اسيدهاي چرب ضروري از جمله امگاها گروهي از اسيدهاي چرب هستند كه بدن قادر به ساختن آنها نيست و بايد از طريق غذا تامين شوند. رژيمهاي نادرست با حذف و يا محدود كردن مصرف بعضي از انواع چربي باعث شدهاند كه بدن ما با كمبود آنها مواجه شود. كمبودي كه با محروم كردن بدن از نقش مهم آنها در كارهاي مختلف حياتي، ما را با بروز مشكلات مختلف روبهرو مي كند.
اسيدهاي چرب ضروري (Essential Fatty Acidsها)
اسيدهاي چرب ضروري (EFAها) چربيهاي لازمي هستند که در بدن انسان ساخته نميشوند و بايد از طريق رژيمغذايي تامين شوند.EFA هااسيدهاي چرب چند اشباع نشده با زنجيره بلند هستند که از اسيدهاي لينولنيک، لينولئيک و اولئيک مشتق ميشوند. EFAها به دو خانواده تقسيم شدهاند: امگا-3 و امگا-6. امگا-9 نيز لازم است اما "ضروري" نيست چون بدن قادر است مقدار اندکي از آن را به وسيلهEFAهاي ضروري موجود در رژيم غذايي درست کند. اسيدهاي چرب امگا-3 از اسيد لينولنيک، امگا-6 از اسيد لينولئيک و امگا-9 از اسيد اولئيک مشتق ميشوند. • EFAها از قلب، رگها، اندام تناسلي، سيستم دفاعي و عصبي بدن محافظت ميکنند. بدن براي ساخت و ترميم غشاي سلولي و نيز سم زدايي و غذارساني به آنها به EFAها نياز دارد. کار اصلي EFAها توليد پروستاگلاندينها است که تنظيم کننده اعمالي مانند ضربان قلب، فشار خون، لخته شدن خون، باروري و لقاح بوده و نيزدر عملکرد صحيح سيستم ايمني بوسيله کنترل التهابها و مقابله با عفونتها نقش مهمي دارند. اسيدهاي چرب ضروري براي تشکيل سلسله اعصاب وکامل شدن سيستم عصبي کودکان لازماند و پسرها بيشتر از دخترها به آنها احتياج دارند. جنين و نوزادان شيرخوار نياز خود به EFAها را از طريق رژيم غذايي مادر تامين ميكنند. بنابراين مادران باردار و شيرده بايد به دريافت مناسب اين گروه از اسيدهاي چرب در رژيم غذاييشان توجه كنند.
امگا-3 (اسيد لينولنيک)
اسيد الفا لينولئيک (ALA) اسيد چرب اصلي امگا-3 است كه در بدن يک فرد سالم به ترکيبي هورموني تبديل مي شود که در بسياري از فعل و انفعالات بدن از جمله اعمال حياتي دستگاههاي بدن و فعل و انفعالات ميان سلولي نقش دارد.
اسيدهاي چرب ضروري همان «روغنهاي خوب» هستند كه اين روزها بحث و مطالعات زيادي روي آنها انجام ميشود. چربيهاي خوب با چربيهاي بد دايما در رقابت هستند بنابراين بايد مصرف چربيهاي حاوي اسيد چرب ترانس بالا و کلسترول (چربيهاي حيواني) را تا حد امکان به حداقل رسانده و به مقدار کافي از چربيهاي خوب استفاده كنيم. مصرف چربيهاي خوب باعث افزايش HDL يا «کلسترول خوب» شما ميشود. يکي از وظايف HDL (High Density Lipoprotein) يا "کلسترول خوب"، محاصره "کلسترول بد" يعني LDL (Low Density Lipoprotein) و هدايت آن به سمت کبد است که در آنجا تجزيه و سپس دفع ميشود. بهطور خلاصه، چربيهاي خوب تا حدودي خرابکاريهاي چربيهاي بد را اصلاح ميكنند. اين مساله در عصر حاضر که افراد سعي در پايين نگه داشتن کلسترول خون خود و جلوگيري از بيماريهاي قلبي عروقي و چاقي دارند بسيار حائز اهميت است.
کمبود EFA بهخصوص امگا-3 بسيار رايج است. نسبت صحيح مصرف اسيدهاي چرب امگا-6 به امگا-3 بايد بين يک به يک تا چهار به يک باشد، اما اين نسبت در رژيم غذايي بسياري از افراد بين يک به ده تا يک به بيست و پنج است. حداقل ميزان صحيح اسيد لينولنيک (امگا-3) و اسيد لينولئيک (امگا-6) از طريق رژيم غذايي براي هر فرد بالغ بهطور روزانه مقدار 5/1 گرم از هر کدام است. تنها يک قاشق غذاخوري از روغن کتان يا روغن بزرك و يا مقدار بيشتري از ساير غذاهاي حاوي لينولنيک اين مقدار را براي بدن فراهم ميسازد. بهدليل از بين رفتن اسيد لينولنيک درحرارت بالا، استفاده از روغنهاي حاوي لينولنيک براي پخت و پز و سرخ كردن ماهيهاي حاوي اين اسيد چرب باعث از بين رفتن مقدار قابل توجهي از آن ميشود.
کمبود ميزان EFAها و ناهماهنگ بودن نسبت امگا-6 به امگا-3 باعث بروز ناراحتي هايي جدي مانند سکته قلبي، سرطان، مقاومت به انسولين، آسم، بيماري لوپوس، اسکيزوفرني، افسردگي، افسردگيهاي پس از بارداري، پيري زودرس، گرفتگي عروق، چاقي، ديابت، ارتروز و آلزايمر ميشود.
امگاهاي 3 در ساخت ديواره سلولها نقش داشته آنها را نرم و قابل انعطاف نگاه ميدارند. جريان خون و اکسيژنرساني را به آنها را تقويت کرده و انعطافپذيري و عملکرد درست گلبولهاي قرمز را تضمين ميكنند.
کمبود امگا-3 با کم شدن حافظه و تواناييهاي ذهني، خواب رفتن دست و پاها، ضعف بينايي، گرفتگي عروق، ضعف سيستم ايمني، بالا رفتن سطح تريگليسيريد و کلسترول بد (LDL) خون، ايجاد اختلال در فعل و انفعالات غشاي سلولي، فشار خون، ضربان نامنظم قلب، اختلالات در يادگيري، ناراحتيهاي دوران يائسگي، خارش ساق پاها و کاهش روند رشد در نوزادان، کودکان و زنان باردار رابطه مستقيم دارد.
در چه غذاهايي يافت ميشود
روغن بزرك (flaxseed oil) (روغن بزرك در ميان مواد غذايي بيشترين مقدار اسيد لينولنيک را دارد)، تخم کتان، تخم کتان آسياب شده، روغن شاه دانه، شاه دانه، گردو، تخم کدو، دانه کنجد، اووکادو، برخي از برگهاي سبز (کلم پيچ، اسفناج، خرفه، گياه خردل و غيره)، روغن سويا، روغن کانولا (تصفيه نشده)، روغن سبوس گندم، ماهي سالمون، ماهي ماکرو، ساردين، ماهي کولي، ماهي تن و...
يک قاشق غذاخوري روغن بزرك در روز نياز روزانه توصيه شده يک فرد بالغ را به اسيد لينولنيک تامين ميکند،اما مصرف مغزها و غذاهاي حاوي اسيد لينولنيک از يکبار مصرف روزانه روغن فوايد بيشتري دارد.
بهتر است روغن بزركي را که بهعنوان مکمل از آن استفاده ميكنيد در يخچال يا فريزر نگهداري کنيد.
روغن کانولا به طور معمول بهدليل ارزان بودن جايگزين روغنهاي گران تري مانند روغن زيتون تصفيه نشده و روغن هسته انگور ميشود. گرچه کانولا داراي مقداري لينولنيک است، اما روغنهايي که در فروشگاهها عرضه ميشوند به طور معمول تصفيه شده و حرارت ديدهاند و اين باعث از بين رفتن مقادير قابل توجهي از اسيد لينولنيک موجود در آنها ميشود. کلمه "کانولا" از "روغن کانادايي" گرفته شده است چون کانولا براي اولين بار در کشور کانادا از دانه گياه شلغم روغني استخراج شده است.
امگا-6 (اسيد لينولئيک)
اسيد لينولئيک، اسيد چرب اصلي امگا-6 است. بدن يک فرد سالم با رعايت يک رژيم غذايي مناسب، اسيد لينولئيک را به اسيد گاما لينولئيک (GLA) تبديل ميکند که پس از ترکيب شدن با EPA بهدست آمده از دسته امگاهاي 3 تبديل به ايکوزانوئيد ميشود.
برخي از امگاهاي 6، نوروپاتي ديابتي، آرتريت روماتوئيد، سندرم پيش قاعدگي، ناراحتيهاي پوستي از قبيل پسوريازيس و اگزما را کاهش داده و در درمان سرطان هم مؤثرند.
با وجود اينکه بسياري از افراد مقادير زيادي اسيد لينولئيک مصرف ميکنند، اما به طور معمول بهدليل اختلالات متابوليسمي ناشي از مصرف بيرويه قندهاي ساده و يا چربيهاي ترانس بالاي موجود در موادغذايي تصفيه شده و همچنين مصرف دخانيات، آلودگي هوا، خستگي، پيري، عفونتهاي ويروسي و ديگر بيماريهايي مانند ديابت، بدنشان قادر نيست از آن استفاده مطلوب كند.
امگا 6 در غذاهاي زير يافت ميشود
روغن تخم کتان، تخم کتان، تخم کتان آسياب شده، روغن شاهدانه، شاه دانه، روغن هسته انگور، تخم کدو، دانه ميوه کاج، پسته، تخمه آفتابگردان خام، روغن زيتون، زيتون، روغن پامچال، روغن هسته مويز سياه، روغن شاه بلوط و همچنين گوشت مرغ و....
از انواع تصفيه شده و هيدروژنه اين مواد غذايي پرهيز کنيد.
روغن ذرت، گلرنگ، آفتابگردان، تخم کتان و سويا نيز منابع اسيد لينولئيک هستند گرچه انواع آنها که در فروشگاهها يافت ميشوند تصفيه شده بوده و خاصيت غذايي چنداني ندارند.
امگا-9 (اسيد اولئيک)
ضروري است اما در واقع جزو گروه EFA نيست، زيرا بدن قادر است در صورت دسترسي به EFAها مقدار اندکي از آن را بسازد. اسيد اولئيک خطر سکته قلبي و گرفتگي عروق را کاهش داده و از بروز سرطان جلوگيري ميكند.
در چه نوع غذاهايي يافت ميشود:
روغن زيتون تصفيه نشده، زيتون، اووکادو، بادام، بادام زميني، روغن کنجد، پيکان (گردوي آمريکايي)، پسته، بادام هندي، فنـدق، مغز ماکادميا (نوعي فندق استراليايي) و....
يک تا دو قاشق غذاخوري روغن زيتون تصفيه نشده نياز روزانه به اسيد اولئيک يک فرد بالغ را تامين ميکند. گرچه اگر در طول روز از مغزها و دانهها استفاده شود به مراتب بهتر از مصرف تنها يک بار در طول روز روغن تاثير خواهد داشت.
نويسنده: ترجمه آنوشا فريداني