موضوعات اصلي
گروه انديشه: دائرة‌المعارف قرآنی لايدن، در سرای انديشه و قرآن نمايشگاه بين‌المللی قرآن‌كريم مورد نقد و بررسی استادان حوزه و دانشگاه قرار گرفت.
به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)، تاليف اين دائرة‌المعارف قرآنی كه در سال ۲۰۰۱ در شهر لايدن هلند به سرويراستاری خانم «جی‌مك‌لويس» استاد ادبيات عرب دانشگاه «جرج‌تاون» آمريكا، حاوی هزار مدخل قرآنی، آغاز شد، كه تا به حال سه جلد آن منتشر شده است و دو جلد بعدی آن تا پايان سال ۲۰۰۵ ميلادی عرضه می‌شود.
در اين نشست كه در ادامه سلسله برنامه‌های «سرای انديشه و قرآن» دوازدهمين نمايشگاه بين‌المللی قرآن‌كريم برگزار شد، «مهرداد عباسی» عضو هيأت علمی دانشگاه آزاد و بنياد دائرة‌المعارف اسلامی، با اشاره به سنت دائرة‌المعارف اسلامی‌نويسی در غرب گفت: سابقه اين نوع دائرة‌المعارف‌نويسی با تدوين دائرة‌المعارف اسلامی توسط دانشگاه آكسفورد به يك قرن قبل بازمی‌گردد كه از قضا دائرة‌المعارف ايران و اسلام كه تأسيس آن به ۲۵ سال پيش برمی‌گردد، الهام گرفته از روش‌شناسی دائرة‌المعارف اسلامی است.
وی دائرة‌المعارف قرآنی لايدن را دائرة‌المعارفی با مشخصات يك دائرة‌المعارف علمی عنوان كرد و افزود: اگر ما با فرآيند علمی دائرة‌المعارف‌نويسی آشنا باشيم، می‌توانيم به خوبی از پس نگارش يك مدخل دائرة‌المعارف قرآنی به‌خوبی برآييم، همچنين اگر ما بخواهيم يك مدخل دائرة‌المعارفی بنويسيم حتماً بايد منابع متعدد آن حوزه را به خوبی بشناسيم؛ از اين حيث دائرة‌المعارف لايدن يك اثر علمی است، چراكه تعدد منابع در يك مدخل از محتوای متن بيشتر مورد تأكيد بوده است.
«عباسی» در ادامه، با اشاره به غربی‌بودن خاستگاه مؤلفان دائرة‌المعارف لايدن، سابقه قرآن‌پژوهی در غرب را دو قرن خواند و يادآور شد: حدود دو قرن است كه موضوع «قرآن‌پژوهی» در نزد خاورشناسان رشد كرده است، بنابراين چون غرب يك ماهيت علمی همراه خود دارد، از اين حيث رهيافت خاورشناسان به موضوع قرآن‌پژوهی برای ما مسلمانان می‌تواند قابل‌توجه باشد.
عضو هيأت علمی بنياد دائرة‌المعارف اسلامی، به معرفی نويسندگان و هيأت تحريريه اين دائرة‌المعارف قرآنی پرداخت و تصريح كرد: «آندرو روبين» يكی از سرويراستاران و اعضای هيأت تحريريه اين دائرة‌المعارف، متخصص «تاريخ تفسير اسلام»و كلاً مباحث تفسيری است كه ايشان را در غرب به عنوان يكی از تفسيرشناسان بسيار زبده می‌شناسند، تا جايی‌كه «الياده» در دائرة‌المعارف دين نگارش مدخل تفسير را به ايشان سپرد؛ ايشان نويسنده مدخل «تفسير» در دائرة‌المعارف قرآنی لايدن است.
وی «نصر‌حامد ابوزيد» را يكی از مؤلفان مسلمان اين دائرة‌المعارف توصيف كرد و گفت: او استاد علوم قرآنی دانشگاه لايدن و متخصص مباحث «تأويلی» و «تاريخ تفسير» است كه از قضا كتاب‌های مهمی هم با نام «فلسفه تأويل»، رويكرد عقلانی به تفسير و معنای متن تأليف كرده است كه هر كدام از آنها به زبان‌های مختلف ترجمه و تدريس می‌شود.
اين پژوهشگر قرآنی، «محمد اركون» را از ديگر نويسندگان اين دائرة‌المعارف دانست كه آوازه فلسفه‌دانی وی در جهان غرب شهره است و اظهار كرد: عليرغم اين‌كه «محمد اركون» را در جهان غرب به عنوان يك فيلسوف می‌دانند تا يك قرآن‌شناس، اما آميختن مباحث «زبان‌شناسی» و «نمادشناسی» با مباحث قرآنی توسط وی، يكی از معيارهايی بوده است كه او را به عنوان تحريريه اين دائرة‌المعارف معرفی كنند.
«عباسی»، اين نويسنده را يك متفكر دينی بديعی دانست كه در پروژه «نقد عقل اسلامی» خود هم به نقد سنت خاورشناسی قرآنی می‌پردازد و هم به نقد سنت تفسيری مسلمانان می‌نشيند.
وی اين روش را روش معتدلی در عرصه قرآن‌پژوهی دانست و افزود: اركون در كتاب «اسلام ديروز و امروز»، به مقايسه مدخل «قرآن در اسلام» دائرة‌المعارف اسلامی آكسفورد و كتاب «الاتقان‌فی‌العلوم‌القرآن»، «محمد سيوطی» می‌پردازد؛ در اين مقايسه وی می‌گويد روش سيوطی عليرغم گذشت زمان هنوز جديد است، اما مقاله قرآن در اسلام آكسفورد، بسيار سطحی است، بنابراين دليل نمی‌شود كه يك اثر باتوجه به وابستگی آن به سنت، سخن جديدی نداشته باشد.
«عباسی» در خاتمه سخنانش، ويژگی بارز دائرة‌المعارف لايدن را جامع‌بودن آن ارزيابی كرد و گفت: در اين دائرة‌المعارف هم مؤلف مسيحی و هم مؤلف يهودی و هم مؤلفان مسلمان و غيرمسلمان حضور دارند، تا جايی‌كه ۲۰۰ مؤلف از سراسر دنيا با اعتقادات مختلف برای تدوين اين دائرة‌المعارف جمع شده‌اند؛ نهايتاً ديدگاه دست‌اندركاران اين دائرة‌المعارف در انتخاب مؤلفان اين است كه نويسنده بايد حتماً تحصيل‌كرده و مدرس غرب باشد.
دكتر «محمدجواد اسكندرلو» سخنران بعدی اين نشست، چهار ويژگی را برای اين دائرة‌المعارف برشمرد كه اولين آنها تعدد و جامعيت مداخل و عناوين و عرصه‌های مختلف قرآنی و علوم قرآنی بود و افزود: امتياز دوم اين مجموعه، تحقيقی و متدولوژيك‌بودن اثر صرف‌نظر از صحت و سقم مدعيان آن است؛ سومين ويژگی روان‌ورسا بودن ادبيات مقاله‌ها است و اما آخرين ويژگی آن منصفانه و بدون غرض‌ورزی بودن دائرة‌المعارف است.
وی در ادامه به نقد اين مجموعه پرداخت و اظهار كرد: در اين دائرة‌المعارف، چندان تناسبی بين صفحه‌های مقاله‌ها نيست مثلاً برخی از مقالات مثل «جامعه در قرآن» ۲۰ الی ۲۵ صفحه است ولی مقاله «غريب‌القرآن» ۲ صفحه دارد.
اسكندرلو، وجود مقاله «كنترل جمعيت»، «آرارات» و «آفريقا» را در اين دائرة‌المعارف قرآنی بيجا خواند و اشكال ديگر اين دائرة‌المعارف را عدم استفاده از نويسندگان شيعه و ايرانی در نگارش مقاله‌ها توصيف كرد.
وی در خاتمه نگاه مجموعه لايدن را به شيعه چندان علمی فرض نگرفت و با اشاره به حذف مفسران شيعه در دائرة‌المعارف تصريح كرد: اشتباه محتوايی اين مجموعه را می‌توان در مقاله «جمع و تدوين قرآن» ديد كه در آن مقاله نظريه تحريف قرآن را مسبوق به سنت شيعی دانسته است، در صورتی‌كه در اين مقاله هيچ استنادی به آرای شيعی نمی‌كند، تنها به قول «آرتور جفری» در كتاب «تدوين قرآن» بسنده می‌كند كه اين البته خارج از انصاف علمی است.
پس از سخنان دكتر «اسكندرلو»، حجت‌الاسلام والمسلمين دكتر «محمدعلی رضايی‌اصفهانی»، مسئول گروه قرآن پژوهشگاه فرهنگ و انديشه معاصر از ترجمه اين اثر در اين پژوهشگاه خبر داد و افزود: اين دائرة‌المعارف با اين هدف تدوين شد كه بزرگترين اثر قرآنی قرن شود تا همواره بتواند به‌عنوان يك اثر در گسترش فعاليت‌‌های مدرن قرآنی عمل كند؛ اين دائرة‌المعارف با هدف ديگری هم تدوين شد و آن «نگاهی به گذشته و نگاهی به آينده» است.
وی، انصاف در نگارش مقاله‌های دائرة‌المعارف را يكی از نقاط قوت اين اثر خواند و اظهار كرد: نمونه بارز اين انصاف در مقاله «حقوق زن در اسلام» ديده می‌شود كه در اين مقاله گفته می‌شود كه دفاعی كه قرآن در ۱۴۰۰ سال پيش از حقوق زن در آن مقطع می‌كند، امر بی‌سابقه‌ای در طول تاريخ است.
اين پژوهشگر قرآنی با اشاره به اين‌كه برخی از نويسندگان اين دائرة‌المعارف از حوزه علم خارج شده‌اند تا جايی‌كه به تقليد دچار شده‌اند، گفت: متأسفانه آن نوع مداخلی كه بر عليه اسلام و شيعه بوده است، نويسندگان آنجا را پايگاه خوبی برای قلم‌فرسايی دانسته‌اند، اما آنجا كه در راستای شيعه بوده است، آنان سكوت كرده‌اند؛ مثلاً آنها در مقاله حضرت فاطمه(س)، هيچ اشاره‌ای به سوره كوثر كه در شأن ايشان نازل شده است، نكرده‌اند.
در خاتمه اين نشست «مهرداد عباسی» در پاسخ به انتقاد‌های مطرح در اين نشست يادآور شد: چون اهل تسنن ارتباط تنگاتنگی با جهان غرب دارند، طبيعی است كه منابع دست اول خاورشناسان آثار اهل تسنن باشد، كما اين‌كه در مقاله تاريخ تفسير دائرة‌المعارف لايدن تنها به آثار مفسران سنی اكتفا شده است؛ انشاء‌الله ما با برقراری ارتباط بيشتر با غرب بتوانيم آثار تفسيری خود را به آنان معرفی كنيم.
