نـعـنـاع        Peppermint

شناسنامه

نعناع ( Mentha piperita ) گیاهی علفی ، پایا و چند ساله ، دارای ساقه های خزنده و زیر زمینی است . ریشه ، استولون ها و ریزوم ها دارای گره های متعددی هستند که محل رویش ریشه های باریک و در نتیجه تشکیل گیاهان کوچک در اطراف پایه مادری است . برگهای آن متقابل ، بیضوی،نوک تیز، دندانه دار، کمی پوشیده از کرک به درازای ٤ تا ٧ سانتی متر و به عرض ٢ تا ٣ سانتی متر است، که البته ابعاد مذکور در شاخه های گلدار کمتر از شاخه های عقیم می باشد . اين گياه بين جولاي و اوت شكوفه باز مي كند و گلهاي ريز ارغواني به صورت مارپيچي و تيز از آن مي رويند .  

نعناع بومي اروپا و آسياست و برخي از انواع آن بومي آفريقاي جنوبي، آمريكاي جنوبي و استراليا هستند. اين گياه در آمريكاي شمالي بومي شده است و در مناطقي نظير اورگون، وانشگتن و ويسكونسين پرورش داده ميشود.

نعناع به طور خودرو در اکثر نواحی ایران بویژه آذربایجان ، گیلان و بلوچستان یافت می شود. این گیاه یک دورگه طبیعی از دو گونه Mentha viridi s و Mentha aquatica می باشد .

Mentha viridis : نام علمی نعنای سبز می باشد، که به طور خودرو در آذربایجان نزدیک تبریز و در بلوچستان می روید Mentha aquatical L : در سراسر شمال ایران و سایر مناطق به طور خود رو می روید .

نیازهای اکولوژیکی

گیاه دارویی نعناع را می توان در اکثر نقاط کشت کرد ، اما مناطق خیلی سرد برای کشت این گیاه مناسب نیستند . گیاه در ٢ تا ٣ درجه سانتیگراد شروع به رویش می کند ولی درجه حرارت مطلوب برای رویش نعناع ١٠ درجه سانتیگراد است . درجه حرارت مناسب به منظور تسریع در رشد و نمو گیاه و همچنین افزایش در تولید اسانس ١٨ تا ٢٠ درجه سانتیگراد است . برخی از محققان اعتقاد دارند که هر چند در درجه حرارت های بالاتر ( ٢٢ تا ٢٥ درجه سانتیگراد ) مقدار تولید اسانس در گیاه افزایش می یابد ، ولی این میزان حرارت در مقدار منتول اسانس تاثیر منفی داشته و سبب کاهش آن می شود .

نعناع گیاهی شب کوتاه است و کشت آن در شرایط بلند روز (از نظر تابش نور) سبب افزایش محصول نعناع شده و در سنتز اسانس آن نیز تاثیر مثبت دارد. از این رو همواره توصیه می شود که این گیاه در دامنه جنوبی تپه ها کشت شود .

نعناع دارای ریشه های سطحی است که قادر به جذب رطوبت از اعماق زمین نمی باشد لذا آبیاری مناسب در طول رویش گیاه ضروری است . رطوبت خاک باید در طول رویش معادل ٨٠ درصد باشد.

خاک مناسب برای کشت این گیاه خاک لوم شنی حاوی مقادیر زیاد ترکیبات هوموسی است . PH مناسب خاک برای نعناع بین ٥ تا ٨ است . باید از کاشت نعناع در خاک های رسی و اشباع از آب و خاک هایی که PH آنها بالاتر از ٥/٨ است ، اجتناب کرد . خاک های اسیدی و زهکشی شده خاک های مناسبی برای کشت نعناع محسوب می شوند .

آماده سازی خاک

چنانچه نعناع با غلات به تناوب کشت شده باشد در فصل پائیز پس از برداشت غلات ٢ تا ٣ تن در هکتار کودهای کاملاً پوسیده حیوانی به زمین اضافه نموده ‏ شخم عمیقی ( به عمق ٢٥ تا ٣٠ سانتیمتر) زده می شود. پس از شخم کودهای شیمیایی مورد نیاز را به خاک پاشیده و آنها را با دیسک به عمق خاک می فرستند. افزودن کودهای شیمیایی به شرایط خاک بستگی دارد و بطورکلی در سال اول قبل از کشت ٥٠ تا ٩٠ کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و ٦٠ تا ٩٠ کیلوگرم در هکتار کودهای ازت باید به زمین اضافه شود هر سال اضافه کردن ٩٠ تا ١٢٠ کیلوگرم در هکتار کود ازت (چنانچه خاک خشک و نیاز به آبیاری باشد مقدار ازت بیش از رقم ذکر شده خواهد بود) به زمینهای زیر کشت نعناع توصیه می شود.از این مقدار دو سوم در فصل بهار قبل از رویش گیاه و یک سوم بقیه پس از اولین برداشت به خاک اضافه می گردد. از سال دوم رویش هر ساله در فصل پائیز افزودن ٥٠ تا٨٠ کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر ٦٠ تا ٨٠ کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس به خاک سبب افزایش عملکرد و بهبود کیفیت مواد موثره نعناع می شود . جمع آوری سنگ ها و قلوه سنگهای درشت سبب تسهیل در توسعه ریشه و افزایش عملکرد می شود. اوایل بهار پس از شکستن سله ها و خرد کردن کلوخه ها با دیسک ، زمین را برای کشت نعناع تسطیح می کنند. در فصل بهار باید از کاربرد وسایلی که سبب کاهش رطوبت خاک می گردند جلوگیری نمود . چنانچه عمل کشت در فصل پائیز انجام گیرد پس از برداشت محصول سال قبل در فصل تابستان (شهریور) کودهای حیوانی مورد نیاز را به خاک افزوده و سپس زمین را شخم می زنند. بعد از افزودن کودهای شیمیایی زمین را تسطیح و بستر را برای کاشت نعناع آماده می نمایند .

تکثیر

نعناع مانند هر گیاه هیبرید ( دورگ) دیگر بذر تولید نمی کند و تکثیر آن به وسیله استولون ، قلمه ساقه و یا جدا کردن پاجوش از گیاه مادری انجام می شود .

١) مناسب ترین روش برای تکثیر نعناع، تکثیر از طریق "ریشه رست"، می باشد.

در این روش، پس از بارندگی سبک‏ پایه های مادری ٢ تا ٣ ساله را از زمین خارج می کنند. پایه های انتخابی باید عاری از هر گونه عواملی بیماری زای قارچی یا باکتریایی و علف های هرز باشند.

ریشه گیاهانی که برای تکثیر نعناع استفاده می شوند باید دارای مشخصات زیر باشد:

الف) ریشه ها سالم و عاری از هر گونه علف هرز باشند .

ب) ریشه رستهایی که جهت تکثیر نعناع از پایه مادری جدا می شوند، باید حداقل ٧٠ درصد آن سفید و  ٣٠ درصد بقیه سبز رنگ باشد که هنگام کاشت این قسمت سبز رنگ خارج از خاک می ماند.

 ج) رطوبت ریشه رستها از ٨٠ درصد کمتر نباشد. برای تهیه ریشه رستهای سفید رنگ، که برای تکثیر مناسبند، ١ تا ١ / ٥ ماه قبل از خارج کردن پایه های مادری روی ریشه رستها را با لایه ای به ضخامت ٤ تا ٥ سانتی متر از خاک می پوشانند. در این مدت رنگ ریشه رستهای سبز به سفید تغییر می یابد و برای تکثیر آماده می گردند. پس از دومین برداشت اندامهای هوایی، ریشه رستها کیفیت مطلوب تری می یابند. ریشه رستها را می توان بادست (در سطح کم) و یا توسط ماشین برداشت سیب زمینی (در سطح وسیع) جمع آوری نمود . در تکثیر توسط ریشه رست، فاصله ردیف ها از یکدیگر ٥٠ تا ٦٠ سانتی متر و عمق مطلوب برای کاشت ١٠ تا ١٢ سانتی متر می باشد. پس از کاشت، به منظور ایجاد و تراکم در خاک انجام غلتک مناسبی توصیه می شود. اگر زمین خشک باشد باید بلافاصله زمین را آبیاری نمود. برای هر هکتار زمین به ١ / ٤ تا ١ / ٦ تن ریشه رست نیاز است.

٢)   تکثیر از طریق قلمه های ساقه: در اواخر بهار (خرداد) از شاخه های جوان و سبز پایه مادری، ٢ تا ٣ قلمه که حداقل دو جفت برگ داشته باشند جدا می کنند، بهتر است از میان گره های پائینی انتخاب شوند، سپس آنها را در خزانه هوای آزاد که بستر آن از خاک نرمی پوشیدو و در سایه قراردارد (آفتاب شدید مانع از تشکیل ریشه در قلمه ها می شود) می کارند. با آبیاری مرتب قلمه ها پس از ٢ تا ٣ هفته دارای ریشه می شود. سپس آنها را به زمین اصلی منتقل می نمایند. تکثیر به روش قلمه های ساقه روش چندان مناسبی نیست و تنها در سطوح کوچک کشت مورد استفاده قرار می گیرد. در این روش فاصله مناسب ردیفها از یکدیگر بین ٥٠ تا ٧٠ سانتی متر می باشند.

٣)   تکثیر از طریق پا جوش: در فصل بهار (خرداد) پس از آبیاری گیاهان از پایه های مادری پاجوشهایی که ارتفاع آنها بین  ٨ تا ١٠ سانتی متر است جدا می کنند . انتقال پا جوشها به زمین مورد نظر با دست (در سطوح کم کشت) یا به وسیله ماشین نشا کار (در سطوح کشت انبوه) انجام می گیرد.   برای هر هکتار زمین به ١١٢ تا ١٣٤ هزار پا جوش نیاز است. پا جوشها در ردیفهایی به فاصله ٦٠ سانتی متر گشت می شوند. فاصله مناسب دو بوته در طول ردیف ٢٠ تا ٣٠ سانتی متر خواهد بود .

کاشت

کشت و تکثیر نعناع از طریق اندامهای زیر زمینی را می توان در پائیز یز (مهرماه) یا در بهار (اواخر اردیبهشت یا اوایل خرداد)  به سبب وجود شرایط رطوبتی و اقلیمی مناسب انجام داد . گل های آن در ماههای مرداد و شهریور ظاهر می گردند. اواخر بهار (خرداد) زمان مناسبی برای تکثیر نعناع از طریق قلمه های ساقه و نیز برای جدا کردن پا جوش ها از پایه های مادری و انتقال آنها به زمین مورد نظر است.

کمبود عناصری نظیر بُور ، منگنز ، مولیبدن و کبالت در کاهش عملکرد و نیز کاهش اسانس نعناع تاثیر بسزایی دارد و در طول رویش گیاهان ، کاربرد مواد غذایی محلول که حاوی ریزمغذی های مناسب هستند ، سبب افزایش عملکرد خواهد شد .

از قارچ های مهم نعناع می توان از "ورتیسلیوم" نام برد. شخم عمیق در کنترل این قارچ نقش بسزایی دارد. سفیدک سطحی نعناع که عامل بیماری آن هنوز مشخص نشده، از دیگر قارچ هایی است که به نعناع حمله می کند. همچنین زنگ نعناع که عامل آن قارچ  Puccinia menthae Pers است، به این سبزی صدمه می زند.

برداشت

زمان مناسب برای اولین بار  برداشت ، آخر خرداد تا ٢٥ تیر ماه ، دومین مرحله برداشت ١٠ مرداد تا ١٥ مهر و سومین مرحله برداشت تا ١٥ آذر است . عملکرد سالانه وزن تازه گیاه ١٢ تا ٣٠ تن در هکتار است که از آن ٣٠ تا ٦٠ کیلو گرم اسانس به دست می آید. در دومین برداشت بازده پیکر رویشی و اسانس آن بسیار کمتر از مرحله اول می باشد . اگر هدف از کاشت گیاه فقط استفاده از برگها باشد، برداشت آنها تنها با دست امکان پذیر است و انرژی و کار زیادی صرف آن می شود لذا برای این منظور قبل از گل دهی صبح زود برگها را با دست جمع آوری نموده ، سپس خشک می کنند .

منابع

سایت جهاد دانشگاهي استان مازندران

  سایت رشد

  EMS پایگاه الکترونیکی خدمات پزشکی ایران

  دانشور، محمد حسین، پرورش سبزی، انتشارات دانشگاه شهید چمران اهواز، چاپ چهارم ١٣٨٥