مکان هاي ديدني و تاريخي
منطقه حفاظت شده ناي بند که در شهرستان بوشهر واقع شده، از نظر تنوع جانوران وحشي منحصر به فرد است. مسجد توحيد (مسجد برازجاني ها) از قديمي ترين مساجد بوشهر است. امام زاده عبدالمهيمن در شهر بوشهر واقع شده و كليساي بوشهر نيز متعلق به ارامنه گريگوري است. قدمت آثار كشف شده در برخي از مناطق قديمي استان به هزاره اول تا سوم پيش از ميلاد مي رسد. وجود تپه هاي تاريخي قديمي مانند تل خندق و تل مرو حاکي از قدمت طولاني منطقه است.
صنايع و معادن
صنايع‌بوشهر‌به‌دو‌‌دسته‌ماشيني‌و‌دستي‌تقسيم‌مي‌شوند. صنايع‌ماشيني اين شهرستان‌عبارتند از: موزاييك سازي، ساخت سكوي دريايي، ساخت و تعمير كشتي، ريسندگي و بافندگي. صنايع دستي شهرستان بندر بوشهر عبارتند از : بافت عبا، حصير، جاجيم و گليم و نيز ساختن ظروف گلي و سفالي. در بعضي نقاط اين شهرستان به خصوص بخش حومه ذخاير نفتي قابل توجهي وجود دارد كه بيش تر مورد بهره برداري قرار مي گيرد،‌ هم چنين معدن سنگي در نزديكي بوشهر قرار دارد.
کشاورزي و دام داري
اقتصاد‌شهرستان بوشهر بر كشاورزي و ماهي‌گيري استوار است. كشاورزي داراي اعتبار خاص بوده و با وجود عدم تنوع محصولات كشاورزي از اهميت حياتي برخوردار مي باشد. نوع كشت آبي و آب كشاورزي بيشتر از چاه معمولي و رودخانه تامين مي شود. فرآورده هاي كشاورزي بوشهر عبارتند از : ليمو، خرما، گندم، جو و تره بار. از نظر ماهي گيري وضع اين شهرستان نسبتا خوب بوده و بعلت موقعيت ساحلي بخش هاي آن، ماهي گيري از مشاغل عمده و رايج اهالي و ماهي جزء صادرات بندر بوشهر بشمار مي رود.

مشخصات جغرافيايي
شهرستان بوشهر مركز استان بوشهر است كه در طول جغرافيايي 50 درجه و 51 دقيقه و عرض جغرافيايي 28 درجه و 59 دقيقه و ارتفاع 5 متري از سطح دريا قرار دارد. بندر بوشهر بصورت شبه جزيره‌اي بر كرانه خليج فارس است. در اطراف اين شبه جزيره خورهاي سلطاني، لشكري و پودر اهميت دارد. شهرستان بوشهر از شمال و شمال خاوري به شهرستان دشتستان، از شمال باختري به شهرستان بندرگناوه، از شرق به شهرستان تنگستان و از غرب و جنوب به آب هاي خليج فارس محدود است. آب و هواي بوشهر بطور كلي گرم و مرطوب است. مسيرهاي دسترسي به اين منطقه عبارت اند از:
راه بندر بوشهر – كازرون به سمت شمال شرقي و به طول 162 كيلومتر.
راه بندر بوشهر – بندر گناوه 72 كيلومتر.
راه بندر بوشهر – اهرم به سمت شرق 52 كيلومتر.
راه بندر بوشهر – اهرم – خورموج به طول 82 كيلومتر.
فرودگاه بوشهر كه پروازهاي داخلي در آن وجود دارد.
وجه تسميه و پيشينه تاريخي
به نظر مي رسد كه بوشهر تحريف شده ريشهر ـ همان شهر قديمي ـ است. بناي بوشهر را به اردشير ساساني نسبت داده اند كه نام اصلي آن ‹‹رام اردشير›› بود. گفته مي شود كه ‹‹رام اردشير›› به مرور زمان به ‹‹ريشهر›› تبديل شد. در سال 1150 هـ. ق ‹‹ابومهيري›› پسر شيخ ناصر خان، ناخدا باشي كشتي هاي نادر شاه، طرح اصلي بوشهر را پي ريزي كرد و اين شهر را مقر نيروي دريايي نادر شاه قرار داد. از اين زمان به بعد بوشهر به عنوان يكي از بنادر مهم خليج فارس مطرح شد. در زمان كريم خان زند بوشهر چنان اهميت يافت كه رقيب قدرتمندي براي بندر بصره در عراق شد. اين بندر در زمان اوج خود از مراكز عمده تجارت خليج فارس به حساب مي آمد و تجار بوشهر قسمت عمده بازرگاني خليج فارس و اقيانوس هند را به عهده داشتند. حتي ‹‹حاج محمد شفيع›› اجازه چاپ و نشر اسكناس رايج بوشهر را به دست آورد و اين امتياز تا برقراري بانك شاهي، در بوشهر به قوت خود باقي بود. بوشهر يكي از نخستين شهرهايي است كه در آن چاپخانه چاپ سنگي داير شد و پيش از بسياري از شهرهاي مهم ايراني، صنايع جديدي چون يخ سازي و برق در آن ايجاد شد. مردم بوشهر از اولين ايرانياني بودند كه با مجله و روزنامه آشنا شدند. روزنامه هاي زيادي دراوايل ظهور اين پديده در بوشهر چاپ و نشر مي شد كه از جمله روزنامه هاي مظفري، خليج ايران و نداي جنوب را مي توان نام برد. هم چنين به علت موقعيت خاص اين بندر در تجارت و كسب ثروت فراوان، نماينده گي شركت هاي خارجي و نيز كنسولگري دولت هاي بيگانه از جمله بريتانيا، آلمان و روسيه و امپراطوري عثماني در اين شهر وجود داشتند كه ساختمان بعضي از آن ها هنوز پابرجاست. با ايجاد راه آهن سراسري، امور تجاري اين بندر به خرمشهر انتقال يافت و به تدريج از رونق آن كاسته شد. بوشهر امروزي شهري توسعه يافته و نوسازي شده و يكي از شهرهاي مهم ساحلي با اقتصاد دريايي و صنايع تبديلي است.

طبيعت در شهرستان بوشهر

رودخانه مند بوشهر
اين رودخانه که از كوه هاي انار و ارجنك واقع در شمال باختري دشت ارژن از استان فارس سرچشمه گرفته، ابتدا به رودخانه قره آحاج معروف است، در منطقه قير و كارزين رودخانه كارزين ناميده شده و در طي مسير پر پيچ و خم خود به نام هاي مختلفي از قبيل رودخانه باز و دزگاه نيز خوانده مي شود و در نهايت در شهرستان دشتي نام آن به رودخانه مند تغيير مي يابد. در طول مسير رودخانه هاي كوچك ديگري از جمله رودخانه شور به آن مي پيوندند و در آخر از قسمت جنوب كوه مند (جنوب روستاي كبكان) به خليج فارس مي ريزد.
رودخانه اهرم بوشهر
آب رودخانه اهرم شيرين است. اين رودخانه از چشمه سارهاي دو روستاي تنگ زرد و فارياب سرچشمه مي گيرد و پس از عبور از جنوب شهر اهرم سرانجام در شمال باختري شهر بوشهر به خليج فارس مي ريزد. اين رودخانه در مسير عبور خود از شهرستان هاي برازجان و بندر بوشهر مي گذرد.
رودخانه دره كره بوشهر
دره کره يک رودخانه فصلي است به طول 50 کيلومتر که حوزه آن درياي عمان و خليج فارس مي باشد و در مسير خود از دهستان هاي سمل و باغك و شهرستان بوشهر مي گذرد. ارتفاع سرچشمه اين رود 500 متر، ارتفاع ريزشگاه آن صفر و شيب متوسط آن 1 درصد است. مسير كلي رودخانه دره کره باختري بوده و سرچشمه آن از ارتفاعات 53 كيلومتري شمال خاوري بوشهر است.
رود شورخورموج بوشهر
اين رودخانه فصلي با طول 58 کيلومتر و شيب متوسط صفر درصد، از آبخيزهاي دامنه خاوري کوه موند در 45 کيلومتري جنوب خاوري بندر بوشهر سرچشمه مي گيرد و با دريافت ريزابه هاي رود مند در مسير کلي جنوبي جريان مي يابد. اين رود در مسير خود از دهستان هاي اهرم و خورموج و شهرستان بندر بوشهر مي گذرد. ارتفاع سرچشمه اين رود که حوزه آن خليج فارس و درياي عمان است، 35 متر و ارتفاع ريزشگاه آن 15 متر است.
رود شورشبانكاره بوشهر
اين رودخانه يک رود دايمي است به طول 120 کيلومتر که حوزه آن خليج فارس و درياي عمان است. ارتفاع سرچشمه اين کوه که در مسير کلي جنوب باختري جاري است 1200 متر، ارتفاع ريزشگاه صفر و شيب متوسط آن يک درصد است. شور شبانکاره در مسير خود از شهرستان هاي برازجان و بوشهر مي گذرد. اين رودخانه از ارتفاعات 80 كيلومتري شمال برازجان سرچشمه گرفته، از دره جنوبي كوه بزان عبور کرده و پس از رسيدن به منطقه هفت دشت رو به سوي جنوب باختري ادامه مسير مي دهد. در ادامه مسير خود از كنار روستاي بيد كرز مي گذرد و پس از آميختن با بعضي از ريزابه ها از طريق دره شمالي كوه گچ ترش به منطقه دشت قير وارد مي شود. در 77 كيلومتري شمال باختري برازجان با آب دره تاتي مخلوط شده و مسير خود را به سوي جنوب ادامه مي دهد. پس از ادغام با رودخانه سوراخ بدر وارد دهستان مزارعي شده و با رودهاي ره ملك و دره سر برد مخلوط مي شود. اين رود در دهستان شبانكاره نيز نخست با رود گوري حاجي و سپس با رود آبداري در هم مي آميزد و سرانجام پس از عبور از كنار روستاهاي رود شور و بيدو در 37 كيلومتري شمال باختري بوشهر به خليج فارس مي ريزد.
رودخانه شيرين بوشهر
شيرين يک رود فصلي است به طول 70 کيلومتر، ارتفاع سرچشمه 900 متر، ارتفاع ريزشگاه صفر و شيب متوسط 3/1 درصد که حوزه آن خليج فارس و درياي عمان است. مسير اين رودخانه شمال باختري است و در مسير خود از شهرستان هاي برازجان و بندر بوشهر عبور مي کند. اين رودخانه در ابتدا از كوه هاي سياه و مورتلخي واقع در دهستان بوشكان و خور موج در 90 كيلومتري جنوب خاوري بندر بوشهر سرچشمه گرفته و با نام رودخانه اهرم از طريق دره خاوري كوه خور موج به سوي شمال باختري روان مي شود. در مسير خود و در روستاهاي آشي، مندان، يخ گشي، تونل گرگو، ‌بنيان، پنبه كارو و چم مرزعه، با ريزابه هاي فراواني که غالبا از کوه هاي خور موج سرازير شده اند مخلوط شده و با نام رود شيرين نخست از دهستان خاييز و سپس از دهستان اهرم عبور کرده و در ادامه از جنوب شهر اهرم مي گذرد و دوباره رو به سوي شمال باختري روان مي شود. رود شيرين پس از مخلوط شدن با آب دره كره به سوي جنوب باختري تغيير مسير داده و در خاور بندر بوشهر به خليج فارس مي ريزد.
رودخانه دالکي (حله) بوشهر
حله يک رودخانه دايمي است به طول 230 کيلومتر که ارتفاع سرچشمه آن 1900 متر، ارتفاع ريزشگاه آن صفر و شيب متوسط آن 8/0 درصد است. اين رود که حوزه آن خليج فارس و درياي عمان است در مسير کلي خود که به سمت جنوب باختري است، از شهرستان هاي كازرون، برازجان و بوشهر در استان هاي فارس و بوشهر عبور مي کند. ميانگين آبدهي سالانه اين رودخانه که در ايستگاه کلل اندازه گيري شده است 170 ميليون متر مكعب است. حله از ارتفاعات 40 كيلومتري جنوب خاوري كازرون و 53 كيلومتري جنوب باختري شيراز از دهستان كوهمره سرچشمه گرفته و به سوي شمال باختري روان مي شود. در 14 كيلومتري خاور كازرون با رودخانه حنا مخلوط شده و به نام رودخانه سفيد از طريق دره دوان در شمال خاوري، هم چنان به سوي شمال باختري ادامه مسير مي دهد. پس از آن كه در 17 كيلومتري شمال كازرون با رودخانه تنگ شيب مخلوط شده، با نام جديد شاهپور از طريق تنگه چوگان به دهستان شاهپور وارد مي شود. در اين دهستان با ريزابه هاي فراواني از جمله رود شكستان درهم مي آميزد و رو به سوي جنوب باختري به طرف دهستان خشت سرازير مي شود. در اين دهستان به سوي باختر تغيير جهت داده و پس از عبور از دره شمالي كوه پوزه حسن كرچال وارد دهستان مزارعي از شهرستان برازجان مي شود. در اين دهستان با ريزابه هاي فراواني كه غالبا از شمال سرازير شده اند مخلوط گشته، مرز ميان دهستان هاي مزارعي، شبانكاوه و زيرراه را تشكيل مي دهد و به نام رودخانه شيرين در 12 كيلومتري شمال باختري برازجان با رودخانه دالكي مخلوط مي شود. از اين به بعد اين رودخانه که به سمت باختر متوجه شده و مرز ميان دهستان هاي شبانکاره و زيارت را تشکيل مي دهد، حله نام مي گيرد. سرانجام اين رودخانه در 54 كيلومتري جنوب باختري برازجان به خليج فارس مي ريزد. در طول مسير اين رودخانه نقاط مناسبي براي احداث سد وجود دارد. از جمله اين مناطق مي توان به مدخل شمالي تنگ چوگان در 20 كيلومتري شمال كازرون، دهانه خاوري پوزه حسن كرچال در 35 كيلومتري باختر كازرون و هم چنين دره شمالي كتل برنگ در 44 كيلومتري باختر شمالي كازرون اشاره کرد.
رودخانه شور بوشهر
رودخانه شور از ارتفاعات گچ ترش و كلاه فرنگي سرچشمه گرفته، از حد فاصل دهستان حيات داود و شبانكاره مي گذرد و در خور مزين وارد خليج فارس مي شود.
چشمه آب گرم نيلو بوشهر
اين چشمه در مسير جاده بوشهر - بندر عباس و در شمال خور موج قرار دارد. آب از مظهر چشمه که در لابلاي شكاف سنگ هاي آهك آسماري قرار دارد از زمين خارج مي شود. عامل تشكيل اين چشمه گسله است. آب چشمه در رديف آب هاي سولفات كلسيم همراه با منيزيم و كلرور سديم ولرم است.
خليج فارس
خليج فارس؛ دريايي به وسعت حدود 232850 كيلومتر مربع در جنوب و ميان ايران و شبه جزيره عربستان واقع شده و با درياي عمان از طريق تنگه هرمز مربوط است. درازاي آن از دهانه اروندرود در شمال باختري تا تنگه هرمز در جنوب خاوري حدود 805 كيلومتر است و عرض آن بين 56 تا 288 كيلومتر متفاوت است. عمق آن چندان زياد نيست و بيش ترين ژرفاي آن 182 متر در رأس المسندم و كم ترين آن 30 متر در دهانه اروندرود است. سراسر ضلع شمالي آن را سواحل ايران در برگرفته و در مساحت كمي از گوشه شمال باختري آن كشورهاي كويت و عراق قرار دارند.
در كف خليج فارس برآمدگي هاي سنگي و مرجاني وجود دارد كه محل صيد مرواريد است. در فلات قاره و در اعماق آب هاي خليج فارس مخازن و ميدان هاي وسيع نفتي قرار دارد كه بر اثر استخراج نفت در پيرامون خليج فارس، از اهميت بازرگاني خاصي برخوردار شده است. خليج فارس دريايي است آزاد كه ايران را وسيله راه تنگه هرمز و از طريق آب هاي اقيانوس هند، با ساير آب ها و ممالك دنيا مربوط مي‌كند. خليج فارس از آن جا كه سر راه خطوط دريايي خاورميانه واقع شده از نظر استراتژيكي داراي اهميت زيادي است. به موازات ساحل دريا، رشته كوه هايي قرار دارند كه در بعضي نقاط اين ارتفاعات به دريا منتهي مي‌شوند و گاهي هم از دريا دور شده دشت هايي ميان دريا و ارتفاعات قرار مي‌گيرد. بخش بزرگي از صيد ماهي كشور در سواحل جنوبي ايران صورت مي‌گيرد. به عبارتي، حدود 78 درصد صيد منابع آب زي كشور در سواحل جنوبي انجام مي‌شود. مهم ترين انواع ماهيان درياهاي جنوب عبارت اند از: حلوا، شيرماهي، شوريده، فيله، سرخو، سنگسر و غيره.
تالاب حله بوشهر
در محل تلاقي دو رودخانه دالكي و شاپور در منطقه حله تالاب بزرگي به وجود آمده است كه يكي از تالاب هاي مشهور سراسر قلمرو جنوبي ايران محسوب مي شود. آب اين تالاب از سرريز جريان رودخانه دالكي و شاپور، بارندگي زمستاني و تا حدودي جزر و مد خليج فارس تامين مي شود. اطراف اين تالاب را نيزار فرا گرفته و در داخل آن حيات گياهي و جانوري ويژه اي به وجود آمده است. از اين تالاب مي توان به عنوان يك اكوسيستم محلي بهره برداري هاي گردشگري و پژوهشي به عمل آورد. اين تالاب محل زيست هزاران پرنده آبزي مهاجر است كه از آن جمله مي توان به درنا، حواصيل، گاچي رو، پرستو، ترني، حمامي، بط، هفت رنگ، دراج و خردل اشاره كرد.
جزيره شيف بوشهر
اين جزيره در شمال بندر بوشهر قرار دارد و جزيره اي ماسه اي است.
جزيره عباسك بوشهر
اين جزيره بين بندر بوشهر و جزيره شيف قرار دارد و خالي از سكنه است.
جزيره ام الكرم و نخيلو بوشهر
اين دو جزيره خالي از سكنه در حدود ناحيه برد خون در سواحل جنوبي استان بوشهر و در فاصله كمي نسبت به يك ديگر قرار گرفته اند.

مساجد و مدارس مذهبي درشهرستان بوشهر

مسجد فيل )مسجد امام حسن مجتبي) بوشهر
اين مسجد از مساجد قديمي بوشهر است كه در گذشته ديوار شهر بوشهر از نزديك آن مي گذشت. آب انبار قوام در نزديكي آن قرار دارد. درباره وجه تسميه آن گفته اند مردي هندي هر روز بعد از ظهر ها با فيل خود در حوالي اين مسجد گردش مي كرد و بعد ها اين مسجد به نام «فيل» شهرت يافت. مساجد ديگري نيز در بوشهرازقديم تا امروز وجود داشته و دارند مانند مسجد قبري، نمكي، ملك، روغني ها، هيزمي ها، نو، دهدشتي، حاج بابا حاجي، براز جاني ها و از جمله مسجد سيراف در بندر طاهري كه به مسجد «بصري» معروف است.
مسجد توحيد (مسجد براز جاني ها) بوشهر
اين مسجدازمساجد قديمي بوشهر است كه در محله سنگي واقع است. اين مسجد در ابتدا به نام مسجد «برازجاني ها» شهرت داشت، زيرا حاج محمد حسن، تاجر برازجاني جد آقاي حسن برازجاني، در بناي اوليه آن پيشقدم شده بود. اما امروز اين نام به «توحيد» تبديل شده است. ساختمان هاي سنتي و قديمي آن به گنبدي عظيم و شبستان هاي بزرگ مبدل شده اند.
مدرسه سعادت بوشهر
در سال 1317 هجري قمري، احمد خان دريا بيگي حکمران وقت بوشهر و بنادر خليج فارس که از تربيت يافتگان دارالفنون بود و علاقه وافري نسبت به تربيت جوانان داشت به فکر تاسيس مدرسه اي در بوشهر افتاد. بنا بر اين از انجمن معارف که تازه در تهران تشکيل شده بود، تقاضاي فرستادن يک نفر مدير و آشنا به تربيت و تعليم نمود. انجمن مذکور آقاي شيخ محمد حسين سعادت فرزند شيخ محمد مجتهد کازروني را به سمت مديري و معلمي منصوب و در اوايل ذيقعده 1317 هجري قمري براي تاسيس مدرسه اي به بوشهر اعزام نمود. در آغاز دريابيگي خانه اي را در بوشهر جهت تدريس افراد فقير به سبک مکتب اختصاص داده بود.
لاجرم دريا بيگي زميني به وسعت دو هکتار را از ملک التجار يکي از 350 تاجر سرشناس بوشهري خريداري و اقدام به ساخت مدرسه اي در بوشهر نمود. به دليل نام گرفتن مدرسه به نام شاه وقت ايران يعني مظفرالدين شاه (مدرسه سعادت مظفري)، اعتباري جهت اتمام ساختمان مدرسه به گمرک وقت از طريق دربار حواله گرديد. چندين معلم از تهران جهت تدريس به بوشهر آمدند. در اين مدرسه علاوه بر دروس مختلف دو زبان فرانسوي و انگليسي نيز تدريس مي شد. تعداد کلاس هاي اوليه مدرسه بالغ بر هفت کلاس بود. به دليل وسعت فضاي مدرسه ورزش هايي از قبيل فوتبال و کريکت و مشق نظام در آن صورت مي گرفت. بودجه مدرسه از دريافت يک شاهي از واردات و نيم شاهي از صادرات کالاهاي تاجران ايراني تامين مي گرديد. در سال 1355 هجري قمري مدرسه سعادت دولتي شد و تحت رياست روساي رسمي فرهنگ بنادر اداره گرديد.
سروده اي از مرحوم فرصت الدوله شيرازي مولف کتاب آثار عجم و بحورالالحان در قاب مرمريني در سر در آن نوشته شده است. لازم به ذکر است که خصوصيات و فرم معماري بناي ياد شده به تبعيت از بافت قديم بوشهر مي باشد که به شيوه بيت ميلاني ساخته شده است. مصالح به کار رفته در بدنه ساختمان عمدتا سنگ هاي مرجاني و نوعي گچ است که در اصطلاح محلي به نام «چاري» معروف است و از استحکام خاصي برخوردار مي باشد. اين نوع گچ معمولا در سطح منطقه بدست مي آمده است. پوشش سقف نيز از چوب صندل و چندل مي باشد که روي آن را با حصيري به نام بوريا مي پوشانند. به سبب شرايط اقليمي و آب و هوايي مربوط، در و پنجره ها از چوبي محکم و مقاوم به نام ساج تهيه مي شد که اين چوب از طريق زنگبار و هند و ساير کشورهاي اروپايي به بوشهر وارد مي شده است. به دليل اعتبار و اهميت فوق العاده اين بنا و ارزش و منزلتي که به لحاظ کاربرد فرهنگي در بين ساير بناهاي بافت قديم بوشهر دارا مي باشد به پيشنهاد ميراث فرهنگي بوشهر در تاريخ 11/11/1378 به شماره 2578 در رديف آثار ملي کشور به ثبت درآمده است.
مدرسه گلستان بوشهر
ساختمان اصلي مدرسه گلستان با قدمتي در حدود 200 سال واقع در محله دهدشتي جزو اولين بناهاي بافت قديم بوشهر است که توسط انگليسي ها ساخته شده و به «ارگ» معروف بوده است. اين بنا در ابتدا محل حکمراني شيخ نصر دست نشانده انگليسي ها بود و سپس تبديل به اداره پست و تلگراف مي شود. بعد از مدتي ساختمان متروک شد تا اين که در سال 1318 مدرسه گلستان تاسيس مي شود که بعد از انتخاب چندين مکان به عنوان مدرسه ياد شده، نهايتا در سال 1322 به همين محل انتقال مي يابد.
اين مدرسه داراي درب چوبي بسيار بزرگي از جنس ساج با ارتفاع 5/ 3 و پهناي 4 متر است و در حال حاضر سالم و پا بر جاست. عمده مصالح تشکيل دهنده بنا سنگ هاي مرجاني با ملاط گچ است. در پوشش سقف از چوب صندل و بوريا استفاده شده است. ساخت درب و پنجره ها از نوعي چوب مرغوب و محکم به نام چوب ساج که محصول کشورهاي آفريقايي است، در جهت مقاومت هر چه بيش تر با توجه به شرايط آب و هوايي منطقه انتخاب شده است. اين بنا درجهت حفاظت هر چه بهتر و به دليل ارزش تاريخي آن با شماره 2659 در تاريخ 25/12/1378 در شمار آثار ملي کشور به ثبت درآمده است.

آرامگاه ها،امامزاده هاو زيارتگاه ها درشهرستان بوشهر

گورستان باستاني خارک
در قسمتي از كوهستان جزيره خارك قبرهاي زيادي وجود دارد كه با توجه به عمق كم و سطح مدور برخي از آن ها، اين قبرها را مي توان به زرتشتيان نسبت داد. بر روي بعضي از قبرها كه مدخل هاي كوتاهي دارند نقش صليب وجود دارد كه نشان مي دهد كه مسيحيان نيز مرده هاي خود را در آن ها به خاك مي سپرده اند.
باستان شناسان حدود قبر را در گورستاني در قسمت خاوري جزيره شكافته اند كه همگي به اواخر دوره ساساني مربوط است در گور مردان شي هايي به دست نيامده ولي در قبر زنان شيشه هاي كوچكي كه احتمالا در آن عطر مي ريختند و هم چنين جواهرات كم ارزش همانند حلقه انگشتري و آينه هاي مفرغي پيدا شده است.
گورستان شغاب بوشهر
اين قبرستان در جنوب بوشهر قرار دارد و اخيرا توسط اداره ميراث فرهنگي كشف شده است. در اين قبرستان اسكلت اموات در داخل خمره هاي بزرگ و كوچک نخودي رنگ مدفون شده اند كه روي برخي از خمره ها نوشته اي نيز نقش بسته است. اشياء كشف شده ديگر اين قبرستان كه در خمره هاي بزرگ و كوچك قيراندود قرار گرفته اند مشتمل بر تابوت هاي سنگي مكعب شكل و مهره هاي عتيق تزييني است. اين قبرستان به عيلامي ها تعلق دارد.
امام زاده عبدالمهيمن بوشهر
امام زاده عبدالمهيمن در شهر بوشهر و در محله امام زاده واقع است. اطراف آن قبرستان قديمي و در محوطه محلي براي استراحت گاه زايرين بنام هشتي وجود دارد. در همان خيابان مقبره شيخ حسين چاه کوتاهي معاصر با رييس علي دلواري واقع است. طبق شجره نامه موجود، امام زاده از اولاد حضرت عباس بن علي بن ابوطالب بوده و به زمان مامون خليفه عباسي مي رسد. وفات وي در سال 312 هجري قمري ذکر شده است.
بناي اصلي اين ساختمان در اثر زلزله تخريب شده و بعدها تجديد بنا شده است. تذکره امام زاده بدين صورت آمده است «اميرالمومنين – ابوالفضل – عبدالله ابو محمد امير مدينه حسن ابو محمد امير نبيح و سپس ملک الملک مدينه و جميع نواحي مجاز گرديد ابراهيم جروقه علي ابو علي عبيد الله امام زاده عبدالمهيمن».
گنبد امام زاده خشخاش هشت ترک است که به شکل گنبد سازي قاجاريه مي باشد. در پايين يعني کف بنا ترک هشتي ها به 3 متر مي رسد و تا ارتفاع از پهناي آن کاسته شده به 2 متر، 80 سانتي متر ، 60 سانتي متر و تا 20 سانتي متر به انتهاي سقف خاتمه مي يابد. معمار بنا مشخص نيست.
مصالح به کار رفته سنگ اسفنجي و گنبد با اندود گچ است. پوشش سقف در ايوان ها از چوب صندل است. درب ها از جنس چوب ساج و دو ورودي بزرگ با کنده کاري زيبا از چوب مي باشد. در آب انبار قديمي سنگ قبر دوران اسلامي نيز يافت مي شود. اطراف گنبد صحن رواق هايي وجود دارد که ميله هاي بلند باعث ورود جريان هوا به داخل محوطه مي گردد و داراي طاق هاي بلندي است. در باختر حياط استراحتگاهي براي زائران درست شده و به هشتي معروف مي باشد. در وسط و طرفين هشتي سه اتاق وجود دارد که به سبک اتاق هاي بافت قديم بوشهر بوده که جمعا شش اتاق است. در طرفين هشتي پلکان حلزوني مانند وجود دارد. کاشي هاي توي گنبد قديمي بوده و رنگ هاي کبود سبز، قرمز، سفيد و زرد به کار رفته و اشکال گل و بوته را دارا است. ضريح امام زاده منبت بوده و هم چنين درهاي ورودي دراي کنده کاري زيبا مي باشد.
گنبد داراي گچ بري هاي زيباست و تزيينات در و پنجره و شيشه هاي رنگي هشتي بر تلطيف نور و زيبايي بنا افزوده است. جنوب خاور بقعه امام زاده عبدالمهيمن، قبور متعددي به چشم مي خورد که تقريبا تمامي آن ها خاوري – باختري است. اين قبور به «گبه ها» معروف مي باشد. نماي بيروني گنبد توسط اداره اوقاف در حال تعمير است.

عمارات و محوطه هاي باستاني درشهرستان بوشهر

آلمان آباد بوشهر
عمارت تابستاني و مقر كنسول آلمان در بيرون شهر بوشهر و در محل حوزه عليباش سابق را عمارت «جرمني»، «آلمان آباد» مي گفته اند. آلمان آباد عمارتي است كه بنا به خواهش كنسول آلمان در خارج بوشهر ساخته شد. در مورد اتاق پذيرايي يا سالن آن چنين توضيح داده شده است:
تمام اين اتاق را كه درازايش زياده از 20 زرع و داراي سقف بسيار مرتفع و درهاي عالي است كه در آن زمان پر از اشياء نفيس بوده، دكتر زينهارت كنسول آلمان آن جا را به شكلي ترتيب داده بود كه شايد كم تر از اتاق الماس موزه لوور در پاريس نبود.
خانه قاضي بوشهر
اين خانه قديمي در موزمحله بهبهاني و شنبدي بوشهر واقع شده است. اين بنا تزيينات گچ بري در اشكال گل و بوته دارد. در ورودي اين خانه مقرنس كاري شده است و پنجره هاي نفيس منبت كاري با شيشه هاي رنگين دارد. اين خانه به خانواده قاضي تعلق دارد.
عمارت ملک بوشهر
اين عمارت که به صورت مجموعه ساختماني متعلق به يک قرن قبل است. در هشت کيلومتري شهر قرارگرفته است. مساحت زيربناي آن 4000 متر مربع بوده و در دوره قاجاريه توسط معماران فرانسوي با مصالح محلي احداث شده و درب و پنجره آن زير نظر مهندسين فرانسوي ساخته شده است. عمارت متعلق به يکي از ثروتمندان بوشهر به نام محمد مهدي ملک التجاره بوده است. وي براي سفر تفريحي- تجاري به کشور فرانسه رفته و در آن جا کاخ يکي از وزراي قرن وسطي را مي بيند و نمونه آن را در بوشهر پياده مي کند. اين کاخ توسط متجاوزين انگليس اشغال شده و به صورت مقر نظامي آن ها در آمد.
آن ها بعد از سال ها استقرار در اين کاخ با ورشکست شدن ملک التجار(صاحب اصلي کاخ) لوازم نفيس آن را با قيمت کم خريداري کرده و با خود بردند. در اواخرسلطنت رضا شاه اين عمارت که خوابگاه نظاميان شده بودف پس از چندين بار بازسازي رو به ويراني نهاد و متاسفانه به خاطر وسعت زياد هنوز مرمت نشده است.
عمارت گلشن بوشهر
عمارت گلشن در منتهي اليه شمال بوشهر، پشت اداره بندر در خيابان ساحلي واقع شده است. فاصله آن تا دريا 10 متر است. اين عمارت در يکي از محله هاي قديمي بوشهر به نام محله بهبهاني قرار گرفته که اطراف آن ساختمان هاي بافت قديم وجود دارد. واقع شدن در کنار ساحل باعث وزيدن نسيم دريا و باد شمال به داخل ساختمان مي شود. قدمت اين بنا 170 سال است و مربوط به شخصي تاجر به نام آقاي گلشن بوده و کاربري مسکوني – تجاري داشته، سپس توسط آقاي مهربان خريداري شده است. عمارت متعلق به عهد قاجاريه بوده و نوع معماري بيت ميلاني است که در نوع خود منحصربه فرد است.
ساختمان از سه طبقه تشکيل شده است. طبقه اول شامل آب انبار، حمام، دست شويي، آشپزخانه و جاي نگه داري خدمه و طبقات دوم و سوم جهت سکونت و پذيرايي و امور تجاري بوده است.
عمارت گلشن از چهارطرف با پلکان حلزوني به پشت بام راه دارد. در طبقه سوم ضلع شمالي اتاقي ساخته نشده و اين گوشه خالي است. اين عمل به دليل رساندن باد خنک شمال به داخل ساختمان بوده است. ساختمان داراي حياط مرکزي و تمامي اتاق ها اطراف آن مي باشند که همگي با درهاي دو لنگه با هم اربتاط دارند. درب و پنجره ها از جنس چوب ساج و دريايي و پوشش سقف از چوب صندل است. سيستم خنک کننده ساختمان وجود درهاي متعدد است. بيش تر اتاق ها پنج دري هستند و بين آن ها راهرو وجود دارد. اين بنا با مساحت 1230 متر، پهناي 889 مترمربع و اعيان 1041 متر مربع در حال حاضر با کاربري اداري فرهنگي مورد استفاده مي باشد و از سال 1365 تاکنون که توسط ميراث فرهنگي خريداري شده مرتب مورد تعمير قرار مي گيرد. البته شکل اوليه ساختمان حفظ شده و فقظ مصالح پوسيده تعويض و مرمت شده و نماي بيروني آن سفيد کاري شده است.
عمارت اميريه بوشهر
ساختمان اصلي بنا مربوط به دوره قاجاريه است که نخست به دستور امير وقت جنوب معروف به سيد حسين بلديه در آن محل انجام وظيفه مي کرده است. بنا از دو طبقه تشکيل شده است. در جلو ايواني بزرگ وجود دارد که داراي دو درگاه ورودي است و در طبقه بالا بالکني با جنس چوب است. وسط دو درگاه ورودي از داخل ساختمان اتاق بزرگ در دو طبقه درست شده است که احتمالا براي پذيرايي و يا کنفرانس بوده و داراي چشم اندازي زيبا به بيرون و منظره دريا مي باشد. ساختمان داراي حياط مرکزي و تمامي اتاق ها دورتا دور واقع شده اند که در هر طبقه ده اتاق وجود دارد. در گوشه خاوري راه پله اي براي رفتن به پشت بام ساخته شده است. جنس درها و پنجره ها از چوب ساج بوده و حفاظ آن ها در جلو مي باشد. درها دو لنگه هستند و داراي نقش و نگار هستند.
ورودي عمارت داراي چشم اندازي بسيار زيباست و پوشش سقف از چوب صندل يا چندل است. ستون هاي جلو ساختمان نيز از جنس چوب ساج است. در جهت جلوگيري از نفوذ رطوبت (به دليل نزديکي به دريا) و موريانه نخست اطراف ستون ها را با بيد کنبال که از پوست درخت نارگيل درست مي شود پيچانده و سپس روي آن را با گچ تزيين کرده اند. چوب هاي کنده کاري به کار رفته در طارمه و نقوش در و پنجره ها، گچبري سر در ها، کنده کاري و گوه هاي برنجي به کار رفته در درگاه ورودي از عوامل تزييني بنا هستند. اين بنا هم اکنون موزه مردم شناسي است. ساختمان توسط شهرداري بوشهر در سال 1378 مرمت و تعمير شده است.
عمارت دهدشتي بوشهر
اين عمارت در شهر بوشهر، خيابان انقلاب، ضلع شمال باختري مسجد امام و پشت بانک مسکن شعبه مرکزي است و از لحاظ واقع شدن در بافت قديم در محله کوتي است. در عصر قاجار توسط حاج غلامحسين دهدشتي که تاجر روغن بوده احداث گرديده و به «عمارت دهدشتي» مشهور شده است. اسناد تجاري زيادي در اين خانه پيدا شده که هم اکنون طبقه بندي شده و در سازمان ميراث فرهنگي نگهداري مي شوند. بعضي از اسناد به خط برجسته سياق است و قدمت برخي از تمبرهاي اسناد به 200 سال پيش مي رسد. اين تمبر ها مربوط به کشور هاي بريتانيا، هندوستان، آلمان و نيز تمبرهاي عصر قاجاريه است.
اين ساختمان به لحاظ معماري از اهميت فوق العاده خاصي برخوردار بوده و چهار طبقه دارد. اکثر ساختمان هاي بافت قديم بوشهر دو طبقه و تعداد انگشت شماري سه طبقه بوده اند. عمده مصالح تشکيل دهنده آن را گچ، سنگ هاي مرجاني، آهک، چوب ساج و صندل تشکيل مي دهند. پوشش سقف از چوب صندل است. سقف اتاق پذيرايي نقاشي رنگ و روغن شده که برگرفته از نقاشي اروپايي مي باشد. تزيينات و گچبري بسيار زيبايي در داخل اتاق ها و سيستم در و پنجره ها به کار گرفته شده است که توجه هر بيننده اي را به خود جلب مي نمايد. هم چنين گره چيني هلال ها، درها، کنده کاري روي اتاق ها و پنجره هاي ديواري از عوامل تزيين است. شيشه هاي رنگي باعث تلطيف نور و زيبايي بيش تر ساختمان شده اند. ساختمان داراي چند ارسي زيبا با گره چيني و شيشه هاي رنگي است. عمارت دهدشتي کاربري تجاري- مسکوني داسته و اکنون نيز ممکن است به صورت موزه فرهنگ مورد استفاده قرار گيرد. اين بنا از سال 1377 توسط ميراث فرهنگي بوشهر مرمت شده است.
مجموعه حاج رييس بوشهر
اين بنا مجموعه اي از پنج ساختمان تو در تو است که در اواسط دوره قاجاريه توسط تاجري سرشناس به نام آقاي حاج عبدالرسول طالبي معروف به حاج رييس ساخته شده است. موقعيت مکاني اين بنا به دليل انجام معاملات تجاري جهت خروج و ورود کالاهاي تجاري از کشتي ها، نزديک به دريا بنا گرديد و فاصله آن تا دريا 6 متر است.
در واقع قسمتي از اين مجموعه بزرگ محل سکونت مالک و قسمت ديگري محل کار منشي ها بوده است. به تبع بافت قديم بوشهر، مصالح به کار رفته، سنگ هاي مرجاني و گچ مي باشد و در پوشش سقف از چوب هاي صندل و حصيري به نام بوريا استفاده شده است. در ساخت در و پنجره ها نيز از چوب ساج که محصول کشورهاي آفريقايي بوده استفاده شده است. کثرت درب و پنجره هاي اين بنا جهت کوران شدن هوا و خنکي فضاي داخلي بنا در تابستان بوده است. در ضلع جنوب باختري اين مجموعه، بنايي مرتبط با آن به نام سه کنجه وجود داشت که مراسم عزاداري و روضه خواني و مجالس مختلف مذهبي در آن صورت مي گرفت. متاسفانه اين بنا به عللي تخريب شده است.
عمارت تنگستاني بوشهر
عمارت تنگستاني در جنوب شهر بوشهر، محله بهمني که جاي خوش آب و هواي اين بندر است، قرار گرفته است. اين بنا متعلق به دوره قاجار بوده و از طرف ملک التجار به محمد باقر خان تنگستاني اهدا شده است. خاندان تنگستاني يکي از معدود خانواده هاي با نفوذ ومقتدر جنوب باختري ايران در چند سده پيش به شمار مي رود. اولين بار در زمان نادر شاه افشار نام يکي از بزرگان خاندان تنگستاني آورده شده است. احمد شاه، خان تنگستاني در به قدرت رساندن کريم خان زند و رساندن سپاه به وي نقش عمده اي داشته است.
مساحت بنا 20504 متر مربع که داراي پهناي 19804 متر مربع و اعيان 700 متر مي باشد و ساختمان در وسط باغي وسيع و زيبا با پوششي از درختان نخل قرار گرفته است. آب انباري بزرگ در باغ احداث شده که آب ساختمان ها را تامين مي کرده است. اين آب انبار در زمستان ها از آب حاصل از ريزش باران پر و براي تابستان ذخيره مي شده است. بنا از 6 اتاق پنج دري بزرگ تشکيل شده که در بين آن ها راهرو قرار گرفته است. هم چنين چهار طرف آن طارمه احاطه کرده که باعث گردش هوا در ساختمان شده و در تابستان هاي گرم هواي مطبوع و خنکي را باعث مي شود.
مصالح به کار رفته سنگ هاي مرجاني است که از کنار دريا کنده شده و مقاوم در برابر گرما و رطوبت هستند. ملاط گچ و ساروج نيز در آن به کار رفته است. پوشش سقف از چوب چندل بوده است. بنا کاربرد مسکوني داشته و هم اکنون به عنوان منزل مسکوني کارمندان ميراث فرهنگي بوشهر مورد استفاده قرار مي گيرد. اين بنا به طور مداوم توسط ميراث فرهنگي تعمير و مرمت مي شود.

قلعه ها ، برجها و آتشكده ها درشهرستان بوشهر

قلعه هلندي هاي بوشهر
قلعه هلندي ها در شمال خاوري جزيره خارک قرار دارد. اين قلعه سابقا برج و بارويي داشته كه از بين رفته است. در سال 1748 ميلادي مقارن با حكومت دوره صفوي كه ايران مورد حمله افاغنه قرار گرفت، هلندي ها پس از تعطيلي دار التجاره بندرعباس، جزيره خارک را مركز خود قرار داده و اين قلعه را احداث كردند.اين قلعه به وسيله كينپ هاوزن در سال 1747 بنا گرديده و به «قلعه هلندي ها» معروف است.

كليساها درشهرستان بوشهر

كليساي بوشهر
اين كليسا متعلق به ارامنه ي گريگوري است كه در سال 1818 م تاسيس شده است. دراين كليسا تعدادي قبور مسيحيان و انگليسي هاي كشته شده در جنگ بين الملل اول وجود دارد. گنبد اين كليسا گچي است و در زير گنبد، محراب و تالار موعظه قرار دارد.
كليساي ظهور مسيح بوشهر
اين كليسا مربوط به زمان تاسيس كمپاني هند خاوري يعني اوايل سده 19 م. است. اين كليساي كوچك در جوار ساختمان كنسولگري سابق انگليس و اداره دارايي پيشين بوشهر قرار دارد.