● علم بی واسطه به خود

اگر تنها به سایر انسان ها نظر می کردیم و اعمال و رفتار و صحبت کردن ایشان را می دیدیم و سپس با یک ربات انسان نما مواجه می شدیم که آن نیز همان اعمال و رفتارها را تکرار می کرد، نمی توانستیم و حق نداشتیم فرقی بین انسان و ربات ها بگذاریم؛ زیرا فرض این است که آنها نیز عیناً همان نوع رفتاری را انجام می دهند که انسان ها انجام می دهند. اما این پایان ماجرا نیست. زیرا ما یک امتیاز ویژه داریم و آن آشنایی با یک نمونه منحصر به فرد است که می توان اطلاعات بسیار مفید و دقیقی را از آن گرفت و در تحلیل فلسفی خود به عنوان معیار و ملاک به کار برد. این نمونه استثنائی کسی جز شخص خودمان نیست. ما خودمان را می شناسیم و با آنچه در اندرونمان می گذرد آشنائیم و به آن آگاهی و علمی مستقیم و بدون واسطه داریم و اگر راهی برای جواب گفتن به سؤالاتمان باشد، آن تحلیل همین نمونه منحصر به فرد و استثنائی است، شاید به تفاوت واقعی انسان و ربات های مصنوعی پی بریم. پس لازم نیست برای یافتن پاسخ راه طولانی را طی کنیم؛ فقط کافی است به سراغ درون خود رویم تا با تحلیل آنچه در وجدان خود می یابیم به حقیقت امر پی بریم.

● معنای علم و آگاهی

اولین چیزی که با مراجعه به درونم می یابم، علم و آگاهی است. معنای علم و آگاهی را هرکس می فهمد و در واقع فهمیدن چیزی جز علم داشتن به آن چیز نیست و اگر کسی ادعا کند یا فکر کند معنای علم را نمی داند، به این معناست که علم دارد که معنای علم را نمی داند! و با سخن و فکر خود جواب خود را می یابد.

● علم به خود

در میان دانش های مختلفی نیز، پیش از همه علم و آگاهی خودم به خودم است که خودنمایی می کند. من می دانم که هستم و در هیچ حالتی نیز این علم و آگاهی را نمی توانم از کف بدهم. این علم به قدری قطعی است که حتی نمی توان در آن شک کرد؛ زیرا حتی در حال شک، باز در اینکه هستیم و شک داریم، هیچ تردیدی نمی توانیم داشته باشیم.
ما افتخار آشنایی با خودمان را مدیون آگاهی از اعمال و رفتارمان نیستیم، بلکه حتی اگر بالفرض در وضعیتی باشیم که هیچ عمل و عکس العملی نیز از ما سر نزند، باز از خود و اینکه خود را می شناسیم غافل نخواهیم بود. می توان برای بهتر ترسیم شدن مطلب، شخصی را تصور کرد که از ابتدای عمر در هوا معلق بوده است، به طوریکه بدنش با هیچ چیزی تماس ندارد تا احساسی در او ایجاد شود. سایر حواس او نیز هیچ دریافتی را به مغزش مخابره نمی کند و دما نیز در معتدل ترین حالت است و تغییری در دمای بدن این شخص ابدا رخ نمی دهد تا احساسی را برانگیزد. آیا چنین شخصی که هیچ احساسی در او رخ نمی دهد، چنانچه قوه تفکرش فعال باشد، از خود و وجودش مطلع و آگاه است؟ حکمای اسلامی معتقدند که آری، حتی در چنین فرضی نیز انسان از خود، یعنی همان که از آن به «من» تعبیر می کنیم، آگاه است و وجود داشتن خویش را درک می کند. در واقع استثنایی بودن این نمونه هم دقیقاً به همین دلیل است که ما از خود و وجودمان بدون هیچ واسطه ای، حتی اراده و فکر خویش آگاهیم و هیچ چیزی پرده و حجاب میان خود و خودمان نیست. یعنی در حالیکه به شعور و آگاهی دیگران، به واسطه مشاهده رفتار و اعمالشان پی می بریم، به علم و آگاهی خودمان و کیفیت و شکل آن مستقیماً آگاه هستیم. البته علم های بی واسطه ما، منحصر به علم ما به خودمان نیست. ما به حالات درونی و باطنی خود نیز مستقیماً علم داریم؛ وقتی خوشحالیم، خوشحالی خود را بی واسطه درک می کنیم و اینگونه نیست که تصویری از خوشحالی در ذهن ما نقش ببندد و سپس بگوییم خوشحالیم. تفاوت خوشحالی واقعی و تصویر خوشحالی را در جایی که خوشحالی دیگری را می بینیم بهتر درمی یابیم. اگر از امتحانی، دوست بغل دستی مان نمره خوبی آورده باشد و برعکس نمره خودمان رضایت بخش نباشد، گرچه از دیدن خوشحالی دوستمان، مفهوم خوشحالی در ذهنمان نقش می بندد؛ ولی این مسأله اصلاً ما را خوشحال نمی کند. برعکس به دلیل نمره پائین خود ناراحتیم و این بار ناراحتی است که مستقیماً درکش می کنیم و اگر ناگهان متوجه شویم که اشتباهی در جمع بندی نمراتمان صورت گرفته و نمره ما بسیار بیشتر از آن است که اعلام شده، آن وقت است که مزه خوشحالی را می چشیم. در مورد سایر امور و حالات درونی، نظیر غم، ترس، حسادت و شرم نیز همین مطلب صادق است. علاوه بر این موارد، علم ما به تصاویر ذهنیمان نیز علمی بی واسطه است. وقتی که به درختان باغ می نگریم، صورتی از آن به وسیله قوه بینایی به ذهن مخابره می شود و ما از آن آگاه می شویم وبنابراین علم ما به درختان به واسطه این صورت ذهنی است؛ اما علم به خود این صورت ذهن چطور؟ آیا این علم نیز به واسطه صورت ذهنی دیگری است؟ خیر، زیرا اگر صورت ذهنی خود را به واسطه چیز دیگری درمی یافتیم، خود آن واسطه نیز لاجرم به واسطه دیگری نیاز داشت و همین طور سؤال تکرار می شد، بدون اینکه به نقطه مشخصی برسیم