بررسى نحوه برخورد با علوم انسانى، علوم مدرن يا علوم اجتماعى حركت تاريخى از آغاز مواجه با علم مدرن است. اين تنها مسئله انديشمندان ايرانى نيست بلكه مسئله جهان امروز است. مى بايست نسبت ميان علم و فرهنگ درست شناخته شود. زيرا بسيار عميق تر از آمد و شد گروه هاى سياسى است. در طرح مسئله نسبت علم و فرهنگ، تعريف هايى كه براى علم ارائه مى دهيم در تبيين نسبت تأثيرگذار هستند. در فرهنگ اسلامى تعريفى از علم وجود دارد كه در صد ساله اخير منسوخ شده است.

علم جديد و نهادهايش سازمان هاى رسمى علم سنتى را از رسميت انداخته با معناى جديد خود چيزها را به هم مى زند تا جايى كه خود نيز در دوره مدرن گرفتار تحولاتى مى شود.

زمان دانشجويى ما در ايران بيشتر معناى پوزيتيويستى علم مسلط بود. با تعريف حلقه وين در نيمه اول قرن بيستم مسائل اجتماعى احساس شد. در محيط دانشگاهى ايران نيز متدينين به دنبال راهكارهايى بودند. «وبر» گفته بود: «اين ارزش ها و هنجارها هستند كه موضوع را انتخاب مى كنند و نوعى سلطه بر علم دارند. اما بيرون حوزه علم نشسته اند و هويتى مستقل دارند.» بدين ترتيب ما چنين تصميم گرفتيم كه در محيط هاى علمى، هنجارهاى فرهنگى خود را سازمان دهيم. مثلاً واحدهاى فرهنگى را در درون دانشگاه ها تأمين كرديم؛ زيرا گمان مى كرديم كه چالش ميان آموزش مدرن با حوزه فرهنگ چالشى از اين قبيل است.

به هرحال بعدها تيزبينى هايى كه در دنياى مدرن در حوزه تعريف علم رخ داد مسئله را فراتر برد. مباحث جديد نشان مى دهند كه علم اساساً نوعى تلاش اجتماعى بشر. درمتن فرهنگ و تاريخ است. يعنى علم چنان نيست كه هويتى مستقل از حوزه فرهنگ و آگاهى هاى فرهنگى و زيستى جهان خودش داشته باشد و ساختار درونى علم نسبتى وثيق با فرهنگ دارد.

واقعيت آن است كه ترديد و بدبينى نسبت به پديده تكنولوژى در حوزه فلسفه علم به جامعه غيرعلمى سريع تر وارد شد. جامعه علمى ما نسبت به مرجع خود با سه يا چهار دهه تأخير، به روز مى شود.

به هر روى هم اكنون اين سؤال مطرح است كه آيا ساختارهاى نظرى و نظريه هايى كه مى آيند، از حوزه ها و لايه هاى عميق تر فرهنگ اشباع شده اند يا خير. فرهنگ در چه سطوحى و تاچه ميزانى در اين نظريات حضور دارد هر بخش از فرهنگ كاركرد كلان معنايى دارد كه كليت جامعه از آن الهام مى گيرد.

به عنوان مثال قلب فرهنگ اسلامى توحيد است و بايد تفسير نوينى متناسب با چنين هستى شناسى از عالم و آدم ارائه دهد. به همين دليل آمده كه اگر توحيد در يك كفه ترازو قرار گيرد و همه آسمانها و زمين در يك كفه ديگر، كفه توحيد سنگينى مى كند، زيرا فارغ از لايه هاى عميق جامعه شناسى به همه چيز معناى ديگرى مى دهد. اگر دقت كنيم مى بينيم كه همه جامعه شناسى، مدرن است. يعنى برروى اصول دنياى مدرن بر ساخته شده است. به رغم اين اشتراك وقتى دراختلاف ميان آنها باريك مى شويم مى بينيم كه هركدام از آنها در حاشيه نوعى فلسفه استوار شده اند. مثلاً مكتب شيكاگو در حاشيه پراگماتيسم، پديدار شناسى در حاشيه هوسرل، حلقه فرانكفورت در حاشيه ماركس، هگل و غيره. خصوصيت غالب و اشتراكى اين فلسفه ها مدرن بودن آنها است.

به گمان من، سكولاريزم ويژگى عام دنياى مدرن است كه نتيجه Enlightenment روشنگرى است. به معناى اين جهانى تفسيركردن همه هستى و تقليل دادن همه ابعاد معنايى جهان، به همين جهان. اين سمت و سوى اصلى عالم مدرن ورق حاكم بر معرفت شناسى آن است.

در اين سو ما خود فرهنگى داريم كه تاريخ و پيشينه اى دارد. امروزه نزاع ها در چارچوب هاى فرهنگى و تمدنى رخ مى دهد. در حال حاضر درون دنياى اسلام يك هويت يابى و خيزش فرهنگى و تمدنى جديد در حال شكل گيرى است.

علم همان كانونى است كه اين تمدن بايد به آن نظر كند تا مشكلات جامعه خود را حل و فصل نمايد. هيچ جامعه اى نمى تواند بدون علم اجتماعى باشد. اين علم (سياست مدن) به تعبير فارابى، اشرف علوم است. در نظام اجتماعى، علم الاجتماع، جامعه را اصلاح مى كند. اما بايد دانست كه تفسيرهاى اين علم از جامعه، متأثر از فلسفه است.

اما عجيب است كه دانشمندان علوم اجتماعى ما نتوانستند بر اريكه مديريت بنشينند. پس از انقلاب نيروهاى انسانى به دليل زمينه هاى فرهنگى مرتب از علم سؤال مى كردند. تصور كنيد كسى با نگاه دينى به عالم و آدم وارد محيطى شود كه در آنجا مى گويند دين حاصل نزاع پدران بوده است.

علم مدرن مشكلات جامعه مدرن را حل كرده است يعنى مثلاً مشاركت اجتماعى در چارچوب خود به خوبى معنا يافته است. اما وقتى بخواهيد همان مشاركت اجتماعى را در بستر فرهنگى ديگرى مثل فرهنگ دينى ايران بگسترانيد آنگاه با دشوارى هايى روبه رو مى شويد كه در نتيجه تاريخ، فرهنگ و مردم آن سرزمين را عامل آن دشوارى ها مى دانيد و ايشان را متهم مى كنيد.

البته راه برون رفت بستن در دانشگاه و جلوگيرى از حضور علم مدرن نيست. بلكه راه حل عمق گرفتن در علم مدرن و شناختن هويت و شناسنامه اش است. تا زمانى كه ندانيم اين علم على رغم ستيز با متافيزيك، خود سرشار از متافيزيك است و تا زمانى كه آن متافيزيك را عميقاً درك نكنيم، آسيب پذير باقى مى مانيم.

ما در برنامه هاى خود چنين دقت نظرهايى نداشتيم. در برنامه چهارم توسعه، توسعه اى دانايى محور مطرح شد كه بارمعنايى مدرن داشت. يعنى به جاى آن كه برنامه چهارم برمبناى علم فرهنگ محور باشد بر مبناى توسعه اقتصادى مدرن بود. نتيجه خارجى آن نيز توسعه علم مدرن بود. در حالى كه ما مى بايست به جاى افزايش تعداد دانشجويان، كرسى ها و اساتيد و كيفيت كار ايشان را بالا مى برديم. به جاى آن كه فرصت تفكر را از استاد بگيريم مى بايست عقبه علمى وى را در حوزه مبانى و داده هاى عميق فرهنگى بومى سازى مى كرديم.

بحث من چندان مربوط به تدين اساتيد نيست. چه بسا اساتيد متدين زيادى نيز داريم.

مسئله عالم و خصوصيات فردى او نيست بلكه موضوع علم مدرن است كه ساختارهاى خود را با خود مى آورد و گريزى از آن نيست. پس مى بايست ميان حوزه هاى مدرن و داده هاى عميق فرهنگى رابطه ايجاد كرد.

فرهنگ نيز منظر ما نيست. او موجودى زنده است كه كار خود را مى كند. شناخت ما تنها مى تواند برخى كارها را تسهيل كند. اين شناخت خود مى تواند ديالكتيكى با حوزه فرهنگ داشته باشد. فرهنگ با همه حيات و زندگى اش سيال است. براى مثال ما نمى توانيم فرهنگ ايرانى را اسلام ناب بدانيم. از آن سو نمى توان آن را غيراسلامى دانست بلكه مى بايست به فهم تعامل اين دو حوزه نشست. همان گونه كه شهيد مطهرى در خدمات متقابل اسلام و ايران به آن پرداخت.

مباحث اسلامى به دو دسته تقسيم مى شوند: بحث هاى فلسفى و كلامى كه سخن از حق و باطل مى گويند و مباحث تاريخى كه از چگونگى ظهور واقعى تاريخ اسلام و تأثير و تأثر آن مى پرسد. در هر دو صورت ما هرگز به حقيقت ناب اسلام دست نمى يابيم. اما در فرهنگ اسلامى تفسير خاصى از انسان شناسى به دست مى آيد. اين تفسير دو مسئله اساسى دارد.

اول توحيد و دوم موحد. دين از انسان، انسان كامل، حقيقت انسان، آگاهى انسان، بيگانگى انسان، خودآگاهى انسان، مشكلات انسان، درد انسان و درمان انسان تفسيرهاى خاص خود را ارائه مى دهد. برخلاف انسان شناسى مدرن كه سكولار است، تفسيرى كه مى گويد انسان به زمين هبوط كرد در مقابل اين رويكرد كه او از درخت سقوط كرد و دم خود را به خاطر اين كه كاركرد نداشت از دست داد و نيز ستون فقرات اش راست شد و حنجره اش به كار افتاد و به مجرد اين كه دست هايش آزاد شد ابزار و سپس نماد ساخت تا همين شد كه الآن است.

اين تفسير دهها حلقه مفقوده دارد و سرشار از تئورى ها و نظريه هايى است كه هيچ كدام علمى - به معنايى كه خود مى گويند - نيست. در مقابل عرفان و فلسفه ما تفسيرهاى ديگرى از انسان موجود است. ما به انسان شناسى مدرن نيز احتياج داريم. اما نبايد صرفاً نقال آن باشيم. بلكه بايد مفاهيم و بنيادهاى فلسفى آن را درك كرد. يك نظريه شبكه اى از مناسبات منطقى با حوزه هاى معرفتى جنبى خود دارد. اگر آنها همراه با فرهنگ خود فهم نشوند، فرهنگ ما آن را نمى پذيرد و البته درك درستى نيز از آن به دست نمى آيد.