از تفسيرهايي كه بر مثنوي نوشته شده است مي توان موارد ذيل را ذكر نمود.

1-نخستين تفسير مشروح در قرن نهم پديد آمده است در اين دوره كمال الدين حسين خوارزمي شرحی بر مثنوي آغاز كرد به نام جواهر الاسرار و زواهرالانوار كه فقط توانست شرح سه دفتر مثنوی را بنوسيد. خوارزمي شرح منظومي هم بر مثنوی نوشته است به نام كنوز الحقايق كه پيدا است تأليف آن پيش از جواهر الاسرار بوده است.

2-در قرن يازدهم دو تفسير عالمانه نوشته شد كه عبارتند از:

الف: تفسير فاتح الابيات از اسماعيل دده يا اسماعيل انقروی كه در آن علاوه بر تفسير تركي ابيات، انقروي كوشيده است كه متن درستی از مثنوي را هم با تفسير خود همراه كند.

ب: تفسير ديگر لطايف معنوي از عبدالطيف عباسی كه بر شرح ابيات مشكل تكيه دارد و آن هم با يك متن منقح از مثنوی همراه است.

3-در قرن دوازدهم، اسرار الغيوب معروف به شرح خواجه يعقوب، شرح مثنوي ولی محمد اكبر آبادی و شرح عبدالعلی الكنهويی معروف به بحرالعلوم را می‌توان نام برد.

4-در قرن سيزدهم شرحي كه توسط حاج ملاهادي سبزواری نوشته شده است و او كوشيده كه مثنوي را با موازين حكمت و شريعت تفسير كند كه در نتيجه ميان او و مكتب ملاصدرا و ديگر حكماي الهی پيوندبه وجود آورد.

ناگفته نماند كه تفسيرهايی كه براي مثنوی نوشته شده آن قدر متعدد و گوناگون است كه فهرستی ازآنها خود كتاب بزرگی مي شود كه در اين جا فقط به گوشه‌ای از آن آثار در زمان حاضر بسنده مي‌كنيم.

بانگ نای: به انتخاب سيد محمد علي جمال زاده

خلاصه مثنوی : روان شاد استاد فروزان فر

شرح مثنوی شريف: بديع الزمان فروزان فر
فرهنگ لغات و تعبيرات مثنوی: دكتر سيد صادق گوهرين

كتابها و مقالات گوناگون: دكتر عبدالحسين زرين كوب از جمله سرّ  نی در دو جلد

تفسير و نقد و تحليل مثنوی: محمد تقی جعفری

شرح جامع مثنوی معنوی: كريم زمانی

شرح مثنوی: دكتر سيد جعفر شهيدی
شرح مثنوی: محمد استعلامي

گذشته از اين ها بايد از دو استاد پر مايه و نامدار اين عصر مرحوم جلال همايی و مرحوم

فروزان فر نام برد كه شناخت مولانا و مثنوی را براي ما آسان تر نمودند.

 

       تأثير مثنوي مولانا در ادبيات جهان وميان انديشمندان

         

در ميان كشورهاي ديگر نيز مي بينيم مطالعاتي صورت گرفته است

«نگ: مثنوی – استعلامي دفتر اول صفحات هشتاد و چهار الی هشتاد و هشت»

 و به اين دليل مي گوئيم مولانا فراتر از اين مرزها به تمامي جهان تعلق دارد. در اينجا تنها به ذكر نمونه‌هايی اكتفا مي شود.

1-در جهان عرب دانشمندانی چون دكتر عبدالوهاب عزام ترجمه منتخبی از مثنوی و ديوان شمس مولانا را به جامعه فرهنگی مصر امروز شناسانده است.

2-المنهج القوی لطلاب المثنوی: تفسيری است از يوسف بن احمد در قرن نوزدهم ميلادي

3-ترجمه مثنوی به نام جواهر الآثار از عبدالعزيز صاحب الجواهر كه دانشگاه تهران آن را منتشر كرده است.

4-نماينده سياسي فرانسوي در استانبول به نام «والن بورگ» شش سال نشست و مثنوی را به زبان فرانسه ترجمه كرد.

5-يك اطريشي به نام ژورف فن ها مربورگشتال، گزيده‌اي از مثنوی را به زبان آلماني در آورد و در يك مجله شرق شناسی چاپ كرد.

6-يك شرق شناس اطريشي به نام فن روزن تسوايگ شوانو گزيده‌اي از آثار مولانا را به زبان آلماني در آورد.

7-ترجمة منظوم دفتر اول مثنوی به دست «گئورگ روزن»

8-هلموت ريتر مقالات محققانه‌اي درباره سماع و مكتب و آثار مولانا نوشت

9-«سرجيمز ردهاوس» در بريتانيا در سال 1881 گزيده‌ای از حكايات مثنوی را به انگليسی ترجمه كرد.

10-هـ . وين فيلد دست به تحرير مقالات در معرّفی آثار مولانا زد.

11-رينولد الين نيكلسون ابتدا گزيده‌ای از ديوان شمس را در سال 1989 منتشر كرد و سپس به تصحيح مثنوی پرداخت با كاري ارزشمند همراه با ترجمه كامل انگليسی و دو جلد توضيح و تفسير درباره آيات و احاديث و سابقه حكايت ها و شرح نكات و ابيات مبهم مثنوي 

12-ا. ج، آربري: تحليل كارهای مولانا و ترجمه فيه مافيه

13-كلمان هوار ترجمه مناقب العارفين افلاكی به فرانسه

14-«لوي ماسينيون» در كتاب حلّاج خود به

مناسبت هايی از مولانا ياد كرده‌است.

15-«فريتز ماير» سويسی مقالاتي در تحليل انديشه مولوی

16-«ماريژان موله» كه اصلاً لهستانی بود، به فرانسه كتابی درباره سماع نوشت به نام «رقص مقدّس»

شگفتا كه مولانا كسی بود كه در روزگار خود آفتاب تابان بود و امروز نور وجود او ما را شور و گرمايی ديگر میبخشد عجبا كه قلم در مقابل اين عظمت سر فرود می آورد و قاصر است از نوشتن بنابراين بايستی با خود مولانا سخن را به تمام رسانده و به شرح ابيات 3100-2900 دفتر سوم می‌پردازيم.

 شرح اين هجران و اين خون جگر

                                                             اين زمان بگذار تا وقت دگر