شرح حا ل زند گی سنایی
 

در این قسمت بر آنیم  که برای پژوهندگان راغب به فرهنگ پربار ادبیات فارسی تنها به صورت گذرا   شرح حال و نکاتی راجع به سنایی و منتخب حدیقة الحقیقه  را ذکر کنیم . لازم به ذکر است که به علّت گستردگی مطالب فقط گوشه ای ازاین تحقیقات را ذکر می کنیم .

 در این تحقیق  د ر قسمت شرح حا ل زند گی شا عر ا ز کتا بها ی تاریخ ا د بیا ت در ا یرا ن جلد دوم  نوشته ا ستا د ارجمند دکتر ذ بیح ا لله صفا و تا ریخ ا د بیا ت دکتر صا د ق رضا زا ده شفق –

لبا ب ا لا لبا ب محمد عو فی-جلد دوم کتا ب حا فظ نا مه بخش ا ول بها ء ا لدین خرمشا هی بخش

تا ثیر شا عرا ن بر حا فظ و یا حا فظ بر شا عرا ن ا ستفا ده نموده ا م.

حکیم ا بوا لمجد مجدود بن آ دم سنا یی شاعر وعا رف بلند مقا م قرن ششم و ا ز ا ستا د ان مسلم شعر فا رسی ا ست.

 نام ا و را عوفی د ر( کتا ب لبا ب ا لا لبا ب –2  - 252 ) مجدا لدین آ دم سنایی و 

حا جی خلیفه ( کشف ا لظنون – چا پ ترکیه –1 –161 ) محمد بن آ دم و در تا ریخ

گزیده نیز محمد ضبط شده ا ست.

خود سنا یی در این مورد به مطلب مجد الدین اشاره دارد از آ ن جایی که در حدیقه الحقیقه و مقدمه  منثور دیوان خود آورده است .

هرکه او گشته طا لب مجد ا ست                   شفی ا و زلفظ بوا لمجد ا ست

شعرا را به لفظ مقصــــــــــودم                        زین قبل نام گشت مجدودم

ز آ ن که جد را به تن شدم به نیت                    کرد مجدود ما ضیم کنیت

وا زمعا صرا ن ا و نیز محمد بن علی الرقاء در دیباچه حد یقه ا لحقیقه نا م وی را ابوالمجد

مجدود بن آ د م ا لسنا یی آ ورده ا ست.

در دیوا ن سنا یی ا بیا تی دیده می شود که در آ نها ا شا ره به نا م دیگری برای شا عر دیده

می شود که در آ نها گوینده خود را  ( حسن) خوا نده ا ست:

پسری دا ری  همنـــــام رهی                    کــــز تو می خدمت او جویم من

ز آ ن که نیکو کند ا زهمنا می                   خدمت خوا جه حسن بنده حسن

حسن ا ندر حسن ا ندر حسنم                 تو حسن خلق و حسن بنده حسن

از ابیا تی که در حدیقه آ مده و نقل شدمشا هده می شود که مجدود نا م ثا نوی و به منزله عنوان و

لقبی برا ی ا وست که این ا شا ره مبهم ا ز آ ن ا ستنبا ط می گردد.

ولا دت ا وباید در ا و ا سط یا ا و ا یل نیمه دوم قرن پنجم درغزنین ا تفاق ا فتاده با شد. سنایی به

دستگاه غزنویان راه پیدا نموده و قدیمترین سلطا نی که مدح وی در دیوا ن سنا یی دیده می شود

مسعودبن ا برا هیم و بعد ا ز ا و یمین ا لدوله بهرا م شا ه بن مسعود ا ست که سنا یی مدح آ ن ها را نموده ا ست.

به هر حا ل سنا یی ما نند دیگرشا عرا ن د رآ غا ز کا ربه مدا حی می پر د ا زد ولی چون ممدوحا ن موجب رضا یت خا طر سنا یی را فرا هم نمی کنند وی شیدا ی جما ل حق گشته و دست ا ز جها ن  و جها نیا ن می شوید حتی بهرا مشا ه نیز که می خوا هد خوا هر خود را به شا عر بدهد سنا یی نمی پذیرد. ا هل خا نقا ه در مورد تغیییر حا لت  سنا یی دا ستا ن مشهور به (لای خوا ر) را می آ و رند که وی فردی شرا ب خوا ر بود و گفت: ا گر سنا یی مردی فا ضل ا ست ستا یش و مدّا حی سلطا ن محمود  را نمی کرد . ا ین مطلب نا در ست ا ست و علت جعل آ ن دا ستا ن ا عتقا د اهل سلوک ا ست به   ا ین که تغییر حا ل اربا ب طریقت هموا ره ا ز تا ثیر نفس یا نظر یکی ا ز مشا یخ و ا قطا ب بوده ا ست. ولی ا ین نیز درست نیست. علت ا صلی نا کا می شا عرا ست  که با تما م فضل و دا نش و طبع لطیف و قوی خود تحمل می کرده ا ست. شا ید در ا ین ا مر معا شرت سنا یی با سا لکا ن را ه

 عرفا ن که در آ ن ا یا م در بسیا ری ا زبلا د و علی ا لخصوص د ر بلا د مشر ق پرا کنده بودند تا ثیر دا شت.

سنا  یی چند سا ل ا ز دوره جوا نی خود را د ر شهرها ی بلخ و سرخس و هرا ت و نیشا بور

گذرا ند و گویا در هما ن ا یا م که در بلخ بود را ه کعبه پیش گرفت. در همین ا وا ن ا فکا ر

عرفا نی و ا نقطا ع ا ز جها ن در ا و قوت گرفته بود و مست شرا ب با قی و ا ز ( بود خود

فا نی) شده بود.

رو که هر تیری که ا ز میدا ن حکم آ مد به ما      

                                                     هد یه جا ن سا زیم و آ ن گه سوی آ ن پیما ن شویم

چون بد و با قی شدیم ا زبود خود فا نی شویم 

                                                    چون بد ودا نا شد یم آ ن گه زخود نا دا ن شویم

بعد ا ز با زگشت ا ز سفر مکّه شا عر مد تی د ر بلخ به سر برد و ا ز آ ن جا به سرخس و مرو

و نیشا بور رفت و هر جا چندی در سا یه تعهد و نیکو دا شت بزرگا ن علم ورو سا ی محل به سر

برد تا درحدود سا ل "51 8 " به غزنین با زگشت.

یا دگا رها ی پرا رزش ا ین سفر درا ز مقدا ری ا زقصا ید و ا شعا ر سنا یی ا ست که د ر

خرا سا ن سروده و کا رنا مه بلخ که در شهر بلخ سا خته ا ست. ا مر مهمی که درا ین سفربرای سنا یی

 حا د ث گردیده ا ست و تا ثیر فرا وا نی در شا عر د ا شته هما نا تغییر حا ل و مجذ و بیت ا وست که مخصوصا برا ثرمعا شرت با دسته ا ی ا ز رجا ل مهذّ ب در بلخ و سرخس و مرو حا صل گردید و آ ثا ر این

معا شرت ها و ا ر تبا ط ها د را شعا ر و نا م ها ی  با زما نده ا و مشهود ا ست.

        بعد ا ز با زگشت به غزنین چون سنا یی خا نه ا ی  ندا شت یکی ا ز بزرگا ن یعنی

" خوا جه عمید ا حمد بن مسعود تیشه " خا نه ا ی به ا و بخشید و سنا یی درآ ن جا به تنها یی به سرمی برد و در ا ین جا بود که خوا جه تکلیف جمع آ ورد ن دیوا ن را به سنا یی نمود و ا و نیز به شرط ا ین که حوا یج یک سا له ا و مرتفع شود آ ن را پذیرفت.

ا ز ا ین پس سنا یی تا پا یا ن حیا ت خود در غز نین زند گیش را به گو شه گیری و عزلت طی نمود و  در همین د وره می با شد که به نظم و ا تما م مثنوی مشهور حدیقه ا لحقیقه توفیق یا فت تا به قول  ( محمّد بن علی ا لرقا ) در مقدمه حدیقة ا لحقیقه روز یکشنبه یا زدهم ما ه شعبا ن سا ل " 525" درگذشت که در تا ریخ مرگ وی ا ختلا ف ا ست. هدا یت سا ل( 590 ) و تقی ا لدین کا شی سا ل (545) علامه میرزا محمد خان قزوینی سا ل (545) می با شد ولی صحیح ترین هما ن (525) می با شد . مقبره سنا یی د رغزنین و زیا رتگا ه خا ص وعا م ا ست وا و بی ترد ید یکی ا ز

هوادا را ن صدیق آ ل علی و خا ندا ن پیا مبر بوده ا ست.

سنا یی گذشته ا زسلا طین و ا مرا با فضلا وشعرا ی عصر خود ما نند مسعود سعد رفت و آ مد

 دا شت وحتّی ا شعا ر مسعود سعد را ا ولین با ر ا و جمع آ وری کرد.

د ر مورد مذهب سنا یی با ید تذکر دا د که ا گرا ورا هم ا ز جمله شیعیا ن بشما ریم با ید معتقد به عد م تعصّب اودر مسا  ئل مذ هبی با شیم.

                                                          تأ لیف : سیّد علی علوی