سه شنبه 28 مهر 1388 ساعت 11:20 AM
بناي مسجد جامع زواره دربخش مركزي زواره، در 15 كيلومتري شمال خاوري اردستان واقع
شده و با توجه به مدارک موجود، اولين مسجد چهار ايواني ايران است كه در دوره سلجوقي
ساخته شده و اصالت خود را به نحو شايسته‌اي محفوظ داشته است. اين مسجد به وسعت حدود
1200 مترمربع با مصالح آجر و سنگ و گچ و خاک و با نقشه چهار ايواني و طرح مستطيلشكل ساخته شده و مشتمل بر صحن چهار گوش، ايوان‌هاي چهارگانه، گنبدخانه، شبستان،رواق، سردر، مناره، محراب گچبري نفيس و كتيبه‌هايي زيباست. سطح مسجد حدود يک متر اززمين‌هاي اطراف مرتفع‌تر و داراي دو سردر ورودي مزين به آجركاري و طاق نماهاي درخور توجه در ضلع خاوري و باختري است. از اين ورودي‌ها مي‌توان وارد فضاي طاق دار وسپس صحن مسجد شد. صحن مسجد به ابعاد 5/16×18 متر در چهار طرف داراي ايوان و دهانههاي طاق دار است. كف صحن با آجر و سنگ فرش شده است. بر پيشاني نماي صحن، كتيبه بنايمسجد را به خط كوفي و با آجر تراش به صورت سرتاسري نوشته‌اند كه متأسفانه بخش عمدهآن از بين رفته است. با توجه به ريختگي‌هاي موجود به يقين نمي توان از باني و سالتاريخ آن سخن گفت، اما به نظر آندره گدار با توجه به موقعيت قرارگيري حروف تاريخي،تاريخ بنا نمي تواند جز (530هـ . ق) باشد. همچنين با توجه به مشابهت بسيار اينمسجد با مسجد جامع اردستان و هم زماني تقريبي آنها و وجود كلمه «احمد» در كتيبهجامع زواره، به احتمال زياد، باني آن همان باني مسجد جامع اردستان (ابوطاهر بنغالي) بوده است.
ايوان‌هاي مسجد داراي ابعاد مختلف هستند، بدين ترتيب كه ايوان جنوبي از ايوان شمالي بلندتر و عريض‌تر، و ايوان شماي از ايوان‌هاي باختري و خاوري بزرگ تر است. سطوح ايوان‌ها، آجري ساده است و تنها در جرزهاي طرفين داراي طاق نماهاي محراب گونه سه طبقه‌اند. ايوان جنوبي صحن به دهانه 7 و عمق 5/4 متر داراي پوشش رسمي بندي زيبايي است. اين ايوان از طريق ضلع جنوبي به گنبدخانه و از اضلاع خاوري و باختري، به شبستان‌هاي طرفين راه پيدا مي‌كند.
شبستان گنبددار مسجد به ابعاد هر ضلع 45/8 متر داراي گنبدي آجري است كه در كمال زيبايي و تناسب به وسيله گوشه سازي بر طرح مربعي قرار گرفته است. گوشه سازي گنبد از نوع پتكانه با ارتفاع زياد است. گنبد به قطر دهانه حدود 8 متر، از نوع دو پوسته پيوسته است. دو پوسته اين گنبد از ارتفاع شكرگاه، از هم جدا شده‌اند. پوسته دروني، از نوع بيضوي و پوسته خارجي، از نوع نوع شب دري تند است. ارتفاع داخلي گنبد، 13 و ارتفاع خارجي آن، 14 متر است. آجركاري سطح زيرين گنبد و منطقه انتقالي به شيوه تزييني تا حدودي شبيه گنبدخانه هاي مسجد جامع اصفهان اجرا شده است. در زير گوشه ساز، كتيبه سراسري بنا به خط كوفي از آجر تراش در زمينه‌اي از گل و بوته گچي مشتمل بر آيات قرآني و عبارات تاريخي قرار دارد كه متأسفانه بخش عمده آن از بين رفته است.
در ضلع جنوبي گنبدخانه، محراب نفيس گچبري با وضعيت نسبتاً خوبي برجاي مانده است. اين محراب به ابعاد تقريبي 20/4×30/7 متر به صورت مستطيل قائم الزاويه‌اي متشكل از دو حاشيه و دو طاقنما با هلالي تيزه دار بر روي هم است. هركدام از طاق نماها بر دو ستون با سرستون‌هايي قرار گرفته‌اند. سطوح محراب داراي تزيينات گچ بري برجسته مشتمل بر كتيبه‌هايي به خط كوفي و نسخ و نقوش گياهي و اسليمي است. كتيبه هاي اين محراب مشتمل بر آيات قرآني با رنگ نارنجي رنگ آميزي شده‌اند. خط كتيبه كوفي، شباهت بسياري با خط كتيبه زير گنبد دارد و به نظر مي‌رسد كه هر دو در يک زمان نوشته شده باشند (551هـ . ق). در اين گنبدخانه، دو محراب فرعي نيز قرار دارد كه آسيب زيادي متحمل شده‌اند.
ايوان شمالي صحن حدود 1 متر از صحن مرتفع‌تر است. ايوان‌هاي خاوري و باختري در انتها داراي بخش مجزا شده‌اي هستند. در طرفين ايوان‌ها، شبستان‌هاي ستوندار واقع‌اند كه با طاق‌هاي ناوداني شكل (نوعي قوس كليل) عمود بر صحن پوشش يافته‌اند. در ضلع باختري و مجاور ورودي باختري مسجد، مناره‌اي به قطر 5/4 و ارتفاع كلي 11 متر با پلكان مارپيچ قرار گرفته كه بخش فوقاني آن از بين رفته است. راه ورود به اين مناره از داخل مسجد است. براساس نوشته مورخان، سردابه‌اي كهن در زير راسته درآيگاه مسجد وجود دارد و مسجد فعلي بر روي مسجد شبستاني كهن تر بنا شده است. اين بنا به شماره 283 به ثبت تاريخي رسيده است.
شبستان گنبددار مسجد به ابعاد هر ضلع 45/8 متر داراي گنبدي آجري است كه در كمال زيبايي و تناسب به وسيله گوشه سازي بر طرح مربعي قرار گرفته است. گوشه سازي گنبد از نوع پتكانه با ارتفاع زياد است. گنبد به قطر دهانه حدود 8 متر، از نوع دو پوسته پيوسته است. دو پوسته اين گنبد از ارتفاع شكرگاه، از هم جدا شده‌اند. پوسته دروني، از نوع بيضوي و پوسته خارجي، از نوع نوع شب دري تند است. ارتفاع داخلي گنبد، 13 و ارتفاع خارجي آن، 14 متر است. آجركاري سطح زيرين گنبد و منطقه انتقالي به شيوه تزييني تا حدودي شبيه گنبدخانه هاي مسجد جامع اصفهان اجرا شده است. در زير گوشه ساز، كتيبه سراسري بنا به خط كوفي از آجر تراش در زمينه‌اي از گل و بوته گچي مشتمل بر آيات قرآني و عبارات تاريخي قرار دارد كه متأسفانه بخش عمده آن از بين رفته است.
در ضلع جنوبي گنبدخانه، محراب نفيس گچبري با وضعيت نسبتاً خوبي برجاي مانده است. اين محراب به ابعاد تقريبي 20/4×30/7 متر به صورت مستطيل قائم الزاويه‌اي متشكل از دو حاشيه و دو طاقنما با هلالي تيزه دار بر روي هم است. هركدام از طاق نماها بر دو ستون با سرستون‌هايي قرار گرفته‌اند. سطوح محراب داراي تزيينات گچ بري برجسته مشتمل بر كتيبه‌هايي به خط كوفي و نسخ و نقوش گياهي و اسليمي است. كتيبه هاي اين محراب مشتمل بر آيات قرآني با رنگ نارنجي رنگ آميزي شده‌اند. خط كتيبه كوفي، شباهت بسياري با خط كتيبه زير گنبد دارد و به نظر مي‌رسد كه هر دو در يک زمان نوشته شده باشند (551هـ . ق). در اين گنبدخانه، دو محراب فرعي نيز قرار دارد كه آسيب زيادي متحمل شده‌اند.
ايوان شمالي صحن حدود 1 متر از صحن مرتفع‌تر است. ايوان‌هاي خاوري و باختري در انتها داراي بخش مجزا شده‌اي هستند. در طرفين ايوان‌ها، شبستان‌هاي ستوندار واقع‌اند كه با طاق‌هاي ناوداني شكل (نوعي قوس كليل) عمود بر صحن پوشش يافته‌اند. در ضلع باختري و مجاور ورودي باختري مسجد، مناره‌اي به قطر 5/4 و ارتفاع كلي 11 متر با پلكان مارپيچ قرار گرفته كه بخش فوقاني آن از بين رفته است. راه ورود به اين مناره از داخل مسجد است. براساس نوشته مورخان، سردابه‌اي كهن در زير راسته درآيگاه مسجد وجود دارد و مسجد فعلي بر روي مسجد شبستاني كهن تر بنا شده است. اين بنا به شماره 283 به ثبت تاريخي رسيده است.
