موضوعات اصلي
راهبردهاي مديريتي، اساس يک طرح مديريتي اکوتوريسم را تشکيل مي دهند. راهبردهاي مديريتي، فعاليت هاي گردشگري را تعيين مي کنند که در اهداف حفاظتي يک منطقه حفاظت شده، نقش دارند. با اين وجود اين راهبردها را مي توان براي پيشرفت گردشگري در مناطقي بکار برد که رسما حفاظت نشده اند. براي حصول اطمينان از پايداري توريسم در مناطق حفاظت شده، لازم است که برنامه مديريتي موثري اجرا شود تا تمام ذي نفعان به صورت پويا در آن درگير باشند. راهبردهاي کليدي مديريت اکوتوريسم عبارتند از: زون بندي مناطق حفاظت شده، يک اصل بنيادي و اساسي براي هر يک از راهبرد هاي مديريتي است. که شامل ساز و کاري از تخصيص اهداف و اولويت هاي کلي، براي نواحي مختلف يعني زون در درون يک منطقه يا ناحيه حفاظت شده است. با تخصيص دادن اهداف و اولويت ها به اين زون ها، طراحان به صورت تقريبي، استفاده هاي مجاز و غير مجاز را، تعريف مي کنند. نوع و تعداد زون ها به عواملي زير وابسته است: طرح ريزي و طراحي مکان بازديد کننده در بسياري از مکان هاي اکوتوريسمي و مناطق حفاظت شده(که مناطق بزرگي بالغ بر ۱۰۰۰ يا ۱۰۰۰۰ هکتار را پوشش مي دهند)، استفاده بازديدي تنها به يک مکان کوچک که به"مکان بازديد" موسوم است، تقليل مي يابد. محدود نمودن وسعت گردشگاه به دليل محدود کردن اثرات بازديد بر محيط و هم چنين مديريت راحت تر آن مي باشد. لذا بدليل تمرکز مردم و ساختارهاي زير بنايي، طراحي دقيق اين مکان ها، الزامي است. اهداف اصلي در طراحي مطلوب يک مکان بازديدي به شرح زير است: طراحي پايدار زير ساخت اجراي اکوتوريسم، نيازمند توسعه زيرساخت هاي متفاوت براي توريسم رسمي است بويژه اگر اقامت شبانه و خدمات تغذيه هم شامل آن شود. در ابتدا، بايستي طرح ريزي مکان بصورت دقيق، تکميل شود و سپس کار طراحي ساختمان هاي واقعي و ديگر زيرساخت ها، شروع شود. در مکان هاي اکوتوريسمي براي طراحي بسياري از زيرساخت ها از قبيل جاده هاي تفسيري، اردوگاه هاي زميني، کلبه ها و سيستم هاي پشتيباني همراه، به يک فرد معمار که در طراحي پروژه هاي اکوتوريسم، تبحر خاصي دارد، نياز مي باشد و هم چنين در مناطق طبيعي، زيرساخت اکوتوريسم بايستي با محيط پيرامونش آميخته شود يعني به طور آشکار از منابع انرژي قابل قابل تجديد استفاده شود و پساب و پسماند حاصل، طوري مديريت شود که به محيط اطراف کمترين آسيب را وارد سازد. ساز و کارهاي توليد درآمد حفاظت از منابع طبيعي، سودهاي اقتصادي چندگانه اي شامل هواي پاکيزه، آب تازه، بانک ژن، ذخيره کربن، حفاظت ساحلي(مانگرو، سواحل مرجاني) تفرج و مواردي از اين دست را فراهم مي سازد. هر چند که اين فوائد به صورت ارزش بازاري در نيامده است ولي مردم به صورت رايگان از آن ها لذت مي برند. امروزه تقاضا براي منابع طبيعي در حال افزايش است و به دليل توزيع نابرابر آن منابع، ممکن است منابع و خدماتي که آن ها ارائه مي کنند به صورت فزاينده اي در معرض تهديد قرار گيرند. با اين توضيحات به اين نتيجه خواهيد رسيد که اگر يک برنامه اکوتوريستي معيني وجود داشته باشد درآمدهاي جمع آوري شده به صورت يک برنامه خودگران حداقل براي پوشش دادن بودجه ها و هزينه هاي اساسي و اجرايي آن کافي باش در حال حاضر در کشورهاي پيشرفته، دولت ها با استفاده از برنامه هاي قانوني و پرداخت مبالغ دلخواه، يکسري محدوديت هايي را براي بازديد از مناطق حفاظت شده اعمال کرده اند. علي رغم حضور و رشد توريست ها در مناطق حفاظت شده براي استفاده از فرصت هاي تفرجي موجود، به ندرت بهاء يا وروديه، مطالبه مي شود و هم چنين در پارک هم در قبال ارائه فرصت هاي تفرجي براي عموم مردم يا بهاء کمي مطالبه مي شود و يا اصلاً مطالبه نمي شود در نتيجه تقاضاي دسترسي به مناطق حفاظت شده بيش از ظرفيت و حدتوانايي مديران براي مديريت آن مناطق است. نتايج بازديد بيش از حد، گاهي اوقات بصورت وحشتناک در بعضي مکان ها قابل مشاهده است در حالي که در ساير مکان ها، اين نتايج، غير محسوس تر است چرا که داده هاي پايه در خصوص سلامت اکوسيستم ها اغلب موجود نيست و يا مشکل و غير ممکن است که ارزيابي کنيم که چگونه يک منطقه در طول زمان، توسط استفاده بيش از حد توريسم، مورد تخريب قرار گرفته است. سودهاي کليدي حفاظت حاصل ازاکوتوريسم در موارد زير، تقسيم مي شود: مديريت و پايش اثرات بازديد کننده هر زماني که بازديدکنندگان به يک مکان توريستي قدم مي گذارند باعث ايجاد يک تاثير منفي در آن منطقه مي شوند و اين حقيقتي اجتناب ناپذير است. يک برنامه اکوتوريسمي بسياري از فعاليت هاي مربوط به استفاده هاي عمومي و بازديدي را که هم اثر مثبت و هم اثر منفي دارد به کار مي گيرد و يک طرح مديريتي اکوتوريسم، درصدد کاهش اين اثرات مي باشد. پس يکي از راهبردهاي بنيادي مديريت اکو توريسم، کنترل و مديريت کردن اثرات بازديد کنندگان است. براي دستيابي به موفقيت در طرح مديريتي بايدميزان تاثير فعاليت ها بر محيط زيست طبيعي و پيراموني کاملاً شناخته شود. کنترل و پايش دقيق اين اثرات نيازمند يک طرح کلي مديريت مکان است. در اين طرح، ذينفعان مشتاق و افرادي که آموزش ديده اند، نيز مشارکت دارند. با اين توضيحات اولين روش توسعه يافته براي نشان دادن اثرات توريسم از موضوع و مفهوم ظرفيت برد، گرفته شده است. مفهوم ساده تري از ظرفيت برد، تعداد محدود شده بازديد کننده است که مي تواند بسياري مواقع به عنوان راه حلي براي کاهش اثرات در مناطق کوچک بکار گرفته شود، ولي براي مناطق بزرگ اکوتوريسمي و مناطق حفاظت شده پاسخگو نيست. راهنمايان طبيعت دوست راهنمايان آموزش ديده و مجوزدار مي تواند درآمد بسيار زيادي را براي حفاظت از مناطق حفاظت شده ايجاد نمايند. پس ايجاد يک برنامه راهنمايان طبيعت گرا، بايد يک اولويت براي همه سايت ها همراه با برنامه هاي اکوتوريسمي باشد. دو مکانيزم اساسي که در رابطه با راهنمايان اعمال مي شود شامل: منبع: سايت مسافران
▪ زون بندي براي استفاده بازديدکنندگان.
▪ طرح ريزي و طراحي مکان بازديدکننده.
▪ طراحي پايدار زير ساخت.
▪ ساز و کارهاي توليد درآمد.
▪ مديريت و پايش اثرات بازديد کننده.
▪ راهنمايان طبيعت دوست.
زون بندي مناطق بازديدي
▪ اهداف و اولويت هاي مديريتي آن مکان.
▪ کيفيت و تنوع منابع طبيعي و فرهنگي و درجه اي از تغييراتي که تحمل کرده اند.
▪ نوع استفاده اي که از قبل تعيين شده(بسياري از استفاده ها با يگديگر تعارض دارند و بايد از نظر جغرافيايي از هم جدا شوند). زون بندي مقدماتي براي يک منطقه حفاظت شده، معمولا در طرح کلي مديريت GMP، به صورت يک استفاده عمومي بيان مي شود. در اين طرح، اکوتوريسم به صورت يک استفاده عمومي مطلوب، تعريف مي شود ولي اطلاعات اخير، براي تعريف اين که کدام زون براي استفاده عمومي، تخصيص داده شود، کافي نيست. در نتيجه ممکن است در جريان تکميل يک طرح مديريت اکوتوريسمEMP، نياز باشد که زون بندي مقدماتي مناطق حفاظت شده تغيير يابد. بنابراين، زون بندي براي اکوتوريسم بايد با طرح زون بندي کلي براي يک منطقه، يکپارچه شود و براي اين که در درون زون ها اجرا شوند بايد بتوانند با اهداف مديريتي آن مکان، سازگار شوند. بطور کلي، بسياري از مناطق حفاظت شده، براي دو نوع يا حتي بيشتر از دو نوع استفاده عمومي، ارائه مي شوند. زون استفاده متمرکز که داراي اثرات بالايي هستند و استفاده بازديد کنندگان از آن به صورت متمرکز مي باشد و زون استفاده گسترده که داراي اثرات پاييني است و بازديد از آن زون، توسط بازديد کنندگان کنار جاده اي اتفاق مي افتد و زون هاي ديگر به صورت زون دست نخورده کنار گذاشته مي شود که خيلي کوچک و به سبب شکنندگي و کميابي منابع، بدون استفاده عمومي است. زون استفاده متمرکز معمولا در نواحي کوچکي انتخاب مي شود که کمتر از يک درصد از قلمرو مناطق حفاظت شده را اشغال مي کند و زون استفاده گسترده، بطور کلي بزرگ تر است با اين وجود، بخش کوچکي از کل قلمرو مکاني را در بر مي گيرد. هم چنين در ديگر زون ها ممکن است اجازه بعضي از فعاليت هاي اکوتوريسمي بصورت کنترل شديد و محدود داده شود که غالبا نيازمند کسب مجوز است. در نهايت سيستم زون بندي که براي توريسم به طور دقيق طراحي شده است ابزاري قوي براي حصول اطمينان از اين واقعيت است که بازديد در اين مکان ها بر اساس و در جهت ظرفيت مديريتي منطقه، اتفاق مي افتد در اين سيستم زون بندي، هنر مديريت اين است که به يک جامعه يا يک هدايت گر پارک ملي، اطمينان خاطر دهد که فعاليت هاي گردشگري در سطح پايداري در جهت افزايش منفعت ها و محدود کردن اثرات منفي، به اجرا در مي آيد.
▪ استفاده موثر از فضا براي استقرار زير ساخت ها در مکان هايي که فراهم کننده رفاه، امنيت بازديدکنندگان و بسيار کار آمد براي کارمندان، راهنمايان و مديران مکان ها باشد.
▪ حداقل کردن اثرات ناشي از استفاده هاي بازديدي و توسعه زيرساخت ها بر محيط زيست پيراموني است.
▪ طرح ريزي زير ساخت ها براساس توان تعيين شده منابع طبيعي براي پذيرش يک تعداد معيني از بازديدکنندگان(ساخت يک تعداد معين کابين براي حداکثر تعداد مجاز مهمان ها) است. معمولاً طرح ريزي مکان بازديدي، بصورت يک جزء ضميمه اي از طرح مديريت اکوتوريسم EMP است که بعداز استقرار طرح زون بندي در منطقه پياده مي شود. بطور کلي طرح ريزي مکان به صورت يک گام آتي، در شرايط دسترسي به سرمايه و زمان کافي و مناسب، تدارک ديده مي شوند. طراحي مکان بازديد يکي از دستاوردهاي طرح مديريت اکوتوريسم است که بر پايه تجزيه و تحليل منابع طبيعي و فرهنگي و جذابيت هاي منطقه حفاظت شده و برآوردي از پتانسيل اکوتوريسمي منطقه، حاصل مي شود. در نهايت مکان هاي استراتژيک مطمئن براي تمرکز اکو توريسم بر پايه موارد زير، انتخاب مي گردد:
- گنجايش جذابيت هاي اکوتوريسمي بالقوه و بالفعل(موجود).
- قابليت دسترسي.
- تاريخچه استفاده قبلي، در بسياري از موارد، استفاده از مکان هايي که قبلا توسط بشر مورد مداخله قرار گرفته، پند آموز است چرا که از برخورد يا مداخله با مکان هاي دست نخورده اجتناب مي شود. طرح ريزي مکان، نيازمندآماده سازي طرح اصلي و نقشه توپوگرافي از تمام موجوديت و زير ساخت هاي مستقر شده نظير کلبه، جاده، کمپ وسرويس هاي بهداشتي و غيره مي باشد. و هم چنين موقعيت دقيق زير ساخت ها را با در نظر گرفتن حساسيت اکولوژي مکان تعيين مي کنند و امکان سنجي مالي و امکان سنجي زيست محيطي هم در اين رابطه انجام مي گيرد. در نهايت تمامي زير ساخت ها قبل از شروع به ترسيم و ساختمان سازي بايد، ارتباط معني داري با طبيعت و فرهنگ داشته باشد و طرح ريزي مکان تقريبا به معني"بهترين فعاليت" براي فعاليت اکوتوريسمي و زير ساختي، ادامه خواهد يافت. در ادامه طراحي خوب يک مکان نيازمند تيمي متشکل از يک معمار چشم انداز، زيست شناس يا يک بوم شناس و يک مهندس محيط زيست است که تا حدي در زمينه ارزيابي اثرات زيست محيطي و زير ساخت هاي توريست آموزش ديده باشد و اگر يک دستيار محلي هم اين تيم را هدايت کند بسيار ثمر بخش است چرا که آن شخص به مکان و شرايط زيست محيطي آن منطقه، بسيار آشنا است و تامين اعتبار اين فرآيند ممکن است توسط اداره و تشکيلات مديريتي منطقه يا کارآفرينان کلبه هاي اکولوژيک تقبل شود( Baez etal، ۱۹۹۸). بطور کلي انتظارات اکوتوريسم را نمي توان به راحتي شناسايي و کمي کرد بخاطر اين که اکوتوريسم ها نيازها و انگيزه هاي متنوعي دارند اگر چه بعضي اکوتوريسم ها به چادر رضايت مي دهند ولي دسته اي از آن ها با پرداخت وجهي، خواهان دريافت خدماتي مثل اتاق هاي سربسته با حمام شخصي و ديگر وسايل رفاهي هستند بنابراين لازم است که امکانات و زيرساخت ها، جواب گوي نياز هاي واقعي و مورد انتظار اکوتوريست ها باشد. بهترين منبع براي الهام گرفتن براي مکان دهي، طراحي و يا حتي محدود کردن معمارانه زيرساخت هاي اکوتوريستي، طبيعت است. بعد از بازبيني ملاحظات متنوع جانمايي و استقرار زير ساخت ها و بررسي هاي دقيق از مکان، طراحان ممکن است تصميم بگيرند که زير ساخت هاي پيشنهادي را اصلاح کنند و يا بدليل حساسيت اکولوژيکي مکان و ديگر محدوديت ها، بطور کامل حذف کنند و يا نقطه مرکزي توسعه و يا سطوح توسعه را تغيير دهند.
- به عنوان منبع مالي براي حفاظت از تنوع زيستي، مخصوصا در مناطقي که بصورت قانوني حفاظت مي شوند؛
- توجيه اقتصادي براي مناطق حفاظت شده است؛
- گزينه هاي اقتصادي براي مردم محلي است تا بهره برداري بي رويه از مناطق حفاظت شده و ديگر مناطق طبيعي را کاهش دهند؛
- ايجاد ساختمان هاي تشکيلاتي که حفاظت از تنوع زيستي را افزايش مي دهند؛
- انگيزه اي براي ويژه سازي تلاش هاي حفاظتي تنوع زيستي است.
براي تحقق آن بايد به يکسري اولويت ها براي به جريان انداختن سرمايه، توجه داشت يعني براي ايجاد درآمد بيشتر، بايد هزينه بيشتري کرد. براي مثال افزايش سطح تقاضا براي منطقه و افزايش تعداد بازديدکنندگان مستلزم ساخت جاده ها، تابلوها و امکانات زيربنايي، هيئت آموزش دهنده ماهر و هم چنين فعاليت هاي تبليغاتي(چاپ بروشور، ايجاد وب سايت، راه اندازي همايش و گردهمايي ها) مي باشد که همه اين فعاليت ها هزينه بر مي باشند و هم چنين به دليل افزايش سطح امنيتي و حفاظتي پارک ممکن است که پرسنل بيشتري و تجهيزات کامل تري آماده گردد و حتي مرزبندي دقيق تري صورت گيرد و هم چنين براي کاهش اثرات بازديد کننده نياز به استقرار يک برنامه پايشي همراه با پرسنل آموزش ديده مي باشد که همه اين ها هزينه هاي خاص خود را دارند.
▪ فرآهم آوري نمايندگان تعليم ديده اي از تمام راهنمايان طبيعت دوست که در درون مکان هاي اکوتوريسمي، کار مي کنند.
▪ قانوني کردن فعاليت راهنمايان طبيت دوست که در اين مکان کار مي کنند بنابراين تمام فعاليت شان پايش مي شود. راهنمايان طبيعت گرا، حقيقتاً نقش چندگانه اي را ايفا مي کنند. آن ها در قبال تعهدي که به تورگردانان داده اند، مسئول هستند و بايد جوابگوي بازديدکنندگان آن مناطق و جوامعي که در آن جا کار مي کنند، باشند. به طور کلي راهنمايان مسئول امنيت توريست ها هستند و توريست ها هم از راهنمايان تور، براي جمع آوري اطلاعات، تفسير و بينش در رابطه با مکان هاي اکوتوريسمي، کمک مي گيرند. در پايان با توجه به بخش هاي تشريح شده مي توان نتيجه گرفت که در جريان تکميل هر يک از اين راهبرد هاي مديريتي اکوتوريسم در يک منطقه حفاظت شده، شرايط براي توانمند شدن بالقوه مناطق براي اکوتوريسم به صورت يک نيرويي در جهت حفاظت و توسعه پايدار، مهيا خواهد شد.
