موضوعات اصلي
در قسمت قبلي اين مقاله مقدمات تشكيل كانون خانواده و مسايل و تعهدات متقابل زوجين نسبت به يكديگر را ازبيان امام رضا(ع) مورد بررسي قرار داديم و اينك به ادامه بحث مي پردازيم...
اصل محبت را خداوند در قلب زن و شوهر قرار مي دهد و بر آنان است كه اين نعمت باطني و حالت قلبي را كه موجب آرامش زندگي و صفا و پاكي است، به وسيله جانبداري از هم، گذشت و فداكاري، خوش اخلاقي، توقع در اندازه و ظرفيت لازم، حفظ شؤون و شخصيت طرفين و اجتناب از بگومگوهاي بيهوده حفظ كنند و از عواملي كه به محبت و عاطفه خلل وارد مي نمايد، بپرهيزند زيرا تبديل اين عاطفه و شوق به كينه و نفرت در صورتي كه ملاك شرعي و عقلي در كار نباشد، مبدل نمودن نعمت به نقمت و بلاست و خود نوعي ناسپاسي به شمار مي آيد. البته به فرمايش حضرت رضا(ع) دل ها را رغبت و نفرت و نشاط و سستي مي باشد. هنگامي كه ميل و اقبال مي كند، بينش و ادراك دارد و زماني كه بي ميل است، افسرده و ناتوان است. از اين روي هنگامي كه درون با نشاط توام باشد، بايد دلها را به كار گرفت و زماني كه حالت سستي و رخوت دارد، بايد آن را رها كرد تا توان و آرامش خود را بازيابد.(1)
زن و شوهر در روابط عاطفي با يكديگر، بايد اين سخن گهربار امام رضا(ع) را در نظر بگيرند كه مي فرمايد:"اگر مؤمني خشمگين شود، عصبانيت وي را از طريق حق بيرون نمي برد و اگر شادماني يابد، اين خرسندي، وي را دچار باطل نمي سازد و چون به اقتداري رسد، بيشتر از آنچه حق دارد، نمي گيرد.(2)"
حضرت امام رضا(ع) در سيره عملي خويش در جهت تقويت عواطف و تكريم شخصيت حاضران چه در خانه و چه در جمع معاشرين، اين گونه بودند. ابراهيم بن صابر مي گويد: هرگز شخصيتي برتر از امام رضا(ع) نديدم. هرگز پاي خويش را در مقابل همنشين خويش دراز نمي نمود و پيش او تكيه نمي داد. به خدمتگزاران دشنام نمي گفت. صدايش به خنده بلند نمي شد و همواره با غلامان و زيردستان خود كنار سفره غذا مي نشست.(3)
حضرت امام رضا(ع) اعتقاد داشتند: اگر نسبت به كسي محبتي داريد، آن را آشكار كنيد، زيرا اظهار دوستي نيمي از خردمندي به شمار مي آيد. بنابراين زن و شوهر بايد عواطف خود را در خصوص يكديگر علني سازند و در اين مورد از خجالت و شرمساري پرهيز كنند.(4) يكي از اموري كه بر رونق و صفاي خانه مي افزايد. تلاوت قرآن است. حضرت امام علي بن موسي الرضا(ع) فرموده اند: در خانه هايتان برنامه اي براي تلاوت قرآن كريم ترتيب دهيد، به درستي هرگاه در منزلي قرآن خوانده شود، كارها سهل و آسان مي گردد و خير و بركتش بسيار شده و در غير اين صورت، اهل خانه در تنگناي فكري و رواني و اقتصادي قرار مي گيرند.(5)
بر اين اساس عوامل معنوي و روي آوردن به سنت هاي مذهبي مي تواند روابط عاطفي و فضاي روان شناختي خانواده را تحت تأثير قرار دهد. در مواقعي حتي ابراز عواطف هم برقرار است، ولي گويا احساس آرامش از خانه رخت بربسته است و اين بدان دليل مي باشد كه اهل خانه از ذكر خداوند اعراض نموده اند.
از تأكيد اسلام بر آرامش و مودت و رحمت، به عنوان خصلت و خويي كه در زندگي خانوادگي جاري است، چنين برمي آيد كه در مفهوم ارزشي اين آيين، نوع و شكل فضايي كه زوجين مي خواهند در پرتو آن زندگي جديد خود را آغاز كنند، نمايان مي گردد و چنين نيست كه شخص بخواهد از طريق آن، صرفاً منفعت طلبي شخصي و طمع ورزي نسبت به ديگران را پي بگيرد و نيز اين گونه نمي باشد كه هوي و هوس و اميال نفساني در آن برانگيخته شود تا بتوان از آنها به عنوان شالوده ساختمان اين زندگي استفاده نمود، بلكه فضايي است كه در آن بر انسانيت و فضيلت تأكيد مي گردد.
از ديدگاه اسلام هدف از تشكيل خانواده همان دستيابي به اطمينان دروني است تا انسان پس از رسيدن به اين مرحله، به اعتبار اين كه رحمت و مودت شالوده و پايه روابط در نظام آفرينش است. شخصيت انسان كامل گردد. اسلام از مرد مي خواهد سرآغاز بنيان نهاد خانواده را با مسؤوليت پذيري معنوي و عملي توام نمايد.
رحمت ملهم از سرشت ارتباطات همسران است و زوجين را وادار مي كند با توجه به ظرفيت خانوادگي، روحي و اجتماعي، يكديگر را درك كنند آنگاه كه محبت و عاطفه وارد زندگي مي گردد، فردمحوري و خودنگري دگرگون مي شود انساني كه از لاك خود بيرون آمده است، به رغم تأثير پذيري در شكل گيري و ساختار شخصيت از محيطهاي گوناگون و شرايط متفاوت، بر سخني كه بر زبان مي آورد، گامي كه برمي دارد، كاري كه انجام مي دهد مراقبت دارد و در واقع رحمت را صرفاً در انديشه و احساس پاكيزه مجسم مي نمايد، بلكه آن را در زندگي عملي تحقق مي بخشد.پس با اين وصف هركدام از زن و شوهر به دردها و مشكلات و گرفتاري هاي يكديگر توجه دارند و خطاها و نارسايي ها را با مدارا، وفق و حكمت اصلاح مي كنند تا مبادا به جاي سازندگي، ويرانگري حاصل گردد.
اگر اين گونه عمل شود، زندگي اعضاي خانواده به آرامشي راستين مبدل خواهد گشت، آرامشي كه زندگي دروني و بيروني افراد خانواده را در بر مي گيرد و به صورتي خواهند زيست كه روح و عقل و عواطف آنان به دور از نزاع ها و جدال هاي بي جا مي باشد. اين مودت از نعمتهاي الهي است و بايد قدردان آن بود و در زندگي مشترك از آن بهره گرفت و بركاتش را به كار بست. در غير اين صورت، امكان دارد بر اثر ناسپاسي، اين هديه معنوي و عطيه الهي را از دست بدهيم.
چنانچه حضرت امام رضا(ع) فرموده اند: "نعمتهاي الهي را كه در اختيارتان است، گرامي بداريد، چرا كه آنها گريزانند. از هر كه كناره گيرند، ديگر بازگشتي برايشان نيست"(6)حضرت امام رضا(ع) در بياني ديگر زندگي توام با آرامش را اين گونه معرفي كرده اند:"منزل وسيع، همكاران و خدمتگزاراني افزون و دوستداران فراوان (كثرت اهل محبت و مودت)"(7)
تأمين معاش حلال و فراهم بودن امكانات زندگي براي اهل خانه در ايجاد آرامش و افزايش صميميت دخالت دارد. امام علي بن موسي الرضا(ع) فرموده اند:"هركس صبح كند در حالي كه تنش سالم و خاطرش آسوده و معاشش تأمين باشد، از مواهب يك زندگي مطلوب و آرام برخوردار است."(8) تلاش در جهت فراهم آوردن تسهيلات براي خانواده در درجه اي از اهميت است كه حضرت امام رضا(ع) فرموده اند: كسي كه در پي به دست آوردن درآمدي براي تأمين معاش عائله اش باشد، بهتر از مجاهدان در راه خداست(9)
حكمت اين تأكيد آن است كه اهتمام و تكاپو در اين خصوص اثري مهم در پيوند عاطفي اعضاي خانواده دارد و روابط محبت آميز افراد خانه را تحكيم و قوت مي بخشد، حضرت ثامن الحجج(ع) در روايتي ديگر از پيروان خود مي خواهد براي ايجاد گشايش در زندگي و رفاه اهل خانه، بكوشند.(10)
اصولاً در فرهنگ اهل بيت(ع) يكي از نشانه هاي سعادت انسان اين است كه فرد بتواند به وضع خانواده خود رسيدگي كند، در اين باره نيز هشتمين ستاره درخشان آسمان امامت، چنين گوهر افشاني كرده اند:"شايسته است مرد، بر اهل خانه (از لحاظ مخارج زندگي) سخت گيري نكند تا اين كه آنان مرگ او را از خداوند درخواست كنند."(11)
اهميت تلاش براي امور رفاهي خانواده موجب نمي شود كه آدمي از اعتدال، قناعت و كسب روزي حلال دوري گزيند. حضرت امام رضا(ع) در اين باره تأكيد نموده اند: حقيقت ايمان بنده كامل نمي گردد تا اين كه سه خصلت را دارا باشد، بصيرت در دين، اعتدال و ميانه روي در امور زندگي و خانواده و بردباري در سختي ها و مصائب (12) همچنين فرموده اند:
"هركس به روزي اندكي كه خدا به او مي دهد راضي باشد، پروردگار همان عمل اندك را از وي مي پذيرد."(13)
و نيز در خصوص رضايت داشتن بر رزق حلال مي فرمايند:"هركس كه به روزي حلال، اما كم خشنود باشد، رنجش كمتر و خاندانش در آسايش و آرامش زندگي مي كنند و خداوند عيوب دنيا و كيفيت رفع آنها را به او مي آموزد و وي را با سلامتي در بهشت مستقر مي سازد"(14)
1- تحليلي اززندگي امام رضا(ع)، محمدجواد فضل ا... ، ص 230
2- همان ص 236
3- كشف الغمه، ج 2، ص274
4- اعيان الشيعه، بخش دوم، ص 19
5- دره البيضاء، ص 22-21
6- صحيفه الرضا، ص 472
7- كافي، ج 6، ص 526
8- دررالكلام، اقوال الامام علي بن موسي الرضا(ع)، ص 81
9- تحليلي اززندگي امام رضا(ع)، ص 231
10- صحيفه الرضا، ص 403
11- جامع السعادات، ج 2، ص 14
12- صحيفه الرضا، ص 381
13- درر الكلام، ص 73
14- صحيفه الرضا، ص 401
