چشمه هاي آب گرم محلات به فاصله 15 كيلومتري شمال شرقي محلات قرار دارد . اين چشمه هاي آب گرم معدني در سمت شرقي كوه خورزن در نزديكي روستاي نينه از دهستان خورهه قرار گرفته است . استفاده از چشمه هاي آب گرم معدني محلات سابقه باستاني داشته و مي توان تاريخ استفاده از آن را با آثار باستاني خورهه در يك جهت پنداشت .
از دوران باستان تاكنون از آب گرم محلات به خاطر خواص درماني آن استفاده مي كرده اند . آب اين چشمه ها از تركيب ، آبهاي سولفاته كلسيك و از ته آبهاي ، هيپبر ترمال بوده كه در درمان بيماري هاي نقرس و هم چنين بيماري هاي كبدي ، صفراوي و كليوي و دستگاه گوارش مؤثر است .
سالهاست كه مردم ايران بويژه استان مركزي و شهرهاي قم و كاشان و اصفهان براي درمان و تفريح و گردش به محلات و آبگرم روي مي آورند . فصول استفاده از چشمه هاي آب گرم محلات بهار و تابستان است به ويژه دو ماهه مرداد و شهريور مي باشد .

بناي فوق واقع در روستاي كاروانسرا در حاشيه غربي رشته كوههاي هفتاد قله و در 35 كيلومتري شهر اراك مي باشد به سبب نبود سندي دال بر تاريخ دقيق ساخت بنا تنها از روي مشخصه هاي آن چهار ايواني بودن قرار گرفتن در جاده هاي كوهستانيسبك و سياق و مصالح به كار رفته در بنا مي توان حدس زد كه به احتمال بسيار بناي فوق مربوط به عصر طلائي ايجاد كاروانسرا در ايران يعني دوره صفويه مي بوده است فرم كلي اين بنا به شكل تقريبا" مربع با چهار ايوان در جهات اصلي و يك حياط مركزي است در نماي خارجي ضلع شمالي در قسمت دروازه ورودي داراي 12 طاقنما مي باشد كه طاقنماهاي اطراف ورودي از باقي طاقنماها بزرگتر بوده و بر آمدگي بيشتري دارند جلوي خان يا سر در ورودي بسيار بلند بوده و در حال حاضر سقف گنبدي آن فرو ريخته است. در دو طرف دالان ورودي 2 اتاق به صورت قرينه براي سرايدار تعبيه شده است وسط هر ضلع داخلي رباط مذكور بجز ورودي يك ايان رفيع قرار داشته و در طرفين آنها در هر ضلع سه حجره با ايوانهايي كوچك قرار دارد .
ورودي انبارها و مالبندها در اين بنا به صورت دو به دو با هم قرينه بوده و در گوشه هاي شمال غربي- شمال شرقي و جنوب غربي جنوب شرقي قرار گرفته اند به سبب سردسير بودن منطقه سقف تامين مي شده است . انبارها و مالبندها سرتاسر پشت حجره ها را شامل مي شوند. در ساخت سقوف ازدو شيوه طاق زني استفاده شده قوسها و زنجيره ها ار نوع جناقي تاق و تويزه زده اند ونوع ديگر بهشكل گهواره اي مي باشد در زير يكي از سقوف گنبدي ضلع جنوب شرقي انبار يا مالبند و زتئينات آجر كاري گل اند از به صورت فرورفته كار شده است. از كاروانسراي فوق به عنوان بنايي عام المنفعه جهت استفاده كاروانيان بهره برداري مي شده كه همجواري آن با بقاع شاه غريب و شاه قلندر انجدان اهميت آن را دو چندان كرده است. حياط مركزي رباط مذكور فاقد هر گونه كف سازي است و باي انتقال آب از پشت بام به خارج از كاروانسراي بر روي ديوارهاي بيروني با فواصل معين از ناودانهاي سنگي يكپارچه اي استفاده كرده اند. كاروانسراي شاه عباسي كاروانسرا در تاريخ 25/12/1378 به شماره 2616 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است .

مسجد جامع راوه واقع است در روستاي دودهك از توابع دهستان دودهك كه در س17 كيلومتري شهرستان دليجان قرار دارد. مسجد جامع راوه در مركز روستا واقع شده و از بناهاي عام المنفعه ساخته شده در دروه قاجاريه مي باشد. اين مسجد در جهت شمال – جنوبي ساخته شده و داراي حياطي با حوضه كوچك جهت وضو گرفتن در مركز آن مي باشد. مسجد از نوع شبستان و داراي دو فرش انداز در جهت شرقي – غربي است. ورودي اصلي بنا در سمت جنوب از داخل ايواني كوچك ميسر مي گردد. سقف اين ايوان ازدو گنبد كوچك تشكيل شده كه بر ستوني چهار گوش استوار شده اند .
در سالهاي اخير در گوشه جنوب شرقي مسجد اتاقي جهت آبدار خانه نباشد كه تقربيا" شبيه بافت اصلي بناست. ستونهاي مسجد چهارگوش و به ارتفاع 145 سانتيمتر تا زير طاق بنا شده گنبدهاي شش گانه بناي فوق را نگه مي دارند .
ارتفاع گنبد تا كف مسجد 10/4 متر و محراب آن ساده و به صورت طاقنمايي عميق مي باشد مسجد داراي تزئينات خاصي نبوده و فقط در ديوارهاي آن طاقچه هاي كوچك و طاقنماهايي تعبيه شده است. روي بدنه گچي مسجد را با رنگ سبزي پوشانده اند. مصالح استفاده شده دربنا گل و گچ مي باشد .

كاروانسراي شاه عباسي كهك واقع در 200 متري شمال غرب روستاي كهك و در صد متري مقبره آقاخان محلاتي قرار دارد. همانطور كه از نام اين كاروانسرا بيد است اين كاروانسرا از بناهاي باز مانده از دوره صفويه مي باشد. اين كاروانسراي همچون كاروانسراي ديگر روستاي مذكور به شيوه چهار ايواني با يك حياط مركزي و با پلاني تقريبا" مربع شكل بنا شده است .
ورودي اصلي كاروانسراي از جبهه جنوبي بوده و داراي سر در بزرگي است كه نسبت به ديوار جنوبي كاروانسرا 5/1 متر پيش آمده است. در دو طرف ورودي طاقنماي تقريبا" مربع مانندي با طاق جناقي و خيز كم و كف سنگي تخت كه نسبت به زمين 20/1 متر ازتفاع دارد و وجود دارد. هر طرف ورودي داراي پخي ايست كه بر بالاي آن طاقنمايي قرار دارد . بر سر در ورودي جاي كتيبه اي است كه احتمالا" به سرقت رفته است .
ورودي بنا به شكل هشتي بود و در هر طرف آن پلكاني براي دسترسي به پشت بام تعبيه شده است. در اطراف ايوانهاي چهار گانه، حجره ها، اتاقهاي مسكوني ، اصطبلها و ساير بناها بت سقف گنبدي و طاق و تويزه ساخته شده اند .
در هر چهار گوشه كاروانسرا برجي مدور وسنگي وجود دارد كه برجهاي شمال غربي و جنوب غربي تخريب شده اند پشت بامها داراي جان پناه بوده كه به مرور زمان بر اثر عوامل جوي از ارتفاع آن كاسته شده است. مصالح به كار رفته در بنا بيشتر آجر، سنگ، و گچ و ساروج مي باشد . كاروانسراي شاه عباسي كهك بر سر راه قديمي قرار گرفته كه از يك طرف به اراك، از يك سمت به محلات و از طرف ديگر به دليجان ختم مي شده است .

بناي عام المنفعه فوق در يك كيلومتري شمال غرب روستاي خاوه و در دهستان جوشق شهرستان دليجاني واقع شده است. اصل بنا در دوره صفويه بنا شده و در دوره قاجاريه تعميرات و الحاقاتي بر آن صورت گرفته است. سد خاوه كه به سد ارجن آبادنيز معروف است در دره اي در شمال غربي روستا و بين كوه ساخته شده كه دسترسي به آن از طريق جاده خاكي كناره كوه امكان پذير مي باشد .
تاج سد در جهت شرقي – غربي بوده و طول آن 53 متر و عرض آن بين 12 تا 14 متر مي باشد . ارتفاع داخل سد از سطح تا كف دهانه خروجي آب 5/9 متر و ارتفاع بيروني آن 18 متر است در وسط طول تاج چاهي و راه پله اي بشكل نيم دايره به طرف پائين وجود دارد كه دهانه چاه به قطر 90 سانتيمتر بوده و داراي دور چين سنگي ايست كه تا كف سده عمق دارد در كنار چاه راه پله اي مارپيچ وجود دارد كه پله آن بطور كامل تخريب گرديده ولي سقف قوسي شكل آن تقريبا" سالم باقي مانده است سقف قوسي شكل آن با آجر و ديوارهاي دو طرف پله از قلوه سنگ و گچ ساخته شده اند را پله در پائين بداخل چاه منتهي مي گردد قسمتي كه دريچه آب در آن قرار گرفته است اين دريچه در مواقع لازم براي آبياري مزارع وباغات روستا و يا موقع پر شدن آن باز مي شده است. سطح داخلي سد بر اثر سيلابها با گل و لاي پر شده است .

 

آب انبار مذكور در روستايي بنام مهدي آباد از دهستان جوشق شهرستان دليجان واقع شده است. بناي فوق از ساخته هاي دوره قاجاريان مي باشد. اين بنا در مركز روستاي مهدي آباد و در كنار مسجد جامع روستا واقع شده است .
بخشهاي مختلف اين آب انبار مشتمل است بر منبع ذخيره آب ، راه پله، پاشير و سر در آب انبار اين آب انبار در جهت شمال شرقي ، جنوب غربي شاخته شده و منبع ذخيره آب آن به صورت مكعب مستطيل و به ارتفاع داخلي 6 متر بنا گرديده است. منبع ذخيره آب داراي سقفي گنبدي است كه داراي دو بادگير كوتاه بوده كه هر دو را بسته اند. راه پله اي كه به پاشير منتهي مي گردد از سنگ ساخته شده و 14 پله دراد سقف پله هاي هلالي و با آجر كار شده است. سقف پاشير نيز با همان آجرهايي كه رد سقف راه پله كار شده بنا گرديده و داراي كار بنديهاي اجري نيز مي باشد سقف امروزه بنا را كاهگل وبدنه ديوارها را با سيمان پوشانده اند در دوره معارصر تمامي ديوارهاي بيروني آب انبار را سيمان كرده اند .
سر در ورودي بنا ساده وبدون هيچگونه ارايه هاي معماري است و در هر دو طرف آن سكوهايي جهت استراحت بنا شده است. مصالح به كار رفته در بنا فوق آجر، ساروج، گچ، آهك و سنگ مي باشد . از اين آب انبار در حال حاضر نيز استفاده مي گردد .

كاروانسراي خشكه رود در حدود 55 كيلومتري ساوه و در بخش خرقان واقع شده است . نزديكترين آبادي امروزه بدين كاروانسراي روستاي خشكه رود مي باشد كه در حدود 7 كيلومتري آن واقع شده است .
بناي فوق فاقد سنگ نبشته و يا سندي دال بر زمان ساختش مي باشد. ولي فرم بنا و طرز كار آن به خصوص طاقنماي جناقي اين ساختمان مربوط به دوره صفويه مي باشد. اين كاروانسرا بنايي چهار گوشي است كه تنها دروازه ورودي آن درسمت شرق واقع شده و در جلوي آن يك خان وسيع و بلند وجود دارد در دو پهلوي خان دو سكو و در گوشه شمال غربي و جنوب غربي آن دو نيمه در گاه ديده مي شود. در هر جبهه خارجي جلوي خان 10 حجره وجود دارد كهچهار حجره از انتهاي جبهه شمالي و يك حجره از انتهاي جبهه جنوبي خراب شده است .
پس از گذشتن از درب ورودي بزرگ وارد يك دالان دراز شرقي غربي مي شويم. در دو پهلوي شمالي و جنوبي اين دالان دو سكو و چهار درگاه كه دو بدو قرينه و مقابل هم مي باشند و همچنين دوراه پله جهت صعود به پشت بام وجود دارد .
پس از دالان به حياط كارونسرا داخل مي شويم فرم اين حياط چهار گوش مستطيل شكل است كه طول آن شمالي جنوبي د و عرض آن شرقي غربي است ودر وسط جهات چهار گانه آن چهار قوس وجود دارد كه قوس شرقي آن سر در ورودي حياط و سه قوس ديگر را ايوانهاي بزرگ تشكيل مي دهند در هر طرف ايوانهاي بزرگ و دالان ورودي پنج ايوان كوچك و دالاني جهت ورود به اصطبلها و اطاقي كوچك و بدون ايوان در گوشه ها وجود داردو در عقب كليه ايوانهاي بزرگ و كوچك اتاقهايي جهت استراحت مسافرين تعبيه شده است .
در پشت اتاقهاي كاروانسرا هشت اصطبل وجود دارد كه از داخل حياط پشت مدخل آنها باز مي شود در ديوار خارجي اين طويله ها حجره هايي نيز جهت استراحت ساربانان طراحي شده است . سقف اصطبلها بوسيله طاقها و گنبدهاي خفته پوشيده شده است. در ديوار كليه اتاقها طاقچه و اجاق مشاهده مي گردد. روي پشت بامها و كف ايوانها و اتاقها با آجر و اطراف كاروانسرا در جلوي ايوانها به پهناي دومتر سنگ فرش شده و ديوار اتاقها داراي اندود گچ مي باشد .آب اين كاروانسرا از طريق يك چاه در مركز حياط تامين مي گشته است تزئينات اين بنا شامل نما كاري آجري سينه جنوبي جلوي خان مي باشد كه در سطحي گود كلمات يا علي مدد ديده مي شود. همچنين نيمه طاق روي اين خان بامقرنس كاري گچي و آجري تزئين گرديده است. مصالح به كار رفته در اين بنا شامل آجر ، سنگ و گچ مي باشد .

قلعه ريزه سينقان در 2 كيلوكتر شمال روستاي سينقان از توابع دهستان هستيجان شهرستان دليجان واقع شده است بناي قلعه زيره بر بالاي قرار داشته كه تمامي منطقه هستيجان، از بالاي آ ن قابل مشاهده است. بناي فوق از ساخته هاي دوره تاريخي پارت و ساماني در منطقه مي باشد .
قلعه بناي مستطيل شكل بوده و جهت شرقي- غربي ساخته شده و ورودي آن از جانب شرقي كوه كه داراي شيبي ملايم است كه از طريق ايواني خشتي كه بنظر مي رسد سقفي هلالي داشته امكان پذيربوده است سطح بالاي كوه را با چيدن لاشه سنگهاي ستخت به صورت يك سكو در آورده و سپس قلعه را بر روي آن ساخته اند .
در ساخت خشتهاي به كار رفته در ايوان از كاه بهره گرفته اند ارتفاع باقي مانده ديوارهاي ايوان بين 3 تا 4 متر مي باشد در ديوار خشتي ايوان روزنه هايي نيز وجود دارد. سقف بنا به سمت داخل تخريب شده و محوطه قلعه را پر كرده است در ديوار جنوبي 4 روزنه جهت ديده باني و تيره اندازي به فاصله هاي 2 تا 20/2 متري از هم قرار دارند به گوشه شمال غربي برجي نيم دايره متصل بوده و ساير برجهاي قلعه تخريب شده اند .
ديوار بناي اصلي قلعه تا ارتفاع 5/3 – 3 متري از سنگ لاشه ها و گل بوده و بعد از آن ازخشت استفاده شده است. نزديكترين منبع آب به قلعه قنات، ريزه در غرب آن مي باشد .