بازار

ازار اردبیل یادگاری از دوره قاجار می باشد که بر روی بازار دوره صفوی و ماقبل ساخته شده و در سال ۱۳۶۴ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. در قرن دهم هجری در زمان حکومت شاه طهماسب اول بازارهای اردبیل از رونق بسیار زیادی برخوردار بوده اند که از این قبیل می توان به بازار بقالان، کرباس فروشان، قصابان، خراطان، سراجان، قیصریه و دهها سرای دیگر اشاره نمود.
در شرایط موجود راسته های مجموعه بازار اردبیل عبارتند از راسته اصلی بازار، راسته پیرعبدالملک، راسته قیصریه، کفاشان، علافان، بازار زرگران، سراجان، پارچه فروشان، مسگران، چاقوسازان، آهنگران و سراهای آنها پوشش سقف راسته ها با طاقهای جناقی و گنبد چهارطاقی و ساده می باشد. طول طاقنمای مغازه ها به طول متوسط سه تا چهار متر و قطر پایة طاقها ۶۰ تا ۸۰ سانتی متر می باشد.

برج شاطر گنبدی

در حوالی برج به فواصل گوناگون، تپه‌های باستانی قرار دارد که بیشتر آنها مربوط به دوره‌های پیش از اسلام به ویژه دوره اشکانی است. برج از داخل استوانه و از خارج ده‌ضلعی با طول اضلاع ۲٫۶۳ متر است و ازاره‌های سنگی به ارتفاع ۱٫۵ متر و مرکب از چهار رج سنگ‌تراش دارد. بر روی پایة سنگی، جرزهای دووجهی آجری و در فاصله آنها قاب‌سازیهای آجری با طرح‌های مختلف و منظم انجام شده است. ورودی برج در ضلع شرقی و در بالای پایة سنگی واقع شده که پنج یا شش پله در برابر آن قرار داشته است. کتیبه و سردر بنا به مرور زمان تخریب گردیده و از میان رفته است.
بقعه شیخ جبرائیل کلخوران

بقعة شیخ جبرائیل کلخوران پدر شیخ صفی الدین اسحق اردبیلی، جد سلاطین صفوی می باشد که در روستای کلخوران در ۳ کیلومتری اردبیل قرار دارد که مقبرة شیخ امین الدین جبرائیل به صورت یک هشت ضلعی در وسط باغ قرار گرفته است.
قسمتی از بنا در پاکار از سنگهای منتظم اجرا شده که بر روی آنها دیوارهای جانبی بقعه از آجر ساخته شده است. در نمای بیرونی بقعه از تزئینات کاشی بصورت تلفیقی استفاده شده است.
گنبد تخریب شده آن در چند دهة اخیر بازسازی شده است. داخل بقعه با نقاشی برجسته روی گچ و کتیبه هایی با خط علیرضا عباسی مزین گشته است.
ساماندهی محوطه اطراف بقعه در کنار مرمت آن از مهمترین برنامه های طرح ساماندهی بقعه میباشد.
بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

محل کنونی بقعه شیخ صفی الدین حدود ۷۰۰ سال پیش باغ بزرگی بنام اسفریس بوده است که شیخ صفی الدین اردبیلی در بخشی از آن باغ بزرگ به ارشاد و تدریس مریدان خود می پرداخت.
شیخ صفی الدین اردبیلی در سال ۷۳۵ هجری قمری در سن ۷۵ سالگی درگذشت وی از بزرگان عرفان و تصوف در ایران به شمار می رفت و از نفوذ مذهبی بالایی برخوردار بود.
از شیخ صفی آثار مکتوبی چون دیوان اشعار و تفسیر قرآن کریم برجای مانده است.
طبق وصیت وی او را در محل تدریسش و در مدرس خود با ساختن یک برج مقبره ای بنام الله الله دفن کرده اند. وجه تسمیه آن وجود نام مبارک الله در متن ساقه برج آن با خط بنایی معقلی است.
فرزندان شیخ یک به یک به عنوان مرشد خانقاه، جانشین پدر می شدند و این سیر تحول ارشاد در خانقاه اردبیل توأم با افزایش قدرت مردمی این خانقاه در دوره ای از تاریخ ایران جریان داشت که حکومت مرکزی مستقلی به مفهوم جامع کلمه در کشور وجود خارجی نداشت و بالاخره این حرکت سریع مذهبی در خانقاه اردبیل پس از ۷۲ سال منتج به وصول مقام ارشاد به اسماعیل صفوی پسر حیدر شد.
در دوره حکومت شاه اسماعیل تمام انرژی او مصروف ساماندهی اوضاع کشور بود و فرصت و توجه کافی به امر ساماندهی مقابر اجدادش برای او فراهم نشد و فقط اقدام به ساخت بخشی بنام دارالحدیث در بقعه کرد که بعدها این قسمت ویران شده و امروزه آثاری از آن باقی نیست.
پس از شاه اسماعیل شاه طهماسب اول که جانشین وی بود با ساختن بخشی بنام قندیل خانه مجموعه قبور موجود در بقعه را با سالنی بهم متصل کرد و نظم بخشید.
در دوره صفوی باعنایت ویژه شاهان، این مجموعه در نهایت دقت تکمیل و تزئین شد تا جائیکه آدام اولیاریوس بقعه را با مساحتی نزدیک به ۲۱ هزار مترمربع به بهشت موعود خداوندی تشبیه می کند. بقعة وسیع و دیدنی شیخ صفی با سقوط سلسله صفویه چنان مورد بی مهری و عناد واقع میشود که هم اینک کل مساحت عرصه و اعیانی این مجموعه کمتر از ۷ هزار متر مربع است و از اشیاء و لوازم نفیس آن جز نامی غرور آور و یادی تلخ برای نسل امروز باقی نمانده است.
این مجموعه هم اینک کاندید ثبت در فهرست میراث جهانی است و قبر شخصیتهای معتبری از تاریخ این سرزمین را محفوظ داشته و بخش بزرگی از تاریخ این مملکت و شاید جهان اسلام بدون این مجموعه قابل تحقیق و تعریف نیست.

پل ابراهیم آباد

این پل در ابتدای کوچه ابراهیم آباد بر روی رودخانه بالخلو در شهر اردبیل ساخته شده و متعلق به دوره صفویه است. آدام اولئاریوس می نویسد که رودخانه بالخلو در شهر اردبیل به دوشاخه شده و از درون شهر می گذرد. ظاهراً پل ابراهیم آباد نیز ازجمله پلهایی است که پیترودولاواله در سفرنامه خود به آن اشاره کرده است. پل ابراهیم آباد دارای ۳چشمه است که دو دهنه آن در سالهای اخیر مورد بازسازی قرار گرفته است.

پل پردیس

این پل در شهرستان خلخال قرار دارد و ساختمان آنرا به دوره ساسانی نسبت می دهند. نواحی جنوبی و جنوب غربی خلخال تنها معبر طبیعی بوده که زنجان و خونج (کاغذکنان) را بوسیله پلی که بر روی قزل اوزن ساخته شده بود با اردبیل مربوط می ساخته است. شهرهای هروآباد و فیروزآباد تا قرن ۸ هجری محل گذر لشکریان و کاروانهای زیادی بوده که نواحی مرکزی ایران را با آذربایجان و قفقاز مربوط می ساختند.

پل ججین یا ( داش کسن)

این پل در داخل شهر اردبیل و بر روی رودخانه بالخلو ساخته شده است. پل ججین دارای ۷چشمه است و هم اکنون نیز مورد استفاده مردم قرار می گیرد.

پل سرخ سامیان

این پل بر روی رودخانه قره سو در نزدیک روستای سامیان ساخته شده است. پل سامیان در ۱۵ کیلومتری شمال اردبیل و برسر راه اردبیل به گرمی قرار دارد. طول پل ۶۰ متر و عرض آن ۵/۷ متر است. پل سامیان دارای هفت پایه و ۶ دهنه است که هنوز هم مورداستفاده قرار می گیرند.

پل سیدآباد

در ابتدای کوچه سیدآباد بر روی رودخانه بالخلو در محله پیرمادر ساخته شده و دارای ۵ دهنه با تاق ضربی و آجری است.

پل نیر

در داخل شهر نیر و بر روی رودخانه نیر ساخته شده است. ساختمان پل به دوره صفویه منسوب است و دارای ۴ دهنه می باشد. این پل نیز تا چندسال پیش مورداستفاده قرار می گرفت. با احداث پل جدید در کنار آن عبور وسایط نقلیه از روی پل قدیمی ممنوع شده است.

حمام آقانقی

این اثر زیبا در قلب شهر واقع شده و چندصد سال است که به حیاط خود ادامه می دهد. این بنا یادگار دورة صفوی است و دارای کاربری حمام بوده است که در حال حاضر مرمت و احیاء شده و کاربری موزه و مردم شناسی را دارا است.
حمام آقا نقی دارای دوبخش زنانه و مردانه بوده و ورودی این دو بخش مستقل از همدیگر است. قسمت مردانه حمام مانند سایر حمام ها از اصول کلی و فرم اصلی حمامها تبعیت کرده و این فرم در تمام حمامهای اردبیل مشهور است ولی قسمت زنانه با فضاهای کوچک فقط جهت رفع نیاز محله ساخته شده است.این حمام دارای بخش منحصر به فردی بنام چال حوض بوده که کاربرد استخر امروزی را دارا بوده است ابعاد این استخر ۱۶٫۵ طول ، ۳ متر عرض و ۲ متر عمق میباشد .
خانه ابراهیمی

خانه سیدهاشم ابراهیمی در بافت کهن در کوچه شهیدگاه یکی از یادگارهای دوران زندیه در شهر اردبیل به شمار می رود. این بنا در حال حاضر تحت مالکیت اداره کل میراث فرهنگی استان اردبیل قرار دارد. بنای مذکور با یک هشتی کوچک از معبر کوچه وارد حیاط مستطیلی می شود. عمارت اصلی شامل دو طبقه همکف و زیرزمین بوده و تالار نسبتاً بزرگ و زیبایی دارد. این تالار که بخش مهمی از بنا را تشکیل داده شامل دو رواق و یک شاه نشین است که با پنجره های مشبک ریز با شیشه های الوان به صورت ارسی تزئین یافته است. تزئینات به کار رفته در تالار شامل مقرنس ها، گچبریها، نقاشیها و کتیبه های باارزش است.
خانه رضا زاده

خانه مرحوم رضازاده در محله اوچدکان (یکی از محلات ششگانه) در اردبیل واقع شده که قدمت آن مربوط به اواخر دورة قاجاریه می باشد. سردرب ورودی خانه در منتهی الیه جنوب شرقی بنا در مقابل میدانچه ای قرار گرفته که توسط هشتی به محوطه حیاط وارد می شود. بخش اعیانی ساختمان در دو طبقه به مساحت ۶۴۰ مترمربع و پلان نعلی شکل ساخته شده که طبقه اول دارای ۴ اتاق گوشواره با یک راهروی میانی و نیز راهروی دیگر عمود بر آن است که توسط دو دسته پله موجود در آن دو طبقه فوقانی به هم مرتبط می شود و طبقه دوم نیز دارای دو اتاق گوشواره با یک تالار یا شاه نشین در وسط می باشد.

خانه مرحوم مروج اردبیلی

این بنا مربوط به دو دوره می باشد، قسمتی از آن مربوط به دوره قاجار با اصول و شیوه معماری دوران خود و قسمتی هم بصورت الحاقی که مربوط به دوره بعد از انقلاب است و با مصالح زمان خود ساخته شده است.
قسمت قدیمی دارای پی سنگی با ملات شفته آهک بوده و بصورت ازاره سنگی اجرا شده است. بدنه بنا با آجرهای ایرانی ۲۰×۲۰ ساخته شده و پوشش این قسمت از بنا تیرچوبی است. در و پنجره های بکار رفته در آن از جنس چوب می باشد.
قسمت الحاقی این بنا بصورت بنایی بوده و دارای جرزهای باربر می باشد. پوشش آن بصورت تیرآهن با طاق ضربی است. پلاستر داخلی بنا گچی بوده و در بعضی جاها بصورت رنگ شده می باشد. نمای خارجی بنا نیز بصورت آجری اجرا شده است.
پس از فوت آقای مروج(سال ۱۳۷۹) خانواده آن مرحوم خانه را ترک کردند و تا یکسال خانه خالی از سکنه باقی ماند. در سال ۱۳۸۰ این خانه به مرکز پژوهشهای اسلامی تبدیل شد.

دژبوینی یوقون

دژبوینی یوقون برروی صخره‌های استوار کوهی به همین نام قراردارد. این کوه از عظمت و صلابت خاصی برخوردار است و صخره‌های جنوبی و غربی آن از حصانت خاصی برخوردار است و کاملا نفوذ ناپذیر مینماید.
دهکده دیگری مرسوم به «دوشانجوق» به فاصله کمی از این دژ و درمشرق آن قرارگرفته است. برای رسیدن به دهکده «کورعباسلو» بایستی از دهکده «قره شیران» عبورکنیم که از این پس صخره‌های کوه بوینی یوغون مشهود است. گرچه تخریبهای متعدد روزگار اعم از انسانی و آب و هوایی و زلزله عمدتا بر دیوارهای حصین این دژ رحمی ننموده است با وجود این آثار برج و باروهای بیرونی و درونی دژ تا ارتفاع قابل ملاحظه‌ای پابرجا مانده و در مواردی نیز پوشانده شده و یا از بین رفته است اما اثر کلیت دیوارها باقی است. سنگها و دیگر مصالح قلعه در اثر تخریب فضاها، داخل و نیز بیرون حصار دژ را چنان پوشانده است که به سختی می‌توان بدون خاکبرداری نقشه‌ای از فضاهای داخلی آن ترسیم نمود.
دیوارهای دژ از سنگ ساخته شده‌اند. بویژه جدار بیرونی آنها از سنگهای قالبی و درشت ساخته شده و جدار داخلی سنگ چینی از سنگهای مختلف است. قطر دیوارهای دفاعی قلعه از حدود ۲ متر تا در مواردی بیش از ۵ متر میباشد. در قسمت شمالی روی قلعه ارنفاع جدارهای فضاهای داخلی تا حدودی قابل تشخیص است از جمله می‌توان وجود یک فضایی به طول ۲۸۰ سانتی‌متر و به عرض ۲۸۰ سانتیمتر و به عرض ۲۱۰ سانتی متر را نام برد که سطح صخره‌ای کف آن صاف نگردیده است و شاید به عنوان انبار آذوقه کاربرد داشته است.
عمده مصالح بکاررفته در این دژ در درجه اول سنگ و ساروج است، ملات ساروج عامل چسباننده سنگها بخوبی درطول تاریخ قابلیت خود رابرای چنین تاسیساتی نشان داده است.
سنگهای قالبی و پاک تراش برای نمای بیرون دیوارها و برجها بکاررفته است و لاشه سنگها عمده مصالح داخل دیوارهای ضخیم آنرا تشکیل می‌دهند.
برای فضاهای داخل قلعه از مصالحی چون آجر و نیز خشت استفاده گردیده است. دربررسی به عمل آمده چند نوع آجر درسطوح قلعه مشاهده گردید که ازلحاظ اندازه با هم متفاوت بوده‌اند، احتمال دارد در زمانهای اخیر آجرهای سطح قلعه توسط روستاییان و بویژه خوانین درقرون اخیر جهت ساختمانهای خود از اینجا حمل گردیده است. یکسری از آجرها، دارای اندازه های معمول  ۶×۲۴×۲۴ سانتیمتر بودند که مربع شکل و درمواردی ضخامت آنها ۵ سانتیمتر بود.
بدلیل کوهستانی بودن آب و هوای منطقه، وجود فصل بارش بویژه برف درماههای سرد، بناهای داخلی تا ارتفاع معینی با سنگ و ساروج و روی آنها با آجر و خشت برپا شده بود.  یکی دیگر از انواع آجرها آجرهای مربع شکل به ابعاد ۱۰× ۳۰×۳۰ سانتیمتراست که تکه‌های خردشده آنها بوفور درسطح قلعه پراکنده است.
دهکده سخره ای اباذر

برای رسیدن به این منطقه بایستی از رودخانه بالغلو عبور کرد و به طرف دهکده سقزچی مسیر را طی کرد. پس از عبور از کنار آبگرم سقزچی ومکانی موسوم به لانه اژدها در نزدیکی دهکده سقزچی جاده دو شاخه می‌شود. انشعابی که به سمت جنوب شرقی به طرف دهکده اباذر ادامه پیدا می‌کند، پس از گذشتن از دهکده فعلی اباذر مجددا حدود ۵/۱ کیلومتر دیگر راه طی کرده ودر دل منطقه کوهستانی به محل باغ دره می‌رسیم دره‌ای که از آن آب جاری میشود و آب مورد نیاز ساکنان دهکده صخره‌ای را تامین میکرده است.گرچه دهکده صخره‌ای در دل صخره و در پشت قبرستان و تپة نه چندان مرتفعی قرار دارد، اما حتی تا چند قدمی نیز قابل رویت نیست، لذا یک مکان کاملا مخفی و مطمئنی را تشکیل میدهد، که دارای موقعیت تدافعی خاصی می‌باشد. از هیچ مکان دیگری راهی برای دستیابی به این محل وجود ندارد.
این دهکده از ترکیب ۱۳ واحد یا فضای معماری  تشکیبل شده است. هر واحد بطور مستقل در دامنه یا شیب صخره و رو به جنوب کنده شده‌اند. بعضی از واحدها بصورت منفرد و تعدادی دیگر با توجه به عملکردشان متشکل از چندین قسمت هستند. علاوه بر این در جلوی هر فضای صخره‌ای بقایای دیوار سنگی به چشم می‌خورد که قطر هر کدام به یک متر میرسد که در حال حاضر تخریب شده‌اند. بنا به دلایل مختلف درگاههای تمام منازل کنده شده رو به جنوب است. اغلب آثار معماری صخره‌ای این دهکده، دارای دریچه نورگیر از سقف هستند، و این نورگیرها در فضاهایی که دارای دریچه ورودی کوچکی هستند، روشنای لازم را تامین میکنند. زیرا اگر این نورگیرها کنده نمی‌شدند، بدلیل وسعت فضای زیستی ایجاد شده، قسمت اعظم آن در تاریکی فرو می‌رفت.

فرها کهلی ویا غار فرهاد

در فاصله نزدیکی از آن کاروانسرای کوهستانی عباسی دوره صفویه قرار دارد. طرح و نقشه آن دالان مرکزی و بصورت یک محور طولی با چهار بازوی طرفین و به صورت تقریبا متقارن است. دهانه غار رو به شمال باز میشود و محل در ورودی در دهانه با تراش منظم تر هویدا است. اما تراش فضای داخلی دارای دقت آنچنانی نیست. طول فضای داخلی مرکزی از دیواره داخلی مدخل۵/۱۱ متر است اما طول بازوی متقاطع اول ۱۴ متر که در دو طرف دالان دو فضای تقریبا مجزایی را تشکیل می‌دهند. و طول بازوی انتهایی که تقریبا به شکل T گونیای نامنظم است حدود ۹ متر است. مجموع دالان مرکزی و بازوهای آن میتواند سه الی چهار فضای تقریبا مجزا  را جهت زیست همزمان لااقل سه گروه در صورت کاربرد آن بصورت یک کاروانسرای صخره‌ای فراهم نماید.
برای تهویه و روشنایی آن چهار عدد روزن در سقف صخره‌ای آن ایجاد گردیده است که روشنایی داخل را همواره با ورودی به عهده دارند. البته در طول زمان قسمتهای آن دچار فرسایش و تخریب تدریجی گشته است.
سالن مرکزی در فاصله شش متری حالت سکو پیدا کرده و حدود ۴۰ الی ۵۰ سانتیمتر مرتفع از کف نیمه اول است. ارتفاع ورودی ۱۵۰ سانتیمتر و عرض آن ۱۶۰ سانتیمتر است. جدارهای داخل در طول زمان بدلیل روشن کردن آتش سیاه شده‌اند داخل فضاهای طاقچه‌ها و جاچراغی که به صورت طاقچه‌ای کم عرض و با ارتفاع بلندتر و تقریبا مخروطی شکل کنده شده است. دهانه این غار رو به شمال باز شده است که موافق شیب ملایم کوه است. سقف آن هم در طول و هم در عرض با انحنای ملایمی به انتها میرسد و بلندترین ارتفاع به ۱۹۰ تا ۲۰۰ سانتیمتر میرسد.