تاریخ جهانگشا

 

بسم الله الرحمن الر حیم

                                                                

                                        مقدّمه                                                                          

 

                                                           " آمدند ، بردند ، کندند ، سوزاندند و رفتند "

                                                                                              ( نقل از کتاب) 

 

سخن در باره دوران موحشی که برایران گذشته است ساده نمی باشد. زمانه ای که فرهنگ این کشورمورد هجوم بیرحمانه قومی وحشی – که از تمدن بهره ای نداشته اند – قرارمی گیرد . روزگاری که به گفته آن  فراری ازبخارا گریخته که چه زیبا می گوید: " آمدند ،بردند ، کندند ، سوزاندند و رفتند ." که این سخن به  تأیید اکثر صاحب نظران درعین موجز بودن بسیار شیوا ، روان ومستدل می باشد . 

 

 

مرحوم علامّه قزوینی درمقدمه کتاب می فرماید: " مهمترین واقعه که بعدازاسلام تاکنون روی داده بل مهمترین واقعه تاریخی علی الاطلاق فتنه هولناک تاخت وتازمغول است ... یکی ازممالکی که ازهمه بیشتر درمعرض تاخت وتاز وقتل ونهب این وحشیان واقع گردید وطن بدبخت ما ایران بود که طوفا ن عالمگیر  مغول طول وعرض آن بلاد را زیر و زبرنمود ."1

 

دکترمنصورثروت تاریخ را عبرت آموزمی داند و می گوید: " تاریخ عبرت آموزاست و از تاریخ پند باید گرفت ولی کسانی که باید پند بگیرند هرگز تاریخ نمی خوانند ، زیرا خود را تاریخ ساز می پندارند و اگر تاریخ می خوانند می خواهند رمز آن قدرت را فراچنگ آورند . "2

هنگامی که به کتاب نظر می اندازیم دو دیدگاه منفی و مثبت را در آن می یابیم که در هر مورد توضیح

مختصری داده می شود . 

الف: دیدگاه منفی: شرح حوادث با ذکر جزئیاتی که بر مردم این آب و خاک صورت گرفته است آن چنان در خواننده تاثیرگذار است که گاهی بعد از خواندن چند سطر آن حالت انزجار به انسان دست می دهد و ناخودآگاه ازخود می پرسد چگونه انسانی که به گفته سعدی اشرف مخلوقات است   

  رسدآدمی به جایی که جز خدا نبیند           بنگر تا به چه حد است مکان آدمیت          " سعدی "  

به درجه ای از پستی و رذالت می رسد که علاوه بر آن که انسانها را از دم تیغ می گذراند رحمی هم به حیوانات نمی کند ( نگ: واقعه نیشابور- 140-133 و وقایع شهرهای دیگر) اشخاصی که حتی شکم مادران را می درند و فرزند داخل رحم را هم می کشند ، کسانی که جز کشتن و نابود کردن اندیشه دیگری ندارند ، به کوچک ترین بهانه ای انسانها را به سلاخی می فرستند و از این کار خود لذت می برند  .  به راستی هنگامی که از این دید به مغولان نگاه می کنیم هدف آنها را چه می یابیم . شاید جواب در چند کلمه خلاصهشود: ذلیل ، خوار ، بی مقدار ، زبون ، مایوس کردن انسانها و در نهایت خرد کردن شخصیت ایرانیان .

چه می دانیم که ایران زمین مهد فرهنگ پر بار و غنی است و چون مغولان نمی توانستند با این فرهنگ برابری کنند بنا بر این کوشیدند هیمنه ایرانیان را بشکنند .

پس در دید اوّل به کتاب می بینیم جوینی این بلاها را برخاسته از ذات انسانها می داند و عقیده دارد مغولان توسط خدابرای بندگان ناسپاس او نازل شده اند تا آنها را به کیفر اعمالشان برسانند ( نگ : ذکر

استخلاص بخارا - 81  ، واقعه خوارزم – 101 ) بنابراین دربرابر مغولان باید مقاومت را کنار گذاشت و

تابع محض بود . از این چشم انداز منتقدان می گویند جوینی در کتاب چاپلوس و خائن است و خدمت به قوم

ویران گر مغول نموده است .

ب: دیدگاه مثبت: وقتی از نظرگاهی دیگر به کتاب نگاه می کنیم ارزشهای کتاب برای ما مشخص می شود

که در ذیل به گوشه ای از آنها اشاره می شود:

 

1- دکتراحمد خاتمی در مقدمه شرح مشکلات جهانگشا با استفاده از سخنان مرحوم بهار می گوید: " این

کتاب از این نظر منحصر به فرد است که به علل حقیقی شکست خوارزمشاهیان و پیشرفت مغول می پردازد و هیچ یک ازمورخین به این اندازه در کنه مسائل تعمق ننموده اند. " 1

 2- - زنده یاد عباس اقبال آ شتیانی کتاب را به این دلیل ارزشمند می داند که می گوید: " نویسنده آن چنان  در جمع آوری هر گونه اطلاعات نفیس دقت به خرج داده است که قسمت عمده معلوماتی که جوینی درتاریخ خود آورده در هیچ کتاب دیگری به دست نمی آید ."  2

3- محققی به نام " آبل رموزا" در دفاع از جوینی که " دسن " او را متملق و چاپلوس دانسته است می گوید: " مردم ایران در روزگار حکم فرمایی مغولان چندان بدبخت تر از زمان خوارزمشاهیان نبوده اند ."[1]

4- مرحوم بهار در سبک شناسی خود تاریخ جهانگشا را کتابی می داند که به شیوه انشا و سبک جامع قدیم با تصرفاتی تازه می باشد .[2]  

البته نباید از تاثیر ایرانیان بر مغولان فراموش نمود که در این مورد طالبان علم ومعرفت را به خواندن کتاب ارزشمندشرح مشکلات تاریخ جهانگشای جوینی نوشته دکتر احمد خاتمی صفحات( 72- 68 ) توصیه می نماییم . اکنون که به ارزش کتاب پی بردیم نیاز به شکافتن سطر به سطر کتاب احساس می شود ،

 

 

به همین دلیل در این تحقیق سعی شده است نمونه ای برای جستجوکنندگان دانش مورد مداقه و بررسی قرار گیرد، باشد که گوشه ای از دوران آن زمان چه از نظر ادبی و یا تاریخی آ شکار شود . از کتاب راهنمای نگارش و ویرایش دکتر محمّد جعفر یاحقّی  ، دکتر محمّد مهدی ناصح در مسائل نگارشی و املایی بسیار استفاده شده است که از این نظر سپاسگزار این دو استاد برجسته می باشم .  

 

                                 تألیف : سیّد علی علوی

 

--------------------------------------------------------------------------------

1-  مقدمه  علامه قزوینی بر تاریخ جهانگشا – ص ( ج )

2- مقدمه منصور ثروت – تحریر نوین تاریخ جهانگشای جوینی – 11

1 -  مقدمه احمد خاتمی بر شرح مشکلات جهانگشا – 21   ،   بهار -  سبک شناسی -  ج 3 -  صص 56-  52

2 -   عباس اقبال آشتیانی – تاریخ مغول – 485                                                                                                                                                   

3-  بارتولد – ترکستان نامه – ترجمه کریم کشاورز – 119- 112          4-  بهار- سبک شناسی – ج 3- ص 52