مجموعه بازار زنجان كه يکي از مهم ترين و زيباترين مجموعه هاي تجاري سراسر استان است، در قلب بافت قديم و مشرف به دروازه قلتوق (دروازه جنوبي شهر زنجان) قرار دارد . ساخت بناي اصلي بازار زنجان در سال 1205 هجري قمري (دوره آقامحمد خان قاجار) آغاز شد و در سال 1213 هجري قمري (دوره فتحعلي شاه قاجار) به پايان رسيد. به مرور زمان كاروانسراها، گرمابه ها، مسجدها و راسته ها در اطراف اين بازار شكل گرفتند و آن را در اواخر دوره قاجاريه و مقارن با حکومت محمدعلي شاه قاجار به مجموعه كاملي تبديل كردند. مجموعه بازار زنجان در زميني به مساحت 15 هكتار ساخته شده كه 5 هكتار آن به فعاليت‌هاي اقتصادي، 7 هكتار آن به سكونت، يك هكتار آن به اماكن عام‌المنفعه و دو هكتار ديگر به شبكه ارتباطي اختصاص يافته است .
مجموعه بازار از گذشته هاي دور، محل مناسبي براي برخورد آرا و افكار اجتماعي بوده و همواره نقش ممتاز و برجسته اي در حفظ آداب و سنن ملي و مذهبي داشته است. اين بازار به طور کلي از دو قسمت بازار بالا و بازار پايين تشکيل شده است. در قسمت پايين بازار علاوه بر داد و ستد رايج و طبيعي، از طريق دو کاروانسرا، توليدات محلي و محصولات روستاها و قصبه هاي اطراف زنجان به فروش مي رسد که البته امروزه اين بازار به انبار کالاهاي وارداتي تبديل شده است. سراي ملک و سراي گلشن از جمله سراهاي موجود در اين بازار هستند که در سال 1345 هجري قمري بازسازي و مرمت شده اند. دو مسجد مهم آقا شيخ فياض و ميرزايي نيز در اين قسمت بازار قرار دارند .
تنوع توليد و عرضه كالا و خدمات جنبي و وابسته در قسمت بالاي بازار بيشتر است، از اين رو اين قسمت مهم ترين مركز اقتصادي و تجاري شهر به شمار مي آيد. اين بازار به هشت راسته زرگرها، بزازها، كفاش ها، سراج ها، كلاه دوزها، صندوق سازها، رنگرزها، ميوه فروش ها و جگرپزها تقسيم شده كه اين تقسيم بندي از نظر حفظ حقوق صنفي و كنترل قيمت كالاهاي عرضه شده داراي اهميت است. اين نكته نمايانگر افكار بلند طراحان و بانيان اين بازار مي باشد. پنج مسجد چهل ستون، آقا سيد فتح الله، جامع، حجت الاسلام و ملار در اين قسمت بازار واقع شده اند . کاروانسراهاي حاج علي قلي و سراي حاجي کربلايي (که حدود سال 1300 هجري قمري تکميل شده اند) نيز از جمله کاروانسراهاي موجود در بازار بالا هستند. مجموعه بازار زنجان 56 راه ورودي اصلي و فرعي به شبكه ارتباطي كل شهر دارد و با دارا بودن 940 باب مغازه جايگاه فعاليت ده ها نوع شغل است. بازار زنجان نه تنها از لحاظ تجاري بلکه از نظر معماري نيز داراي اهميت زيادي بوده و کاملاً از سبک معماري دوره قاجاريه پيروي كرده است. اين مجموعه با توجه به ويژگي‌ هاي معماري و هنري آن، پيوسته به عنوان يک كانون مهم تجاري، تاريخي، فرهنگي مورد توجه بازديدكنندگان شهر زنجان قرار گرفته است. اين بازار به علت ارزش‌هاي فرهنگي و قدمت تاريخي آن، با شماره 44/1 در فهرست آثار تاريخي ايران به ثبت رسيده است .

پل سردار در جنوب باختري حومه شهر زنجان، در ميان باغ ها و روي رودخانه زنجان رود بسته شده است و جاده زنجان بيجار از حاشيه آن مي گذرد. اين پل از بناهاي ساخته شده در دوره قاجاريه است و در گذشته به دليل هم‌جواري با دروازه شهر به پل قلتوق نيز معروف بوده است. پل سردار در اواخر دوره قاجاريه (سال 1333 هجري قمري) توسط سردار اسعدالدوله ذوالفقاري (سرکرده برخي از افواج ناحيه خمسه) ساخته شد. سبک معماري اين پل از شيوه معماري پل ها در دوره قاجارپيروي مي کند. به تازگي استانداري زنجان نسبت به ساخت تاسيسات مجتمع فرهنگي - تفريحي حاشيه زنجان رود در اين منطقه اقدام كرده است .

قلعه يا حصار شهر زنجان كه به قلعه زنجان نيز شهرت دارد، از آثار دوران سلجوقي بوده و از معروفيت زيادي برخوردار است. اين حصار در گذر زمان هاي مختلف آسيب هاي جدي ديده است. جدي ترين آسيبي که به اين قلعه وارد شد در فتنه مغول بود. در اين يورش قسمت بزرگي از اين حصار تخريب شد و تقريباً به کلي از بين رفت. بعدها در دوره صفويه به علت انطباق آن با نقشه طرح كلي شهر و هماهنگي با موانع طبيعي دفاعي كه داراي اهميت سوق الجيشي بود، دوباره منطبق بر مسير ديوار قبلي شهر بازسازي شد. برخي از قسمت هاي اين قلعه كه در بيش تر سفرنامه هاي قديمي از آن ياد شده است، هنوز پابرجاست و امروزه از آثار تاريخي شهر زنجان به شمار مي آيد .

در حدود 37 کيلومتري شهر زنجان از شمال شهرستان ابهر و در وسط شهر تاريخي سلطانيه، ارگ سلطنتي سلطانيه که در گذشته کهن دژ ناميده مي شد، با ابعادي در حدود 450 × 450 متر در زميني به مساحت تقريبي 18 هکتار واقع شده و بناهاي تاريخي و آثار قديمي و ارزشمند بسياري را در بر گرفته است. محدوده ارگ از دو بخش خندق و حصار تشكيل شده و آثار ارزشمندي از معماري و شهرسازي دوران مغول را در خود جاي داده است. ارگ سلطنتي سلطانيه كه خواجه رشيدالدين فضل الله (وزير با لياقت الجايتو) نايب التوليه آن بوده است، علاوه بر گنبد بزرگ سلطانيه که در قسمت جنوب باختري آن قرار گرفته، شامل بناهاي متعددي بوده است که مجموعه ابواب البر، جالب ترين و مهم ترين عنصر شهري اين منطقه را تشكيل مي داده است. ابواب البر شامل مدرسه، دارالشفاء که محل درمان بيماران بوده، دارالضيافه که مرکز پذيرايي از مسافران و مامورين دولتي و اداي نذورات رسمي و مراسم آشپزي بوده، دارالكتب که کتابخانه عمومي بوده، دارالسياده که در آن ها از سادات مسافر پذيرايي مي شده، خانقاه که صوفيان و سالکان طي مراحل تصوف و ارشاد مريدان خود را در آن جا تربيت مي كردند، بيت القانون، ديوانخانه اي به نام كرياس، مسجد جامع و بالاخره آرامگاه سلطنتي با موقوفات متعدد، از مهم ترين قسمت هاي ارگ سلطنتي بوده است. امروزه تقريباً تمام بناهاي ياد شده به جز گنبد عظيم سلطانيه که در جنوب باختري ارگ قرار گرفته، از بين رفته اند كه تلاش و پيگيري از سوي باستان شناسان و کاوشگران براي شناسايي آثار اين دوره در محدوده ارگ در جريان است

يک رودخانه دايمي به طول تقريبي 420 کيلومتر، شيب متوسط 4/0 درصد و مسير كلي جنوب خاوري است که در استان هاي قم، تهران، مرکزي، قزوين، زنجان و شهرستان هاي قم، تهران، ساوه، كرج، قزوين و خدابنده جريان دارد. اين رودخانه از دامنه باختري کوه قره داغ در30 کيلومتري شمال خاوري قيدار سرچشمه گرفته و با نام خررود از دهستان سجاس رود عبور مي کند. ارتفاع سرچشمه اين رودخانه 2300 متر بوده و ضمن عبور از چندين دهستان با ريزابه هاي بسيار از 10 کيلومتري خاور شهر قيدار گذشته و با نام چاي خررود به دهستان خرقان باختري در حومه شهرستان قزوين وارد مي شود. اين رودخانه پس از عبور از روستاهاي بسيار و مشروب كردن آن ها با رودخانه شور خرقان مخلوط شده و راه اتومبيل رو قزوين - همدان را قطع مي كند و سپس وارد دهستان خرقان خاوري مي شود . پس از آن با رودخانه هاي آوج و کلنجين درهم آميخته و رو به سوي شمال خاوري جريان مي يابد. پس از عبور از روستاي سكزناب از دره خاوري كوه قره قرقان عبور كرده و به دهستان افشاريه وارد مي ‌شود. رودخانه خررود در اين دهستان با رودخانه اورونگاش مخلوط مي شود، و روستاهاي حصار، نوهوب و رحمت آباد را مشروب ساخته و پس از آن به صورت خشكرودي به دهستان رامند جنوبي و سپس به دهستان دشت آبي وارد مي‌ شود. اين رودخانه در اين دهستان با ابهررود مخلوط شده و به رود شور فشاپويه تغيير نام داده و به سوي جنوب منحرف مي شود و از باختر روستاي قشلاق حسين خاني گذشته و پس از طي مسيري 8 کيلومتري دوباره به سمت خاور منحرف شده و وارد شوره زارهاي دامنه جنوبي کوه ها مي شود. رودخانه شور فشاپويه از ميان شوره ‌زارهاي دامنه جنوبي ارتفاعات، حلقه‌ وارعبور كرده و پس از گذشتن از دامنه خاوري كوه كردها به دهستان زرند از شهرستان ساوه داخل مي شود. سپس رو به سوي جنوب خاوري، خط آهن تهران - قم و همچنين راه اتومبيل ‌رو تهران - ساوه را قطع كرده و وارد دهستان فشاپويه در محدوده شهرستان تهران مي شود. در اين دهستان نخست در قشلاق هفت تپه، با رودخانه سرود ادغام و سپس به موازات رودخانه كرج و به فاصله متوسط 10 كيلومتري رو به سوي جنوب خاوري روان مي شود. يک قوس بزرگ راستگرد را طي كرده و از دهستان فشاپويه خارج و به دهستان قمرود از شهرستان قم وارد مي ‌شود. اين رودخانه پس از طي مسيري طولاني و گذشتن از مناطق مختلف در 75 كيلومتري خاور قم به درياچه نمک مي ‌ريزد که ارتفاع ريزشگاه آن 795 متر است .

يک رود فصلي به طول 120 کيلومتر و شيب متوسط 7/0 درصد است که در دهستان مهربان ( شهرستان همدان) و دهستان گرماب از بخش افشار (شهرستان خدابنده) جريان دارد. اين رودخانه از دامنه باختري كوه هاي سيد مزار و سوباشي در 6 كيلومتري جنوب خاوري گل‌ تپه و در 52 كيلومتري شمال باختري همدان سرچشمه مي گيرد و ارتفاع سرچشمه آن 2300 متر است. رودخانه شور همدان در 49 كيلومتري شمال خاوري بيجار وارد بخش و دهستان بزينه‌ رود از شهرستان خدابنده مي ‌شود. اين رودخانه در مسير طولاني خود از روستاهاي گل ‌تپه، گوزال ابدال، خبرارخي، صفاريز، كند بلاغي، عبدالمؤمن، آق‌كند، قاباق تپه، الان بالا، الان پايين، دوزون دره، چالي، آب مشگين، خوايي، حاجي آباد، رستم آباد، آقچه گنبد، مصرآباد سوله، قاجار، توحيدلو و اصلانلو عبور كرده و آن ها را سيراب مي سازد. رودخانه شور همدان در نهايت پس از طي مسيري حدود 120 کيلومتر، به رودخانه قزل اوزن مي ريزد و ارتفاع ريزشگاه آن 1440 متر است .

غار تاريخي و زيباي کتله خور يا نور خورشيد که يك غار خشكي - آبي است جديدترين غار کشف شده در محدوده استان زنجان مي باشد. اين غار يکي از زيباترين شگفتي هاي استان است که در دامنه کوه ساقيزلو در محدوده شهرستان خدابنده و 5 کيلومتري شهر گرماب، 155 کيلومتري جنوب شهر زنجان، 173 کيلومتري شمال همدان و 410 کيلومتري تهران واقعشده است. تحقيقات انجام شده بر روي غار، نشان از شکل گيري آن در دوران ژوراسيک (70تا 120 ميليون سال پيش) دارد. اين غار قبل از سال 1300 هجري شمسي کشف و در سال 1330هجري شمسي به ثبت رسيده است. غار كتله خور از لحاظ زيبايي، تعدد طبقات، كيفيتبلورها و قنديل ها، اولين غار آهكي جهان محسوب مي شود. غار كتله‌خور، يك غار آهكياست كه در برخي نقاط آن گل‌ رس و خاک هاي حاوي اكسيد آهن قابل مشاهده‌ است. اين غاراز نظر سني تقريباً با غار عليصدر همدان هم سن است. غار كتله خور شباهت بسياري بهغار عليصدر دارد ولي از دو جهت با هم تفاوت دارند. يكي اين كه غار عليصدر غاريكاملاً آبي و غار كتله‌خور غار تقريباً خشكي است و دوم اين كه آهک هاي غار كتله‌خورنسبت به آهک هاي غار عليصدر بسيار خالص‌ تر هستند، به همين دليل قنديل ها شفاف بودهو نور به راحتي مي تواند از آن ها عبور كند و اين نکته به زيباتر شدن غار كمک زياديمي كند. شواهد و بررسي هاي انجام شده تاييد مي كند كه اين غار در نهايت به غارعليصدر همدان متصل است.
يكي از عجايب و زيبايي ‌هاي اين غار تعدد طبقات آن است. اين گونه غارها در جهان بسيار كم‌نظير هستند. به نظر مي رسد كه اين غار داراي 7طبقه باشد، البته تاكنون تنها 3 طبقه آن كشف شده‌ است. تشكيل طبقات متعدد اين غارباعث شده‌ كه آب به طبقات زيرين نفوذ كرده و غار به يک غار خشک تبديل شود. بر اساسنظر پژوهشگران اين غار در مراحل اوليه تشكيل خود يك غار آبي بوده و در اثر انحلالآبي، گاهي اوقات توده‌هاي بزرگي از سنگ ها از توده اصلي جدا شده‌ و به مرور سبب خشكشدن غار شده اند. در حدود 700 متر اوليه غار، قطري حدود 70 سانتي متر دارد، به‌طوري كه كوهنوردان اوليه غار، اين مسير 700 متري را به شکل سينه‌خيز طي كرده ومسير خود را با علامت گذاري مشخص كرده‌اند. شواهد به دست آمده از اين غار نشاندهنده اين است که 100 متر ابتدايي غار محل زندگي انسان هاي نخستين بوده است. اينموضوع را 80 اسكلت انساني كه در اين محل پيدا شده و هنوز همان جا نگهداري مي شوند،تأييد مي ‌كند.

آتشکده تشوير يا سردخانه تشوير در روستاي تشوير و در مسير راه جاده سرخه ديزج به گيلان واقع شده است. برخي از پژوهشگران تشوير را به معناي جايگاه آتش دانسته و وجود بناهاي موجود در روستاي تشوير را به دوران پيش از اسلام و دوره ساسانيان نسبت مي دهند. در سمت چپ جاده سرخه ديزج به گيلان، بناهايي به چشم مي خورند که در ميان گورستان واقع شده اند. پلان يکي از آن ها به صورت چهارضلعي و ديگري به صورت هشت ضلعي است. اين بناها با شماره 983 به ثبت تاريخي رسيده اند و در فهرست آثار ملي ثبت شده اند .

بناي امام زاده عوف و امام زاده هاشم (ع) در داخل شهر آباد و پر رونق آب بر قرار گرفته است. اهالي محل اين امام زاده ها را از نوادگان امام موسي بن جعفر (ع) مي دانند. اين بناي مقدس و مذهبي از چندين واحد تشکيل يافته که به علت نوساز بودن از ارزش تاريخي و فرهنگي برخوردار نيستند ولي در سمت شمالي بقعه در 5/3 متري از كف فعلي يک واحد كتيبه از جنس كاشي نصب شده که داراي ارزش تاريخي است. اگر چه تاريخ درست اين کتيبه به درستي مشخص نيست ولي متن زير به رنگ قهوه اي در زمينه زرد رنگ، در فرم دايره اي و با خط اسليمي در آن ديده مي شود "بسمه تعالي تعمير بقعه مباركه امام زاده اعظم هاشم و عوف در سال فرع (مرغ) به اتمام رسيده سنه 713 يا امام حسن " سبک، نقش، خط نسخ، نوع لعاب، جنس و رنگ گوياي اين حقيقت است كه اين كتيبه بسيار جديدتر از دوران مغول است ولي به هر حال از اشياي قديمي اين بقعه محسوب مي شود . زمينه بعدي نقوش اسليمي است كه بر روي زمينه آبي طراحي شده است. سنگ قبر زيبايي که 55 سانتي متر عرض و 125 سانتي متر طول دارد از سنگ مرمر اعلا و سفيد متمايل به سبز است و کتيبه اي به سبک حکاکي و به خط ثلث بر روي آن نوشته شده است .

مسجد ميرزايي معروف به مسجد چهار محرابه از قديمي ترين بناهاي مذهبي شهرستان زنجان است که در داخل شهر و در بازار پايين شهر زنجان (محله چاقوسازها) قرار گرفته است . بناي اصلي اين مسجد که از نوع چهل ستوني است، به دوران پس از حمله تيمور گورکاني و قرن نهم هجري قمري تعلق دارد. اين مسجد بعدها در اواسط دوره قاجار به فرمان ميرزا ابوالقاسم مجتهد معروف به ميرزا تجديد بنا شد و به نام مسجد ميرزايي معروف گرديد . مسجد ميرزايي از دو بخش قديم و جديد تشكيل شده که بخش نخست، به شبستان قديم معروف است و بخش دوم، مسجد جديدي است كه تقليد ناقصي از مسجد چهار ايواني را به نمايش مي گذارد. اين بخش از بين عناصر مسجد چهار ايواني، صحن مركزي، ايوان هاي چهارگانه، حجره هاي طلاب، وضوخانه و شبستان زنانه و مردانه را دارد .
شبستان مسجد به دو قسمت مردانه و زنانه تقسيم شده و در حد فاصل آن ها پنجره هاي اروسي كار گذاشته شده است. محراب در چشمه وسطي ضلع جنوبي جاي گرفته و در چشمه هاي ديگر نيز تكرار شده است. در نتيجه اين تكرارها در شبستان مردانه، 4 محراب پديد آمده است. بنا به قولي وجود چهار محراب در شبستان اصلي تاييد کننده حضور مذهب هاي چهارگانه (شافعي، حنبلي، مالکي و حنفي) در قرن نهم بوده و به قولي ديگر هدف از ايجاد اين محراب ها، تنها رعايت كامل اصل قرينه سازي بوده است. در هر حال به دليل وجود همين محراب ها اين مسجد به مسجد چهار محرابه نيز معروف است .
گرداگرد صحن مركزي مسجد را حجره ها و ايوان هاي چهارگانه به طور قرينه پوشانده اند كه تعداد آن ها جمعاً 14 واحد است و در سه طرف صحن قرار دارند. درگاهي هاي صحن با استفاده از كاشي هايي با رنگ هاي سفيد، مشكي، فيروزه اي، زرد و سبز در طرح هاي هندسي متنوع ساخته شده اند و طرفين ايوان هاي چهارگانه با كاشي هاي خشتي و طرح هاي اسليمي و هندسي زينت داده شده است . كاشي‌هاي اين مسجد متعلق به دوران قاجار تعلق است و شباهت زيادي به كاشي‌هاي مسجد جامع و مسجد خانم زنجان دارد. بر سردر ورودي مسجد نيز کتيبه اي به خط نستعليق قرار داده اند .