حالت دارد که یک حالتش نماز و الهی است 

۱- هوشیاری بعلاوه تفکر که همان بیداری است 

۲-  عدم هوشیاری بعلاوه تفکر که رویا و خواب دیدن  است  

۳- عدم هوشیاری بدون تفکر که خواب است  

۴- هوشیاری منهای تفکر که الهی و کیفیت نماز است 

در مدیتیشن هدف رسیدن به این حالت چهارم است و حس جایگزین فکر می شود و به یک معنا قلب جایگزین مغز می شود . واقعا شادی آور است و در ذکر گفتن هم اگر با تمرکز باشد فکر تعطیل می شود.

نماز در آیین زرتشت

 

نماز يکي از ارکان مهم آيين زرتشت است و زرتشتيان در راه دين داري و رسيدن به کمال به برپايي نماز امر شده اند. نماز زرتشتيان بسيار شبيه نماز مسلمانان بوده است که در پنج نوبت بايد همراه با دعاهاي مخصوص ادا مي شد. هم چنين مقدماتي براي انجام اين مراسم عبادي دارند که به مقدمات نماز در اسلام بي شباهت نيست.

در کتاب ديانت زرتشتي آمده است: «زرتشتي ها هر 24ساعت را به 5 دوره يا گاه تقسيم مي کنند و آداب مذهبي تابع اين «پنج گاه» است. بر هر زرتشتي مومن فرض است که در هر يک از پنج دوره ادعيه و مناجات هاي خاص بخواند. جان ناس در تاريخ جامع اديان خود مي گويد: افراد زرتشتي در هر وقت روز بخواهند مي توانند به تنهايي به درون آتشکده بروند و قبل از ورود به معبد دست و روي خود را با آب شسته...»

سرگرد لورنگ که خود يک زرتشتي است شرايطي را براي نماز زرتشتيان ذکر مي کند که بي شباهت به مقدمات نماز در اسلام نيست که عبارت اند از:

 1. پاک بودن تن از هرگونه کثافت و نجاست؛

 2. پاک بودن لباس از هرگونه پليدي؛

 3. شستن دست و صورت که همان وضو باشد؛

 4. پاک بودن جاي نماز از هرگونه پليدي و فساد؛

 5. غصبي نبودن محل نماز.

 شباهت عجيب تر اين که در صورت نبودن آب به جاي وضو، بايد تيمم کنند.

 در بخش هاي مختلف اوستا پيروان زرتشت بر انجام نماز ترغيب و تشويق شده اند. البته نه نمازي که فاقد روح و انس قلب باشد.  

 

نماز در آیین یهود 

براي بررسي نماز در آيين يهود از سه منبع قرآن و روايات، تورات يا عهد عتيق و نويسندگان و مورخان صاحب نظر، مطالبي را نقل مي کنيم.

 حضرت موسي عليه السلام از همان آغاز رسالتش از سوي خداوند، به برپايي نماز مأمور مي شود. وقتي حضرت موسي عليه السلام با همسرش از مدين عازم مصر مي شود و در تاريکي و ظلمت شب نوري را در کنار طور مشاهده مي کند و چون به سوي آن مي رود تا شعله اي را از آن برگيرد و به سوي خانواده اش بازگردد، ندا مي آيد که: «انني أنا الله لا اله الا أنا فاعبدني و اقم الصلوه لذکري؛ همانا من الله هستم و معبودي جز من نيست. پس مرا عبادت کن و نماز را براي ياد من به پادار...» (طه:14) اين آيه علاوه بر نمازگزاري بر انس و حضور قلب و نماز در آيين يهود دلالت دارد.

يهوديان نمازشان داراي مقدمات خاصي است؛ از جمله اين که در حال جنابت نمي توان نماز خواند و بدن و لباس بايد از هرگونه کثافت و پليدي پاک باشد و دست ها و صورت را بايد شسته و به سمت بيت المقدس، با خضوع و خشوع نماز را برپاداشت. يهوديان براي نماز بايد طاهر باشند؛ يعني وضو بگيرند يا غسل کنند. در آيين يهود نيز، مانند اسلام، نماز به صورت جماعت هم برپا مي شود.

 در روايات نيز به جايگاه ممتاز نماز در آيين يهود اشاره شده است. در برخي روايات از نماز به عنوان پيمان محکم آيين يهود ياد مي شود. امام علي عليه السلام حضرت موسي عليه السلام را به خاطر نماز خواندن و گونه بر زمين نهادن به هنگام نماز به عنوان هم سخن با خود برمي گزيند و در حديث ديگر، از مباهات خداوند نزد فرشتگان به واسطه نمازگزاري در آيين يهود سخن به ميان آمده است. از مجموع اين روايات مي توان دريافت که نماز يکي از فرمان هايي بوده است که از سوي خداوند بر حضرت موسي عليه السلام و قومش ابلاغ شده است.

 

در آيه شريفه خداوند از آن رو خطاب به موسي مي فرمايد: «نماز را براي ياد من به پا دار» که برپاداشتن نماز براي خدا بانماز بدون روح که همراه انس و حضور قلب نيست منافات دارد. اين آيه بر نمازگزاري همراه با انس، در آيين يهود دلالت دارد. در منابع معتبر و اصيل ديني يهود نيز بر اين موضوع تأکيد شده است.

 حضرت موسي عليه السلام در تداوم رسالت الهي خود با برادرش هارون عليه السلام به برپايي نماز امر مي شود. آيه شريفه مي فرمايد: «أوصينا الي موسي و أخيه... و اقيموا الصلاه؛ به موسي و برادرش وحي کرديم... و نماز بگذاريد.» هم چنين در آيه 77سوره بقره ضمن اشاره به پيماني که از بني اسرائيل گرفته شده، نماز را به عنوان يکي از ارکان و مواد اين پيمان برشمرده است.

نماز در آییین کتاب مقدس

در قاموس کتاب مقّدس می خوانیم «روح القدس وضع و طور و طرز نماز را به ما می آموزد و جمیع انبیاء و مؤمنین و مقدّسین سلف برای نماز و دعا مشهور بوده اند. از جمله حضرت ابراهیم ـ علیه السلام ـ و موسی و یوشع و سموئیل و داود، چنانچه از تمام مزامیز، آن چنان واضح می گردد و بسیاری از اوقات، منجی ما منفردا برای دعا و نماز در صحراها می رفت.»
همچنین در قاموس کتاب مقدّس در مورد فایده نماز آمده است. «فایده دعا و نماز متنّبه ساختن قوی و منوّر نمودن قلوب و ضمایر و سبب ترغیب و استحکام اعتماد و توکّل بر حضرت خالق و قادر کلّ می باشد به طوری که از آن پس امکان دارد و استدعاها و در خواست ها و تضرعات ما را مرحمت فرماید. امّا نماز خانگی که عبارت از نماز جماعتی اهل خانه باشد، سبب استحکام و تقویت و تسلّط والدین و حفظ نظامات خانوادگی شده حقایق دینی را در قلوب اطفال غرس می نماید.» مسیحیان در کنیسه هاشان کتاب مخصوص برای نماز دارند و بر حسب آن چه در آن مکتوب است نماز باید بخوانند و امّا درباره نماز ارتجالی (فرادی) که شخص مصلّی به خودی خود نماز کند این است که افکار و استدعاهای مخصوص خود را به نوع مخصوص در حضور خالق خود می آورد و البتّه در این صورت با اختلاف ظروف و حرارت نفس مصلّی، تفاوت کلّی خواهد داشت و به هیچ وجه مقیّد به قیود مخصوصه نخواهد بود. طبق معتقدات اینان، مراعات اوقات معینّه برای نماز خالی از اهمیّت نخواهد بود، چنان که یهود در ساعت سوم و ششم و نهم روز و ساعت اوّل شب و آخر شب و وقت تناول طعام نماز می گزارد. و بلندترین نمازی که مسیح به جا می آورد و نسبت به سایر نمازها اهمیّتش بیشتر است همان نماز آخری است که حضرتش با شاگردان و به جهت شاگردان خود بجا آورد که به سه قسم تقسیم می شود. اوّل دعا به جهت خودش فی نفسه، دوم دعائی که به جهت محافظت شاگردان خود فرمود، سوم دعا به جهت مؤمنین که از آن وقت تا آخر الزمان ایمان خواهند آورد.

نماز در آیین مسحیت 

در شريعت عيسي عليه السلام برپايي نماز از واجبات مهمي است که خداوند، در همان آغاز تولد به ايشان توصيه کرد. اولين کلماتي که حضرت عيسي پس از تولد در جمع مردم حيرت زده بيان کرد، در مورد نماز بود. قرآن مي فرمايد: حضرت عيسي عليه السلام چنين گفت:

 اني عبدالله آتاني الکتاب و جعلني نبياً و جعلني مبارکاً اين ما کنت و اوصاني بالصلاه و الزکاه مادمت حياً (مريم: 30)

 من بنده خدا هستم. خداوند به من کتاب داده و مرا پيامبر قرار داده است مرا مايه برکت قرار داد هرکجا که باشم و تا زنده ام به نماز و زکات سفارش کرد.

 قرآن در توصيف مريم عليها السلام - مادر حضرت عيسي عليه السلام - نيز پس از اين که او را به خاطر ايمان، تقوا و پاکدامني برگزيده زنان جهان نام مي نهد، خطاب به او مي فرمايد:

 يا مريم اقنتي لربک و اسجدي و ارکعي مع الراکعين (آل عمران: 42)

 اي مريم براي پروردگارت خضوع کن و سجده به جا بياور و با رکوع کنندگان رکوع کن.»

در روايات نيز بيان شده که حضرت عيسي عليه السلام در توصيه هاي شان به حواريون، از نماز به عنوان شرافتمندانه ترين عمل اخروي و بهترين ياري دهنده در فراز و نشيب هاي زندگي دنيوي ياد کرده است و در آن ياران خود را به پي گيري اين فريضه الهي فرمان داده اند.

 در مجموع از آيات و روايات اين گونه بر مي آيد که در مسيحيت نماز از دستورات ضروري و واجبات با اهميتي است که حضرت عيسي عليه السلام مردم را به برپايي آن تشويق کرده است.

 

نماز در ادیان غیر وحیانی

 چون خداجويي در انسان فطري است، بشر در طول تاريخ در پي پرستش و عبادت معبود مورد نظر خود بوده است. با کمي دقت درمي يابيم که مسأله نيايش به ويژه نماز به اديان وحياني اختصاص نداشته است. چنان که تبتيان آن گاه در صومعه جشن مي گيرند، نماز مي خوانند و نيايش مي کنند. درباره کنفسيوس آمده که نماز مي خوانده است. ايرانيان باستان نيز در دوره پارت ها و ساسانيان نمازي شبيه به نماز مسلمانان داشته اند و حتي قبل از نماز وضو مي گرفته اند. برخي از آن ها در شبانه روز چهار نوبت نماز و برخي سه نوبت نماز مي خوانده اند.

 يونانيان باستان به وسيله نماز از خشم خدايان ايمني مي يافتند و ياري آن ها را جلب مي کردند. حتي اعراب بت پرست شبه جزيره عربستان پيش از ظهور اسلام در حريم کعبه نماز مي خواندند. قرآن نماز آن ها را اين گونه توصيف مي کند: «و ما کان صلاتهم عند البيت الا مکأاً و تصديه؛ نماز آن ها در کنار خانه خدا چيزي جز سوت کشيدن و کف زدن نبود.»(انفال:35)

نماز در دین مبین اسلام 

 

 نماز فرض پنج نوبت در شبانه‌روز (۱۷ رکعت) رو به قبله ی مسلمانان - کعبه در مکه - بصورت فردی (فرادا) یا گروهی (نماز جماعت) برگزار می‌شود.

در این عبادت در رکعت‌های اول و دوم سوره ی حمد و معمولاً آیه یا سوره ی کوتاهی از قرآن ـ مثل سوره ی توحید ـ و در رکعتهای بعدی تعدادی اذکار به زبان عربی خوانده می‌شود. جزئیات این عبادت در فرقه‌های مختلف اسلام با هم تفاوت دارد. نماز یک فرهنگ جهانی است. نماز در قرآن با واژه صلاه مشخص شده‌است که به همراه مشتقاتش ۹۹ بار در قرآن تکرار شده‌است. ریشه صلاه می‌تواند دارای سه معنی باشد:

از ریشه صل: شراب را از صافی می گذرانند و آن گاه ماده‌ای روشن و شفاف به دست می‌آورند

از ریشه صلی: سوزانیدن و گرم کردن

از ریشه وصل: ایجاد اتصال و ارتباط

برخی از آیات که در قرآن کریم به اهمیت نماز اشاره شده عبارت اند از؛ 1.  نمازبازدارنده انسان از زشتی ها و پلشتی هاست،

 2 .نماز بر مؤمنان در اوقات معین مقررشده است ،

3 .  مرا عبادت کن و نماز را بر اي یاد من به پا دار، و

4 .  نماز به پاي دارید و زکات دهید و رکوع کنید ، همراه رکوع کنندگان،

 5 .آیا ندید ي هر آنچه در آسمان ها وزمین است و پرندگان صف کشیده در حال پرواز، همه به ذکر خدا مشغولند، همه
موجودات نماز و تسبیح خود را م ی دانند،

 6 . پروردگارا من و ذریه ام را از نمازگزاران قرار ده و خدایا دعایم را قبول کن ،

  7 . براستی مؤمنان رستگارند، آنان که در نمازشان فروتن و ترسانند. در احادیث فراوانی پیامبر اکرم فرمودند : آن که نمازش را سبک بشمارد از من

نیست، به خدا سوگند در قیامت کنار حوض [کوثر] بر من وارد نمی شود.

قرآن کریم

کتاب مقدّس

1- اشتاین سالتز، آدین، سیری در تلمود، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان، 1383.

3- حسن زاده، صادق، کلید بهشت، انتشارات لوح محفوظ، 1378.

4- حائری شیرازی، مجیّ الدین، نماز، دفتر تبلیغات اسلامی، 1362.

5- رستمی چافی، علی، نماز راز دوست، دارالثقلین، 1378.

6- ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، مترجم: حمید رضا شفیعی، دارالحدیث، 1379.

7- سوری، نور محمد، چهل حدیث نماز اول وقت، نشر ذاکرین، 1381

8- سیّاح، احمد، فرهنگ بزرگ جامع نوین ج1.، انتشارات اسلام، 1380،

9- طبری، محمد، جامع البیان فی تفسیر القرآن ج1، دارالمعرفه، 6-1392،.

10- طباطبائی، محمد حسین، تفسیر المیزان، مترجم: محمد باقر موسوی، دقتر تبلیغات اسلامی، 1363.

11- عزیزی، عباس، تفسیر و پیام آیات نماز، انتشارات نبوغ، 1375.

12- غمخوار یزدی، محمد جواد، جایگاه نماز در ادیان الهی، ناشر: تشرالف، بی‌تا.

13- قانعی، سعید و یداللهی، مرتضی، زرتشت پیامبر ایران باستان، انتشارات به آفرین، 1386.

14- کازرونی، محسن، خلوتگه راز، نشر مؤلف، 1372.

15- لنگرودی واعظ، تاج، گفتار انبیاء، چاپخانه حیدری، 1364.

16- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار ج11.، مؤسسه الوفاء، 1361،

17- معلوف، لوئیس، المنجمد، مترجم: محمد بندرریگی، ناشر: اسلامی، 1389

18- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه ج17.، دارالکتب الاسلامیه، 1380،

19- نجفی کاشانی، علی، برداشتی از نماز، دفتر تبلیغات اسلامی، 1374.