نظامی  و آثارش از دیدگاه صاحب نظران                       

 در این قسمت به این مسأله هر چند اندک پرداخته می شود  : 

 1- هر چند نظامی کار داستان سرایی را به تقلید شیوه و ساختن نظیره آثار خود منحصر کرد ولی این مطلب نه تنها نشان دهنده خطای نظامی نمی باشد بلکه هنر و لیاقت اوست که شعرای دیگر نظامی را سرمشق خود قرار داده اند  . 1 

2- هر داستان نظامی نشان دهنده دید تازه شاعر می باشد مثلاً شاعر در هنگام سرودن مخزن الاسرار چون جوان است شعر را وسیله ای برای بیان حکمت و اخلاق می داند  ؛ در خسرو و شیرین که به نظم قصّه های کهن آغاز می کند دیگر گویی شعر را تنها وسیله تعلیم نمی داند مایه لذّت و تفریح نیز می شمرد . در بهرام نامه گاه شعر را به بیان قصّه های خیالی که جز لطف و جمال ظاهری هیچ چیز ندارد ، مصروف می دارد و گویی در وجود او افلاطون به تئوفیل گوتیه تبدیل می شود . اندیشه او نیز از آن تعصّب خشک که در مخزن الاسرار دارد در داستانهای دیگر بیرون می آید .  2  

3- چون مانند دیگر شعرای چاپلوس ملازم آستان نبود از این رو با این شاعران انسی نداشت وچه بسا مورد خشم و نفرت آنان هم بود ولی با این همه نزد همه محترم و همه جا مورد تکریم بود . 3 

 4- در جوانی از دقایق نجوم و علوم دیگر کم چیزی بود که وی از آن بهره ای  نداشته باشد .  از گویندگان گذشته بیشتر به فردوسی و تا اندازه ای هم به سنایی نظر داشته است ؛ از لحاظ مادّه مخزن الاسرار تا اندازه ای به حدیقه سنایی می ماند . البتّه هر چند از حیث طراوت بیان و شیرینی عبارت بر حدیقه برتری دارد لیکن از جهت عمق و قوت معنی به پای آن نمی رسد ؛ هفت گنبد نیز از تأثیر حدیقه خالی نیست . فردوسی در شاهنامه به صحّت نقل پای بند است در حالی که نظامی در داستان دخل وتصرف را جایز می داند و به همین دلیل گاهی شاخ وبرگ به داستان می دهدتا جایی که داستانهای او از تشبیهات تازه و استعارات لطیف مشحون می گردد طوری که گاه سخن شاعر ثقیل می گردد . 4  

5- نظامی از معدود شاعرانی است که خواهان تجدّد و نو جویی و نوآوری هستند . چون ازهمه معارف زمان خود علاوه بر فنون ادب آگاه بوده  و در شعر خود سود برده است ؛ بنابراین شعر او آئینه تمام نمای فرهنگ ایران در قرن پنجم و ششم است . همچنین در ضمن اشعار خود دهها ضرب المثل به شیوه ارسال مثل آورده و به دهها قصّه و داستان ملّی و مذهبی به صورت تلمیح اشاره کرده است . 5 

 

 6- بی شبهه نظامی در مثنوی داستانی استاد و پیشرو دیگران است .  سبک نظامی متین و نظمش شیرین و شعرش صاف و روان و به طور کلّی سخنش از تعقید آزاد است ؛ گرچه در مواردی عبارات پیچیده در شعرش توان یافت .  شاعر به طور کلّی در پندهای خود خوی بلند و مردم نوازی را توصیه می کند . 6 

 

  7- نظامی نخستین شاعر ایرانی است که داستان بزمی را هدف اصلی شعر خود قرار داد ، و آن را در مثنوی روان با تعبیرات نو و ترکیبات وصفی خاصّی ادا کرد ؛ پس در این شیوه فضیلت سبقت از آن اوست 

                     عاریت کس نپذیرفته ام                       آن چه دلم گفت بگو گفته ام  

                     شعبده تازه برانگیختم                           هیکلی از قالب نو ریختم  

  وزن و شیوه این داستانها خواه لیلی و مجنون ، خواه خسرو و شیرین خود بیان کننده این مطلب است که این اشعار بزمی را ناچار با نغمه های دلکش می خواندند و می نواختند ، و ابیاتی هم هست که نشان

 می دهدخود استاد نیزاز موسیقی بهره داشته ، و بسا گفته های خویش را با نغمه و ساز می سروده است . مثلاً در شرح بزم آرایی خسرو سخن از سی آواز گوناگون به میان آورده که گویا آنها را باربد نغمه ساز نامی از میان صد دستگاه برگزیده در بربط می زده است .  1  

 

 8- مهارت نظامی در ایراد معانی و قدرتش در تنظیم و ترتیب منظومه ها و داستانهای خود باعث شد که آثار او مورد تقلید دیگران قرار گیرد و این تقلید وتتبّع از قرن هفتم تا روزگار ما ادامه یابد  وی تنها شاعری است که توانست داستان را با سبک وشیوه خاصّی در زبان فارسی به حدّ اعلای تکامل خود برساند .  2 

 

9- در مورد نظامی باید بدانیم که او پیشرو " سبک اصالت هنر " است و در هر بیتی خواسته است به زبان هنر سخن بگوید و در هر کلمه ای ، مجازی و در هر مجازی ، استعاره ای را به کار بندد ، مثلاً در ابیات زیر از مخزن الاسرار استعاره ها را می بینیم 

             گه به سلام سمن آمد بهار                           گه به سپاس ایزد گل رفت خار   

           نسترن از بوسه سنبل به زخم                         از مژه غنچه لب گل به زخم  

 

و در این شگرد سخن پروری است که می بینیم خواجوی کرمانی ، امیر خسرو دهلوی ، حافظ ، صائب و بیدل و دیگران کار او را دنبال می کنند و حافظ از همه پیروزبخت تر قدم به عرصه غزل می گذارد و در صحنه مثنوی نیز خلّاق المعانی خواجوی کرمانی رمزهایی می آفریند که جای تحقیق آن نیز باقی است . 3 

 

 10- نظامی همواره مورد ستایش شاعران و تذکره نویسان و محققّان بعد از خود بوده است . از میان کسانی که شرح هایی بر منظومه های نظامی نوشته اند تنها شادروان وحید دستگردی است که با دقّت کوشیده تا مشکلات معانی ابیات و مضامین همه منظومه های او را بگشاید . استاد مجتبی مینوی می گوید : " مسلمّاً عدّه شاگردان او از شماره استادانش بیشتر بود . نه تنها هر که قوّه نظمی داشت و داستان منظومی نگاشت خمسه نظامی را سرمشق خویش ساخت ، حتّی حافظ با آن عظمت هم ساقی نامه و مغنّی نامه خود را به سبک قطعه های خطاب به ساقی و خطاب به مغنّی گفته است که نظامی در اوّل هر یک از فصول

شرف نامه و اقبال نامه ، سروده است . " 4 

البتّه در پایان این مبحث باید گفت که دکتر ثروتیان برخی از ابیاتی را که دستگردی آن ها را از نظامی می داند این  مطلب را قبول ندارد که برای توضیح بیشتر آن می توان به کتاب اندیشه های نظامی ، دکتر ثروتیان ، صفحه 31   مراجعه نمود ؛ برای شناخت بیشتر خسرووشیرین واندیشه های نظامی دراین مورد می توان به همین کتاب صفحات( 163– 91) مراجعه نمود.