موضوعات اصلي
قنات ابداع ايرانيان
ديگر اين كه فن قنات سازي ابداع‌ايرانيان بوده و كشورهاي ديگر بتدريج از آن الگو گرفته‌اند.
از ويژگي‌هاي اين قنات ها آن است كه بعد از 3000 سال هنوز هم قابل‌استفاده‌اند و حتي تا دو سه دهه اخير 75% آب مورد نياز كشور را تأمين مي كرده‌اند.
اولين مطلبي كه به ذهن مي‌رسد اين است كه ما در ايران براستي چند قنات داريم؟ با مطالعه چند مدرك گردآوري شده نتايج زيرحاصل شد:
ع. بهينا در كتاب "قنات سازي و قنات داري" نوشته كه قريب 40000 رشته قنات در سراسر ايران موجود است
كاظم. صدر و حبيب ا...سلامي تعداد قنات‌ها را 3000 رشته اعلام كرده‌اند
اچ،اي. وولف در مقاله‌اي تعداد قنات‌هاي ايران را 22000 رشته با بيش از 274000 كيلومتر درازا اعلام مي كند
نتيجه اين كه ما دقيقاً نمي‌دانيم در ايران چند رشته قنات داريم و اين قنات‌ها در كجا قرار دارند.
بررسي وضع قنات‌ها در سه دهه اخير
آغاز تخريب قنات‌هاي ايران مربوط به سال 1346 است بعد از «كنفرانس جهاني آب براي صلح، در سال 1967، دربرنامه‌اي با عنوان «سياست‌هاي مربوط به توسعه منابع آب ايران و مشكلات و راه حل‌هاي آن»، حفر چاه‌هاي عميق و نيمه عميق دردشت‌هاي كشور و در حريم قنات‌ها آغاز گرديد و بعد از آن، شاهد افت سطح سفره‌هاي آب زيرزميني و آب دهي كم و كم‌تر قنات‌هابوده‌ايم.
نقاط قوت و ضعف در مطالعة قنات‌ها
آبدهي قنات‌ها به دو عامل بستگي دارد:
1 - عوامل طبيعي
2 - عوامل انساني
با بررسي مطالعات انجام شده بر روي قنات‌هاي كشور روشن مي‌شود كه بيش‌تر بر روي عوامل طبيعي در ارتباط با قنات‌ها كار شده؛در مورد دوم يعني عوامل انساني يا خيلي كم كار شده يا اصلاً كار نشده است. موضوعات اين حوزه عبارت‌اند از:
- اطلاعات مربوط به سرمايه گذاري‌هاي مختلف مثل اختصاص اعتبارات و كمك‌هاي مالي به صاحبان قنات‌ها براي لايروبي، كَوَل‌كاري(كول حلقه‌هاي سفاليني كه در مجراي قنات مي‌نشانند تا مانع از نشست قنات شود) و سنگچين كردن قنات‌ها؛
- بررسي مقايسه‌اي مزايا و معايب قنات يا حفر چاه كه دو شيوه رقيب در بهره برداري از آب‌هاي زيرزميني است؛....
با توجه به پرمخاطره بودن حفرقنات و عمليات لايروبي آنها براي مقني‌ها، نويسندگان مختلف استفاده از فن‌آوري جديد شامل‌ابزارها، وسايل و حتي مصالح ساختماني مقاوم‌تر را پيشنهاد مي نمايند؛ به طوري كه در اين بانك 40 مدرك در ارتباط با مقاومت‌مصالح گردآوري شده است. با توجه به زلزله خيز بودن منطقه مي توان به جاي سفال در كول كاري و ساخت قنات ها، از بتن و بتن‌مسلح يا از موادي كه در سد سازي استفاده مي شود بهره گرفت.
وجود سيلاب‌هاي مخرب بخصوص در سال‌هاي اخير در نقاط مختلف كشور موجب اجراي پروژه‌هاي تحقيقاتي فراواني دردانشگاه‌هاي كشور شده است. با اجراي اين پروژه‌ها مي‌توان سطح آبدهي قنات‌ها را افزايش داد و از نيروي مخرب سيل در جهت توسعه استفاده كرد. بدين جهت ضروري است بايك برنامه ريزي منسجم، كليه زمينه‌هاي تغذيه مصنوعي سيلاب مورد مطالعه وبررسي قرار گيرد. خــلاصــه كــلام اجداد ما آب‌هاي شيرين دامنه كوهستان‌ها را با كمك فن قنات سازي كه روش ابداعي خودشان بوده به حاشيه كويرها برده‌اند و باهمان روش بسيار ابتدايي و مصالح ابتدايي‌تر(كَوَل‌هاي سفالين) عملكرد آنها به گونه‌اي بوده كه اين قنات‌ها هنوز هم در مناطق‌مختلف كشور كار مي كنند. قنات‌ها علاوه بر انتقال آب شيرين به دشت‌ها و حاشيه كويرها مي توانند با توجه به لايه‌هاي زمين نيزشناسي كشور، در زهكشي و انتقال آب شور و دور كردن اين آب‌ها از مجاورت سفره‌هاي آب شيرين زيرزميني مورد استفاده قرارگيرند. همچنين مي توان با استفاده از رايانه‌ها و فن‌آوري جديد، فن قنات‌سازي را همانند سدسازي تقويت نمود و به جاي سفال ازمصالح مقاوم‌تر استفاده كرد؛ با بررسي وضعيت زلزله‌خيزي، تكتونيكي و گسل‌هاي موجود در ايران، قنات‌هاي قديمي را احياء وقنات‌هاي جديد احداث كرد؛ با تغذيه مصنوعي سيلاب به درون سفره‌هاي آب زيرزميني، به جاي تخريب شهرها توسط سيل، اين‌آب‌ها را به داخل سفره‌ها تزريق كرد و در هنگام كم آبي يا خشكسالي از آنها بهره گرفت.
بن بست فعلي يعني از دست دادن قسمتي از قنات‌هاي كشور نتيجه تصميم‌گيري شتابزدة نسل فعلي است. اكنون براي جبران‌خطاهاي گذشته نمي بايد بدون مطالعه به اقدامات ديگري دست بزنيم كه عواقب نامناسب ديگري پيآمد آن باشد.
-----------------------------------------------------------------------------------------------
منبع: مهرخ ملكيان (عضوهيأت علمي مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران)
تهران: خيابان انقلاب، نبش فلسطين، شماره 1188، بنياد فجر، مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران
http://www.irandoc.ac.ir/Staff-
