وسواس در كودكان

اختلال وسواس فكری _ عملی در كودكان به صورت تفكرات مزاحم و تكرار كليشه وار رفتارهای خاصی بروز می كند كه موجب برانگيختگی و نگرانی آنان می شود. كودك وسواسی خود را از درون تحت فشار می بيند؛ فشار برای انجام دادن كارها، برای رسيدن به هدف، برای پيشرفت و موفقيت. او تصور می كند كه استرس ها و تنش های فكری او از خارج بر وی تحميل می شوند، در حالی كه نوع تفكر او عامل اصلی اين فشارهاست. او همواره به خود می گويد: «من بايد...» بر طبق گزارش انجمن روانپزشكان آمريكا تقريباً از هر ۲۰۰ كودك و يا نوجوان، يك نفر دچار اختلال وسواس فكری عملی است. اين اختلال به دليل آن كه توام با درد، ناراحتی و يا بيماری جسمی خاصی نيست، معمولاً تا سنين نوجوانی و جوانی ناشناخته می ماند. از زمانی كه كودك به دوران نوجوانی پا می گذارد و روابط دوستی و اجتماعی او گسترده تر می شود، به دليل داشتن چنين افكار و رفتارهايی از بودن در جمع دوستان و همسالانش احساس ناراحتی، فشار و استرس می كند؛ زيرا نگران است كه افكار و رفتارهای وسواسی او از حد خارج شوند و نتواند خود را كنترل كند و همين امر موجب طردشدگی، انزوا و تنهايی او شود. بديهی است تمامی كودكان و نوجوانان نگرانی ها، ترديدها و ايده های گوناگونی دارند كه موجب حركت، تلاش و انگيزه آنان برای يادگيری، بازی، دستيابی و روابط اجتماعی شان می شود. اما اگر اين تصورات و افكار آنان مانع از زندگی عادی شان شود، برای آن ها مشكل ساز خواهد شد و آن ها را از داشتن يك زندگی سالم و طبيعی بازخواهد داشت. برای مثال اغلب كودكان ۹ _ ۸ ساله عادت دارند كه بر روی درز سنگفرش های پياده روها راه بروند يا اسباب بازی ها شان را مدام چك كنند و يا مراسم خواب شان را هميشه طبق آئين خاصی انجام دهند. چنين رفتارهايی كه معمولاً در اين گروه سنی كودكان رايج است، احتمالاً در بهترين شكل خود، نوعی بازی به حساب می آيد. اما زمانی كه همين كارها بر زندگی كودك تسلط می يابد و در عملكرد بهنجار او اخلال ايجاد می كند، جای نگرانی دارد. متاسفانه هر چه كودك و يا نوجوان بيشتر تحت تاثير اين افكار قرار گيرد، به تدريج در او قوی تر و پايدارتر می شود تا حدی كه موجب شرمساری و درماندگی او و خانواده اش می شود.

سبب شناسی وسواس در كودكان

روانشناسان و متخصصان علوم رفتاری تاكنون نتوانسته اند علت و زمان دقيق شروع اين اختلال را شناسايی كنند، ولی همگی بر اين نكته اذعان دارند كه عوامل چندی اعم از: وراثت، روش های تربيتی والدين، ويژگی های خانوادگی، نابهنجاری كاركرد سيستم عصبی و آشفتگی های خلقی در بروز اين اختلال در كودكان دخالت دارند. اختلال وسواس فكری و عملی اختلالی است هم چون ساير بيماری های عادی، تغذيه ای، خواب و جسمی كه كودك هيچ كنترلی بر آن ندارد و والدين و اعضای خانواده او بايد به اين نكته توجه كنند كه بروز اين گونه افكار و اعمال به هيچ عنوان تقصير كودك نيست و كاملاً با افكار عادی كودك تفاوت دارد. برای مثال كودكی كه فكر باز بودن شير گاز او را به ستوه آورده است، بارها و بارها با امتحان كردن شير گاز سعی می كند اضطراب و تشويش خود را كاهش دهد، و يا كودكی كه نگران كثيف بودن دست هايش است، ممكن است چندين بار دست های خود را بشويد تا حدی كه پوست دست هايش حساس و قرمز شوند، و يا كودكی كه از درست بودن مشق ها و امتحانش شديداً مضطرب است، ممكن است بارها و بارها آن را پاك كند و دوباره بنويسد.

علائم و نشانگان اختلال وسواس فكری _ عملی در كودكان

شناخت علائم و نشانگان اين اختلال در اغلب كودكان وسواسی قدری مشكل است؛ زيرا بچه ها قادرند خيلی ماهرانه افكار و رفتارهای وسواس گونه خود را مخفی نگه دارند. گاهی نيز والدين توانايی كشف افكار و اعمال وسواسی آن ها را ندارند و گاهی نيز به گونه ای رفتارهای كليشه ای خود را اجرا می كنند كه اطرافيان شان تصور می كنند، انجام اين كارها جزء برنامه روزانه شان است. به طور كلی رايج ترين افكار و رفتار وسواسی كودكان و نوجوانان عبارتند از:

_ ترس از كثيفی.
_ ترس از ويروس ها و ميكروب ها.
_ نياز به همدردی، دلسوزی و رسيدگی.
_ توجه بيش از اندازه به سر و وضع خود.
_ اعتقاد به خوش يمن بودن اعداد، روزها، ساعات و....
_ داشتن افكار مذهبی منفی.
_ داشتن افكار پرخاش جويانه و تمايلات جنسی نامتعارف.
_ ترس شديد از داشتن بيماری ها و يا صدمه ديدن يكی از اعضای خانواده.
_ اشتغال شديد فكری درباره كارهای خانگی.
_ داشتن ايده ها و افكار مزاحم و ناخودآگاه.

تشخيص اختلال وسواس فكری _ عملی در كودكان و نوجوانان
 
كودكان و نوجوانانی كه دچار اشتغالات ذهنی، خشكی رفتار، اجرای رفتارهای آئينی و سختگيری های بيش از اندازه می شوند، گاه چنان از اعمال و افكار خود مضطرب و پريشان می شوند كه تا آن كارها را انجام ندهند، آرام نمی گيرند. در مواردی نيز سعی می كنند اين گونه افكار و رفتارهای خود را طوری سركوب كنند و يا عادی جلوه دهند كه ديگران را نسبت به خود حساس ننمايند؛ و در موارد ديگری كه قادر به كنترل رفتارهايشان نيستند، از والدين و ساير اعضای خانواده شان می خواهند كه آنان را در انجام آئين ها و مراسم افراطی وسواسی شان همراهی كنند. برای مثال ممكن است كودكی كه خودش وسواس مسواك زدن دارد، از مادرش نيز بخواهد كه او نيز چندين بار دندان هايش را مسواك بزند. به طور كلی علائمی كه والدين بايد نسبت به بروز آن ها حساس و هوشيار باشند تا اين اختلال را در كودك شان زود تشخيص دهند، عبارتند از:
- مجروح شدن و ترك خوردن پوست دست كودك بر اثر شستن مكرر دست ها.
- مصرف بيش از اندازه صابون، دستمال كاغذی، نوار توالت و... .
- افت تحصيلی ناگهانی و پايين آمدن يك باره نمرات امتحانات مدرسه.
- طول كشيدن بيش از اندازه مشق نوشتن.
- سوراخ شدن و تكه تكه شدن پاك كن ضمن مشق نوشتن و امتحان دادن.
- تعريف كردن مكرر و يك نواخت درس های روزانه با استفاده از جملات مكرر.
- لباس عوض كردن بيش از اندازه.
- داشتن مراسمی طولانی برای خوابيدن.
- نگرانی برای سلامتی اعضای خانواده.
- اصرار بر دادن آزمايش های گوناگون پزشكی، برای اطلاع از سلامتی خود و اعضای خانواده.
هم چنين نكاتی كه پزشك، روانشناس و يا متخصص علوم رفتاری حين مصاحبه تشخيصی از كودك و اعضای خانواده اش درباره آن ها پرس و جو می كند، عبارتند از: ۱- آيا افكار، انديشه ها، تصورات، احساسات و موضوعاتی موجب نگرانی، آزار و تشويش تو می شوند؟
۲- آيا مرتب در حال چك كردن وسايل و كارهايت هستی؟
۳- آيا بيش از ساير دوستان و هم كلاسی هايت دست می شويی؟
۴- آيا مدام در حال شمردن اعداد و يا انجام دادن كارها بر طبق تعداد و شمارش خاصی هستی؟ برای مثال ۵ بار دست شستن، ۱۰ بار بازديد از شير گاز، ۸ بار چك كردن قفل در و... .
۵- آيا كلكسيون ها و مجموعه های زيادی جمع می كنی؟
۶- آيا هر چيزی بايد سر جای خودش باشد؟
۷- آيا قبل از اين كه به رختخواب بروی، مجبور به انجام يك سری آيين ها و مراسم گوناگون هستی؟
از آن جايی كه ممكن است هر كودكی به راحتی پاسخ اين پرسش ها را«آری» بدهد و منجر به تشخيص اشتباه پزشك شود، بايد اين سئوالات را از والدين و يا اعضای نزديك خانواده كودك نيز پرسيد و از سابقه بيماری های روانی از جمله اختلالات كلامی و يا حركتی اطلاع حاصل نمود. معمولاً اختلال وسواس زمينه ژنتيكی دارد و كودكانی كه يكی از اعضای خانواده شان دچار چنين اختلالاتی باشد، احتمال ابتلای به وسواس فكري_ عملی بيشتر است. معمولاً نشانگان اختلال وسواس به ندرت به يك باره شروع می شوند. ساير اختلالاتی كه معمولاً همراه با اختلال وسواس فكری _ عملی پديد می آيند، عبارتند از: اختلالات اضطرابی، افسردگی، اختلالات مربوط به كمبود توجه، بيش فعالی، اختلالات مربوط به يادگيری، اختلالات رفتاری(مثل ناخن جويدن، تيك های عصبی، خارش پوست).

روش های درمان اختلال وسواس فكری _ عملی در كودكان و نوجوانان

پژوهش های مختلف نشان می دهند كه بهترين نوع درمان اختلال وسواس در كودكان استفاده از روش های رفتاردرمانی و در مواردی توام با دارودرمانی است. بر طبق اين روش ها، ابتدا رفتاردرمانگر، كودك را تشويق می كند تا افكار و آئين های وسواسی خود را به طور دقيق و جزءبه جزء شرح دهد، تا او بتواند اجزای كليدی اين رفتارها را شناسايی كند. آن گاه از او می پرسد كه انجام دادن كدام يك از رفتارهای وسواسی اش ضروری نيست و آيا می تواند بدون آن كه نگران و مضطرب شود، از انجام آن بخش از رفتارهايش صرف نظر كند. در اين مرحله درمانگر، ضمن پذيرش حالات، افكار و رفتار كودك، سعی می كند به او بفهماند كه هر فردی ممكن است در مواردی دچار خشكی رفتار و اشتغالات ذهنی وسواسی شود كه به دلايل نامفهومی مدام آن ها را تكرار می كند. هدف او از اين كار آن است كه تا حدود زيادی آئين ها و افكار وسواسی كودك را متزلزل كند تا حدی كه رفته رفته بتواند گام های موثری برای حذف اين گونه رفتارها بردارد. گروه ديگری از رفتار درمانگران كه روش های خود را بر پايه ديدگاه شناخت درمانی استوار كرده اند نيز برای درمان اختلال وسواس در كودكان و نوجوانان سعی می كنند ابتدا به كودك بياموزند كه چگونه می تواند احساسات و افكارش را درباره فكر و عملی كه انجام می دهد، تغيير دهد. برای مثال، اگر كودكی وسواس دست شستن دارد، از او می خواهند كه دست هايش را كثيف كند(مثلاً گل آلود، چرب، خميری، ماسه ای و...) و سعی كند بدون آن كه چندين بار دست هايش را بشويد به بازی خود ادامه دهد و فقط در انتهای بازی دستش را بشويد. در اين روش، تغيير نگرش كودك درباره كثيفی و آلودگی مدنظر است و اين كه او بتواند به خود بقبولاند كه خمير نوعی وسيله بازی برای كودكان است كه از مواد بهداشتی درست شده است و لزومی نيست در حين خميربازی چندين بار دست هايش را بشويد. روش های درمان رفتاری زمانی كه اعضای خانواده هم درگير حل مشكل شوند، بهترين شيوه درمان محسوب می شود. طبق نظر روانشناسان و متخصصان علوم رفتاری، كودكانی كه برای درمان خود از اين گونه شيوه ها استفاده می كنند، نياز به حمايت، همكاری و مشاركت تمام اعضای خانواده دارند. در حقيقت، درصد بهبودی كودك بدون همراهی خانواده خيلی كم می شود، زيرا شيوه های درمان شناختی رفتاری اغلب با قدری اضطراب و نگرانی توام هستند كه اگر حمايت روانشناس، والدين و اعضای خانواده را همراه نداشته باشد، درمان و بهبود كودك را به تاخير می اندازد. به همين دليل بهتر است به روان درمانگری مراجعه شود كه حمايت و پشتيبانی لازم را از كودك بنمايد.

كمك های والدين و اعضای خانواده

زمانی كه كودكی دچار مشكل وسواس می شود، مادر و پدر او بايد به اين نكته توجه داشته باشند كه كودك گناه و تقصيری ندارد. وقتی آنان قصد درمان و بهبودی بيماری فرزندشان را دارند، بايد از هر جهت كودك را مورد حمايت خود قرار دهند. والدين بايد سعی كنند آگاهی های خود را در زمينه نوع بيماری فرزندشان بالا ببرند و انتظارات و خواسته هايی در حد توان كودك از او داشته باشند. آن ها بايد بدانند كه چنان چه همراه و مشفق كودك باشند، روند درمان او روزبه روز تسريع خواهد يافت و رفتارها و افكار آزاردهنده كودك نيز به تدريج از بين خواهند رفت. مادر و پدر بايد بتوانند كمترين بهبودی كودك را تشخيص دهند و او را مورد تشويق و حمايت خود قرار دهند. در نظر داشته باشيد هيچ كودك وسواسی ای بدون داشتن والدينی مضطرب، پريشان و مبتلا به اختلالات عصبی وجود ندارد. تمام اعضای خانواده بايد نسبت به اين موضوع حساس و هوشيار باشند. آنان بايد تا حد امكان شرايط را برای كودك آرام و عادی نگه دارند تا او بتواند مشكلات و سختی های درمان را راحت تر تحمل كند. خانه ای پرتنش و اضطراب هيچ گاه نمی تواند به كودك كمك كند تا با نگرانی و تشويش ناشی از شيوه های درمانگری مقابله نمايد.