بوروكراسي(1) يا ديوانسالاري، در اصطلاح به معناي دستگاه اداري است كه بر طبق نظام و مقررات معين، امور جاري مؤسسه‌اي (وزارتخانه، شركت، دولت، دانشگاه، و …) را اداره مي‌كند و هدفهاي آن را پيش مي‌برد.

پايه‌گذار نظريه‌ي جديد درباره‌ي بوروكراسي، ماكس و بر(2)، جامعه‌شناس آلماني، است كه وجود آن را نمودگار رسمي انديشه‌ي سازماندهي منطقي مي‌داند. از جمله ويژگيهاي پابرجاي بوروكراسي وجود مقررات حقوقي براي امور، و نيز وجود دستگاه اداري حقوق بگير، وظيفه‌ي معين براي هر يك از كاركنان دستگاه، اهميت قدرت و مقام بجاي قدرت فرد، و نگهداري سازمان يافته‌ي  اسناد و مدارك است. به نظر وبر، بوروكراسي منطقي، عامل اصلي منطقي شدن نظام دولت در جهان است.

بوروكراسي جديد از خود جنبه‌هاي منفي نيز نشان داده است كه عبارتست از كندشدن كارها در چنبره‌ي مقررات زائد و سلسله مراتب طولاني، سوءاستفاده از قدرت مقام به سود صاحب منصب، ميل به گسترش قدرت و دامنه‌ي  دستگاه و افزايش تسلط خود بر جنبه‌هاي هرچه بيشتري از زندگي اجتماعي و اقتصادي و سياسي. اين جنبه‌هاي بوروكراسي را، كه هم زير ضربه‌هاي خرده‌گيري هنرمندان و هم نظريه‌پردازان سياسي قرار گرفته است، «اداره بازي»(3) گويند. نظريه‌پردازان سياسي بوروكراسي را قدرت بي‌مهاري مي‌دانند كه مي‌خواهد همه‌ي جامعه را ببلعد. بالزاك كه اصطلاح بوروكراسي را رواج داد، در داستان كارمندان(4)، بوروكراسي را «قدرتي هيولايي» مي‌شمارد كه «به دست جماعت كوتوله‌هاست… حكومتي به جنب و جوش و فضول پيشگي زن يك كاسب كوچك.» جان استوارت ميل بوروكراسي را ضد دموكراسي مي‌داند و آن را ضد حكومت نمايندگي و آزادي مي‌شمارد. گاتانوموسكا(5)، جامعه‌شناس ايتاليايي، دولت مدرن را در اساس يك دولت بوروكراتي مي‌داند كه ناگزير اقليتي بر آن حاكم است.

در روزگار ما آنچه نظريه‌پردازان سياسي را به خود مشغول كرده است مسئله‌ي ظهور بوروكراسي به عنوان يك «طبقه‌ي جديد» است كه قدرت سياسي را به دست دارد. اين نظريه با نشر كتاب طبقه‌ي جديد اثر ميلوان جيلاس، نظريه پرداز اهل يوگوسلاوي، پراكنده شد. جيلاس در اين كتاب برآنست كه در شوروي و ديگر كشورهاي كمونيست طبقه‌ي جديدي به قدرت رسيده كه قدرت سياسي به تنهائي دردست آنست و آن بوروكراسي است. پيش از او تروتسكي از بوروكراسي شوروي به عنوان طبقه‌ي جديدي كه به آرمانهاي انقلاب خيانت كرده است، نام برده بود. نويسندگان سوسياليست نيز حكومت شوروي را صورت تازه‌اي از «كولكتيويسم بوروكراتي(6)» شمرده‌اند.

پاورقي‌ها:

1-bureaucracy

2-Max Weber

3-bureaucratism

4-Les employes

5-Gaetano Mosca

6-bureaucratic collectivism

منابع:

1. کتاب دانشنامه سیاسی، نویسنده: داریوش آشوری، تهران، انتشارات مروارید.