مسجد تاريخانه در دامغان واقع شده است و يكي از با عظمت ترين مسجد هاي اين منطقه به شمار مي رود. اين بنا به دليل سبك خاص معماري آن كه تلفيق سبك اسلامي – ساساني است از اهميت زيادي برخوردار بوده و آن را متعلق به سال هاي قبل از 200 هجري قمري مي دانند. احتمالاً تاريخانه در زمان تسلط اعراب بر ايران، آتشكده يا معبدي مذهبي بوده كه بعدها به مسجد تبديل شده است. بناي مسجد تاريخانه كهن ترين و قديمي ترين بناي اسلامي است كه تا كنون در اين منطقه پا برجا بوده است .
طرح اصلي ساختمان مسجد به سبك حياط اندروني است كه يك صحن بزرگ تقريباً چهارگوش به طول 27 متر و عرض 26 متر را در برگرفته است و در گرداگرد آن رواق‌هايي با تاق ضربي آجري روي پايه‌هاي گرد و قطور به بلندي 5/3 متر و قطر 5/1 تا دو متر وجود دارد. يكي از اين تاق‌نماها كه عميق‌تر و عريض‌تر از بقيه است, جاي مقصوره بوده و به همين جهت مواجه با قبله است . در ديوار عقب اين مقصوره، محراب را ساخته‌اند كه جهت قبله را معلوم مي‌كند و در مجاورت محراب نيز منبر موعظه قرار دارد .
در مورد معماري داخلي اين بنا بايد گفت : تاق‌هايي كه بدون مجاورت ديوار، روي ستون‌ها ساخته شده‌اند، معماري عهد ساساني را به ياد انسان مي‌آورد وستون‌هاي تاريخانه داراي تاق‌هاي ضربي وسيع و موازي با نماها هستند كه از طرف صحن مسجد، مانند ايوان‌هاي زمان ساسانيان باز و گشوده‌اند. از نظر معماري قطر و اندازه ستون‌هاي كاخ تپه حصار دامغان كه به جاي مانده از دوره ساسانيان است، برابر با اندازه و قطر ستون‌هاي تاريخانه‌ (كه كم تر از حد نياز بناست) است كه اين نشان دهنده استمرار و تداوم معماري ساسانيان در دوره‌ اسلامي است.طرح كلي بناي تاريخانه اگرچه به خاطر برآوردن نيازهاي عبادي بوده است، ولي احساسي از شكوه و زيبايي معماري كهن در بناهاي اسلامي را عرضه مي‌دارد كه بي‌شك، مظهر عظمت و در عين حال فروتني است .
ساختمان مسجد از نظر معماري و مصالح، كاملاً ساساني است و حتي آجرچيني شعاعي و ابعاد آجرهاي قرمز (به مساحت 35 سانتي‌متر مربع و قطر 75 ميلي‌متر) و خود ستون‌ها، شبيه طرح‌هاي كاخ ساساني است و تنها تفاوت جزيي آن با سبك ساساني، نوك تيز بودن بعضي از قوس‌‌هاي آن است كه براي اولين بار در ايران، با مقياس بزرگ به چشم مي‌خورد. اين مسجد در عين حال از ساده‌ترين و حتي از نظر محاسبات سازه‌اي يكي از دقيق‌ترين بناهاي مساجد صدر اسلام است. اين بنا در كل از ديواره‌ها و تاق‌هاي خشتي با مقدار كمي آجر و چوب ساخته شده و از اين حيث، يكي از مهم ترين بناهاي تاريخي است .

اين دو ساختمان تقريباً در مقابل هم (يكي در خشكي و ديگري در داخل درياچة چشمه علويان) واقع شده اند. در قسمت شمال و در داخل درياچه به فاصلة حدود 500 متر از تپه‌هاي آبده، ساختماني دو طبقه وجود دارد كه داراي ايوان محصور در آب است و فتح علي‌شاه قاجار آن را ساخته بود. براي ورود به اين بنا بايد در ضلع‌هاي شرقي و غربي از روي تخته‌اي عبور كرد. درب طبقة پاييني و بالايي كه ايوان دارد، از دو طرف باز است و هر كس در آن بنشيند از دو سو درياچه را زيرنظر دارد. ايالت تومس در شهر دامغان مورد توجه اولين پادشاه قاجار بود و به همين جهت آغامحمدخان و فتح علي‌شاه در چشمه علي دامغان ساختمان هاي زيبايي بنا كردند كه در سال هاي اخير سازمان ميراث فرهنگي استان تا حدودي آن ها را بازپيرايي و مرمت كرده است .
در فاصلة حدود 10 متري از ضلع جنوبي درياچه، ساختماني متعلق به آغامحمدخان قاجار واقع شده است . ساختمان داراي يك طبقه و يك شاه‌ نشين فوقاني است اين بنا هم از نظر معماري و هم از نظر مكان به زيبايي بناي فتح علي‌شاه نيست، اما داراي قدمت تاريخي است. ساختمان آغامحمدخان قاجار نيز، در سال هاي اخير از سوي سازمان ميراث فرهنگي استان مرمت شده و هويت تاريخي خود را تا اندازه‌اي بازيافته است .

روستاي ماريان در شش كيلومتري دامغان و دو كيلومتري جنوب راه شوسه تهران – شهد واقع است. اين روستا داراي سه قلعه به نام‌هاي قلعه بالا، قلعه پايين و قلعه حرم است . قلعه‌هاي بالا و پايين مسكوني است و در بيرون اين دو قلعه هم انبوهي از خانه هاي روستاييان قرار گرفته است. قلعه حرم كه به شكل مخروبه است، در جنوب آبادي قرار گرفته و دراطراف همين قلعه؛ خرابه‌هاي زيادي مشاهده مي‌شود, ضمن آن كه در همين جا باغ‌ها و زمين‌هاي زراعتي زيادي وجود دارند .
قديمي‌ترين قلعه ميان اين سه قلعه، قلعه بالا است. اين قلعه كه هنوز ديواره‌هاي آن با گذشت هفتصد سال پابرجاست، به شكل مربع و داراي چهار برج به ارتفاع هشت متر است كه سه برج آن نيمه خراب است. تكيه ( حسينيه) با تاق نماها و اتاق‌ها در داخل همين قلعه است و در ده روز اول محرم در آن مراسم عزاداري و شبيه‌خواني برپا مي‌شود. به فاصله دو هزار متر مستقيم از قلعه بالا، قلعه پايين واقع شده است اين قلعه مستطيل شكل است و ديوارها و برج‌هاي آن به مراتب كم تر آسيب‌ديده و به شكل مستطيل است. باغي در ضلع شمالي داخل قلعه وجود دارد كه آن را شترخان مي‌نامند. پشت ديوار شمالي آن اراضي زراعتي وزيرآباد است و به قلعه حرم منتهي مي‌شود. قلعه حرم مستطيل شكل است و دو ضلع شمالي و جنوبي آن درازتر است . در ورودي قلعه به طرف جنوب است. جلو درب، زمين زراعي وسيعي است كه ميدان ناميده مي شود. اين قلعه داراي شش برج به ارتفاع هشت متر است. با سفر به روستاي ماريان مي توان از هر سه قلعه در فضايي كاملا روستايي بازديد كرد .

گردكوه دامغان كه به نام گنبدان دژ نيز معروف است, قلعه عجيب و جالبي است كه در 18 كيلومتري مغرب دامغان در بين كوهستان صعب‌العبور واقع شده است. كوهي كه قلعة گردكوه بر آن بنا شده درست به شكل گنبد است. ارتفاع تقريبي اين كوه هزار متر و طول آن در حدود 5/0 كيلومتر است. از لحاظ موقعيت طبيعي يكي از قديمي‌ترين پناه گاه هايي است كه در دور ه هاي مختلف تاريخي مورد استفاده اقوام مختلف قرار مي گرفته است و از قديمي‌ترين زمان تاريخي اهميت به خصوصي داشته است. بر اساس نوشته هاي دقيقي و فردوسي، اسفنديار مدتي به فرمان پدرش گشتاسب در قلعه اين كوه كه گنبدان دژ نام داشته دربند بوده است .
قلعه گردكوه يكي از مهم ترين پناه گاه هاي مستحكم و غيرقابل تسخير فرقه اسماعيليه در ايران بوده است. درسمت مشرق گردكوه نشانه ساختمان مستحكمي با سه آب انبار معتبر به طول 27 – 21 – 20 و عرض 8 – 5/4 – 4 متر به جامانده است كه گودي آن به علت اين كه به مرور پر شده دقيقاً معلوم نيست. چند عمارت در نقاط مختلف كوه به منظور ديده باني ساخته و حوض‌هايي در كنار آن ها درست كرده‌اند. كليه اين ساختمان ها به غير از يك ساختمان همه از سنگ و ساروج بنا شده و كوه را به صورت قلعه پابرجايي درآورده است. راه صعود به اين كوه از سمت مشرق بوده و پيوسته زيرنظر ديده بانان قلعه قرار داشته است. در گردكوه كليه وسايل زندگاني براي عدة نسبتاً زياد در مدت زيادي فراهم بوده و قطعه‌هاي سنگ آسياي دستي و شكسته‌هاي ظروف سفالي و ساير چيزها كه اكنون در آن جا مشاهده مي‌شود, مويد اين مطلب است .

تپه تاريخي قله در شهرستان شاهرود؛ از مناطقي است كه نشان از قدمت طولاني اين منطقه دارد. بر اساس بررسي‌هايي كه در طول سال هاي گذشته در شاهرود و دامنه‌هاي كوه موسوم به قله انجام شده؛ وجود بعضي آثار مربوط به تمدن پيش از اسلام تا حدودي قطعي به نظر مي‌رسد. چندي پيش هنگام انجام عمليات عمراني در شاهرود؛ خمره‌هاي سفالي بزرگ ديده شد و برهمين اساس عمليات كاوش آغاز شد .
كارشناسان با ايجاد هفت كارگاه آزمايش؛ به آثار قابل توجهي مربوط به هزاره اول قبل از ميلاد برخورد كردند كه شامل : گورستان، انبارهاي آذوقه، معماري خشتي، سنگي و كوره‌هاي سفال‌پزي است .
پژوهش‌هاي انجام شده؛ تاكنون بيش تر بر روي گورستان كشف شده متمركز بوده است. در طي اين عمليات تعداد زيادي ظروف سفالي خاكستري در داخل خمره‌هاي بزرگ, كه به جاي تابوت از آن ها استفاده شده بود همراه با بقاياي اسكلت كودكان به دست آمد. اين نحوه تدفين نشان مي‌دهد كه در اين محل اقوامي مربوط به هزاره اول زندگي مي‌كردند. در نزديك قبرستان بقاياي كوره‌هاي سفال‌پزي ديده مي‌شود كه به دليل فراواني اشياي سفالي در داخل قبرها ايجاد چنين كوره‌هايي در محل ضرورت داشته است. علاوه بر اين‌ها خمره‌هاي بزرگ كار گذاشته شده در اين محوطه باستاني و نزديك محل گورستان، دلالت بر جود انبارهاي آذوقه در اين منطقه دارد. حضور اين انبارها دليل بر استقرار دايم، سكونت طولاني و مدنيت اين اقوام بوده است. آثار به دست آمده در اين محوطه از جهت نوع سفال, شكل ظرف‌ها و تاريخ زمان با آثار كشف شده در تپه حصار دامغان، تورنگ تپه گرگان پيشواي ورامين، نمكه دامغان، و تپه قيطريه و كهريزك تهران قابل مقايسه است . در اين محوطه سه نوع ظرف از جهت كاربردي به دست آمده است :
1- ظروف سفالي سفره‌اي مثل: كاسه، بشقاب و جام‌ها .
2- ظروف آشپزخانه‌اي مثل قوري، ظرف‌هاي نوك دراز .
3- خمره‌هاي آذوقه در ابعاد به نسبت بزرگ .

حمام چهارسوق به روايتي قديمي ترين بناي حمام هاي منطقه شاهرود به شمار مي رود. اين طور كه پيداست اين حمام هم زمان با بناي مسجد امام حسن(ع) ساخته شده و چندين بار تعمير و بازسازي شده است. اين بنا در محله چهار سوق و مجاور مسجد امام حسن(ع) واقع شده و قدمت آن به دوره صفويه بازمي گردد. ورودي حمام در جانب خاوري واز گذر چهار سوق است. بناي حمام؛ متشكل از دو قسمت اصلي سربينه (رخت‌كن), گرم خانه و فضاهاي وابسته به آن ها است. با توجه به نقشه بنا، فضاهاي اصلي حمام از نظم و طرح خاص و منظمي برخوردار نيست كه بخشي از آن مي‌تواند مربوط به بازسازي‌هاي مكرر بنا باشد . حمام با پوشش‌هاي طاق و گنبد مسقف شده و روزنه ‌هايي با جام‌هاي شيشه‌اي در بالاي گنبد آن براي تأمين روشنايي فضاي داخل تعبيه شده است. اين بنا برخلاف ديگر حمام‌هاي تاريخي شاهرود كه در عمق زمين ساخته شده، تنها 1 متر با سطح گذر اختلاف دارد .

اين حمام به نام بازار نو نيز مشهور بوده و در دوره قاجاريه ساخته شده است. اين حمام در مجموعه بازار شاهرود و تا حدودي متصل به «بالا خيابان» و فلكه مركزي شهر، واقع شده است. ورودي اصلي حمام از جانب بازار بزرگ و ورودي فرعي آن كه ورودي قسمت زنانه است, از خيابان اصلي است. بناي قديمي حمام تقريباً بدون دخل و تصرف و تعميرات اساسي باقي و اصالت تاريخي بنا محفوظ مانده است. حمام بازار شاهرود چون ديگر حمام‌هاي قديمي ايران از دو بخش اصلي سربينه, گرم خانه و فضاهاي وابسته به آن ها تشكيل شده است. سربينه يا رخت‌كن حمام، فضايي به ابعاد 11 × 11 متر است كه با نه پله به راسته بازار راه مي‌يابد. پوشش طاق و گنبد سربينه بر روي 4 ستون مياني و ديوارهاي جانبي قرار گرفته است. سطح زيرين پوشش گنبدي اين بخش با كاربندي تزيين شده است. در ميانه سربينه حوضي ساخته شده و در سمت جنوبي سربينه, در امتداد ورودي اصلي، راهروي ورودي گرم خانه و فضاهاي مجاور آن قرار گرفته است. گرم خانه نيز به شكل مربع و به ابعاد 10 × 10 متر است و با طاق و گنبد، بر روي 4 ستون مياني و ديوارهاي جانبي، پوشش يافته است. در بخش شمالي گرم خانه خزينه‌هاي آب گرم و سرد قرار دارد . مصالح اصلي به كار رفته در بنا؛ آجر با ملات ساروج است. اين بنا به شماره 1942 به ثبت تاريخي رسيده است .

قلعه بيار در 69 كيلومتري شاهرود در وسط جاده شاهرود به سبزوار در روستاي زيدر قراردارد. سرماي اين محل مشهور است و محلي ها جاي سرد و پرباد را به « دهنه ‌ زيدر» تشبيه مي كنند. در 42 كيلومتر زيدر به طرف جنوب، يعني به طرف داخل كوير، آبادي «بيار» واقع شده است. اين نام اغلب با نام روستاي ديگر يعني جومنديكجا ذكر مي‌شوند. تركيب اين دو اسم به شكل‌هاي بياروجومند و بيارجمند ثبت شده است .
رشته كوهي با امتداد خاوري و باختري در جنوب بيار وجود دارد كه با رشته‌هاي فرعي جنوب دامغان پيوستگي دارد. در دامنه اين رشته از خاور به باختر آبادي‌هاي قلعه احمد، قلعه بالا، گيور، و دزيان قرار دارند. آبادي دزيان از شمال به خان خودي و از جنوب به كوه «تيره» منتهي مي‌شود. آبادي دزيان از روستاي بيار سه فرسخ فاصله دارد. دزيان در دامنه كوه «تيره» و ارتفاع محل از سطح دريا 1275 متر است. خرابه‌هاي اطراف و آثاري از قبيل سنگ عصاري و سنگ آسياب كه در دامنه شمالي ديده مي‌شود, حكايت كننده آباداني اين نقاط است. از سوي ديگر نام‌هاي «بازارو» نزديك آسياب بالا و « لشكرگاه» نزديك قلعه بالا را كه اثري از بازار و لشكر در آن جا نيست را مي‌توان دليلي بر آبادي و پيشينه اين نقاط دانست. اين قلعه از نظر موقعيت جغرافيايي جزو دژهاي رشته كوه‌هاي البرز نيست. ولي از آن جا كه آخرين قلعه‌اي است كه در اين ناحيه به دست اسماعيليان بوده؛ اهميت زيادي دارد .

آرامگاه عارف شهير؛ بايزيد بسطامي در منطقه بسطام و شمال آرامگاه امام‌زاده محمد(ع ) واقع است. آرامگاه اين عارف نامي، هيچ گونه تزييني ندارد و گفته مي شود كه اين مسئه نمادي از بي‌اعتنايي اين به ماديات و گريز از تجمل به نظر مي‌رسد. وارستگي و بي‌نيازي بايزيد بسطامي حتي بعد از مرگ وي و گذشت يازده قرن، در مرقدش نيز ديده مي‌شود. آرامگاه بايزيد بسطامي داراي يك پنجره مسقف آهني است. روي قبر، يك سنگ مرمر قرار دارد كه كلماتي از مناجات مشهور حضرت علي بن ابي طالب(ع) بر آن حك شده است. به طوري كه از مفاد اين سنگ نبشته برمي‌آيد، اين سنگ متعلق به شخصي به نام قاضي ملك است كه احتمال مي‌رود يكي از حكام ايالت قومس بوده باشد، ولي معلوم نيست به چه علت آن را روي آرامگاه بايزيد نصب كرده‌اند .
طيفور ابن عيسي ابن آدم ابن سروشان، مشهور به بايزيد بسطامي، از مشايخ بزرگ صوفيه و از مشهورترين عرفاي ايران است . زندگي نامه وي با افسانه‌‌ها درآميخته است. جدش گبر و از بزرگان بسطام بوده و بعد ها مسلمان شده است. بايزيد بعد از مدت‌ها سياحت و رياضت كشيدن، به بسطام بازآمد، بيش تر عمر خود را در آن جا گذرانيد و در همان جا در گذشت. مقبره‌اش زيارت گاه صوفيان و مردان خدا است. وي شخصاً اثري از خود به جا نگذاشت، اما سخنان او را پيروان و مريدانش گرد آورده‌اند كه در مراجع مختلف: طبقات الصوفيه و تذكره الاولياء نقل است. در تذكره الاولياء شيخ فريدالدين عطار، فصلي درباره بايزيد بسطامي و نقل سخنان او هست .