عدالت در عمليّات اقتصادى

اصل «عدالت» يكى از بنيانى ترين معارف قرآن كريم است;12 و رعايت عدالت و برقرارى قسط در شؤون فردى و اجتماعى انسان ها، از جمله فعاليت هاى اقتصادى، يكى از اهداف بسيار بلند اقتصاد اسلامى محسوب مى شود: «لقد ارسلنا رُسلنا بالبيّنات و انزلنا معهم الكتاب و الميزان ليقومَ الناس بالقسط و انزلنا الحديدَ فيه بأسٌ شديدٌ و منافعُ للناس» (حديد: 25); ما رسولان خود را با دلايل روشن فرستاديم و با آن ها كتاب (آسمانى) و ميزان (شناسايى حق از باطل و قوانين عادلانه) نازل كرديم تا مردم قيام به عدالت كنند، و آهن را نازل كرديم كه در آن نيروى شديد و منافعى براى مردم است.

نحوه بيان اهميت فراوان «قسط» در اين آيه شريفه از لطافت و عنايت شايانى برخوردار است; هم فرو فرستادن «ميزان» (كه ابزار و شاخص برقرارى قسط است) در كنار فرو فرستادن «كتاب» (كه داراى جلالت و عظمت بسيار زياد است)، و هم برشمردن برقرارى عدالت از اهداف ارسال رسولان الهى، نشانگر اهميت زايدالوصف اصل عدالت از ديدگاه قرآن كريم است.

و نيز در آيه 15 سوره «شورى» به صراحت، مأموريت يافتن پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) براى برقرارى عدالت در بين مردم مطرح شده است: «انّى اُمرتُ لاعدلَ بينكم» (نساء: 135); من مأمورم در ميان شما عدالت كنم (به عدل و داد رفتار كنم.)

در آيه 135 سوره مباركه «نساء» نيز مؤمنان مؤكّداً مأمور به برپايى قسط شده اند: «يا ايّها الّذين آمنوا كونوا قوّامين بالقسط»; اى كسانى كه ايمان آورده ايد، كاملا به عدالت قيام كنيد.

در آيه 90 سوره «نحل» هم آمده است: «انّ اللّه يأمُر بالعدل و الاحسان»; خداوند به عدل و احسان فرمان مى دهد.

همچنين قرآن كريم در خصوص داد و ستد بر مبناى عدالت و قسط با تأكيد فراوان، يادآور شده است:

ـ «الرّحمنُ علَّم القرآنَ خلقَ الانسانَ علّمه البيان الشمسُ و القمر بحسبان و النجم و الشجر يسجدان و السماءَ رفعها و وضع الميزان الاّ تطغوا فى الميزان و اقيموا الوزنَ بالقسط و لا تخسروا الميزان» (الرحمن: 1ـ9); خداوند رحمان قرآن را تعليم نمود، انسان را آفريد و به او بيان آموخت. خورشيد و ماه با حساب منظمى مى گردند و گياه و درخت براى او سجده مى كنند. و آسمان را برافراشت و ميزان و قانون (در آن) گذاشت تا در ميزان طغيان نكنيد (و از مسير عدالت منحرف نشويد) و وزن را بر اساس عدل برپا داريد و ميزان را كم نگذاريد.

ـ «اوفوا الكيلَ و زنوا بالقسطاس المستقيم ذلكَ خيرٌ و احسنُ تأويلا» (اسراء: 35) هنگامى كه پيمانه مى كنيد، حق پيمانه را ادا نماييد و با ترازوى درست وزن كنيد. اين براى شما بهتر و عاقبتش نيكوتر است.

ـ «لا تبخسوا الناس اشياءَهم» (هود: 85); و بر اشيا (و اجناس مردم) عيب نگذاريد و از حق آنان نكاهيد.

در مورد «قسط در مبادلات» چند نكته مهم قابل ملاحظه اند:

1. در آيه 39 سوره «اسرا» ياداورى شده است كه برقرارى قسط در مبادلات، كه پيش تر ذكر گرديده، از احكام حكيمانه خداست: «ذلكَ ممّا اوحى اليكَ ربّك من الحكمة» (اسراء: 39)اين احكام از حكمت هايى است كه پروردگارت به تو وحى فرستاده است.13 بنابراين، اصل «عدالت» در اقتصاد يك اصل حكيمانه و واقع گرايانه به شمار مى رود كه سلامت و رشد اقتصاد رهين آن است.

2. همچنان كه ناقص تحويل ندادن كالايى كه فروخته مى شود مورد تأكيد است، عيب نگذاشتن روى كالايى كه خريدارى مى شود و ناقص پرداخت نكردن ثمن آن نيز مورد تأكيد است.

3. توزين كامل و اجتناب از كم فروشى، عاقبتى خوش به دنبال دارد (ذلكَ خيرٌ و احسنُ تأويلا.) شايد بتوان گفت شخصى كه با كم فروشى در صدد است در كوتاه مدت ثروت بادآورده اى انباشته كند، نبايد از اين نكته غافل باشد كه رواج كم فروشى در جامعه در دراز مدت پيامدهاى سوء فراوانى به همراه خواهد داشت; از جمله اين كه خود او نيز كالاها و خدمات را به طور ناقص (و گران) دريافت خواهد كرد و بنابراين، ثروت او همواره در حال كاهش و زوال خواهد بود. افزون بر اين، «كم فروشى»، كه نوعى سرقت است، يك انحطاط اخلاقى و آفت شخصيتى براى افراد جامعه به بار مى آورد. همچنين امنيت خاطر مردم در مبادلات و فعاليت هاى اقتصادى دچار آسيب گشته، سطح رضايت خاطر آنان از حاصل تلاش هاى اقتصادى يكديگر كاهش مى يابد.14

قطعاً يكى از مظاهر حضور قرآن در صحنه زندگى، جلوه گرى عدالت در زمينه هاى گوناگون آن است و همان گونه كه از آياتى كه ذكر شدند برمى ايد، اجراى عدالت تنها وظيفه منيع رهبرى و دولت اسلامى نيست، بلكه مردم نيز به نوبه خود، موظّف به انجام اين مهم مى باشند. البته مسؤوليت دولت بسيار سنگين تر است; چرا كه با ابزارها و قدرت هاى منحصر به فردى كه در اختيار دارد، نقش بسيار تعيين كننده اى در سوق دادن جامعه به سوى انجام امور بر مبناى عدالت دارد. مسلماً در رأس برنامه اجراى عدالت، وضع مقررات عادلانه از سوى قوّه مقننه است و بدون ترديد، آغاز بسيارى از بى عدالتى ها، وضع مقررّات نابحق و تبعيض آلود است. همچنين نهادها، سازمان ها، تشكل ها و افراد صاحب نفوذ در فرهنگ و افكار مردم و كسانى كه ابزارهاى اطلاع رسانى را در دست دارند، نقش حسّاس و تعيين كننده اى در شكل دهى ذهنيات، تمايلات و مطالبات مردم بر اساس حق و عدل دارند.15

در پايان اين مبحث، لازم مى نمايد خاطرنشان گردد كه مناديان و آمران به عدالت بايد بدانند كه تلاش براى برقرارى عدالت در جامعه، كارى بس مقدّس و پيامبرگونه است و بنا به گفته قرآن كريم، چنين افرادى در معرض آسيب ديدن و از دست دادن جان خود مى باشند (چرا كه اجراى عدالت منافع نامشروع تبه كاران را به خطر مى اندازد و آنان را به واكنش هاى ايذايى وادار مى كند.) خداوند متعال مى فرمايد: «انّ الّذين يكفرونَ باياتِ اللّهِ و يقتلونَ النّبيّين بغيرِ حق و يقتلون الّذين يأمرون بالقسطِ مِن الناسِ فبشّرهم بعذاب اليم» (آل عمران: 21); كسانى را كه به آيات خدا كفر مىورزند و پيامبران را به ناحق مى كشند و (نيز) مردمى را به قتل مى رسانند كه امر به عدالت مى كنند، به كيفر دردناك (الهى) بشارت ده!

پی نوشت ها :

12ـ اهميت قسط و عدل آن قدر زياد است كه در قرآن كريم از «عدالت» به عنوان يكى از صفات خداوند متعال با تأكيد هرچه تمام تر ياد شده است. ذات اقدس الهى در عين قدرت مطلقه اى كه دارد، قبل از دستور به پيامبر(صلى الله عليه وآله) و آحاد جامعه اسلامى به برقرارى عدالت، اين اصل را به ادّق و اشد مراتب آن مراعات مى كند و در گستره پهناور خلقت، از ازل تا ابد، به هيچ كس ستم روا نداشته است، و نخواهد داشت: «انّ اللّه لا يظلم مثقال ذرّة» (نساء: 54); خداوند (حتى) به اندازه سنگينى ذره اى ستم نمى كنند. و نيز: «أنّ اللّه لا يظلم الناس شيئاً و لكنّ الناس انفسهم يظلمون» (يوسف: 44); خداوند هيچ به مردم ستم نمى كند، ولى اين مردمند كه به خويشتن ستم مى كنند. و نيز «و نضع الموازين القسط ليوم القيامة فلا تظلم نفس شيئاً» (انبياء: 54); ما ترازوهاى عدل را در روز قيامت برپا مى كنيم، پس به هيچ كس كم ترين ستمى نمى شود. و «قضى بينهم بالقسط و هم لا يظلمون» (يونس: 54); و در ميان آن ها، به عدالت داورى مى شود، و ستمى بر آن ها نخواهد شد. همچنين تمامى آياتى كه در آن ها تسبيح حضرت حق جلّ و على مطرح شده است، مؤكّد صفت عدالت در ذات اقدس او تبارك و تعالى مى باشند. «فنادى فى الظلمات ان لا اله الاّ انت سبحانك انى كنت من الظالمين» (انبياء: 87); (يونس) در ظلمت ها (يى متراكم) صدا زد (خداوندا!) جز تو معبودى نيست; منزّهى تو! من از ستم كاران بوده ام.

13ـ و اين يكى از مصاديق تعليم حكمت (يزكّيهم و يعلّمهم الكتاب و الحكمة) و هدايت به سبل سلام (يهدى به اللّه من اتّبع رضوانه سبل السلام) است و شايسته است جامعه قرآنى ما همواره پاى بندى خود را به اين تعليم قرآنى نشان دهد.

14ـ بيانات علّامه طباطبائى را در اين خصوص مى توان در ذيل آيه 35 اسراء، در ج 13الميزان، ص 91و 92 ملاحظه كرد.

15ـ در اين جا لازم به ياداورى است كه در جامعه اسلامى، اين شيوه پسنديده اى نيست كه هر گروه و صنفى تنها به فكر مصالح خود و بى اعتنا به ساير قشرها و افراد جامعه باشد و لزوماً قواى مقنّنه و مجريه بايد در حد مقدور پس از ملاحظه مسائل در سطح كلان كشور و رعايت مصالح تمامى اصناف و فرد فرد جامعه تصميم گيرى كنند.

  منبع   http://www.qabas.org/marefat