ده چيز روزه را باطل مى‏كند:


اول: خوردن

دوم: آشاميدن


سوم : دروغ بستن به خدا و پيغمبر (ص) و جانشينان پيغمبر عليهم السلام


چهارم : جماع (نزدیکی کردن با زنان)

پنجم:استمنا، و استمنا آن است كه انسان با خود كارى كند كه منى از او بيرون آيد .
 

ششم: باقى ماندن بر جنابت و حيض و نفاس تا اذان صبح


هفتم: رساندن غبار غليظ به حلق

هشتم: فرو بردن تمام سر در آب

نهم: اماله كردن (تنقیه:فروکردن چیزی از ناحیه مقعد) با چيزهاى روان

دهم: قى كردن (بالا آوردن و استفراغ ، از روی عمد)

ارکان اسلام به مجموعه‌ای از پایه‌ها و اعمال اسلامی گفته‌ می‌شود که شرط پذیرش اسلام برای یک مسلمان است.

ارکان شیعیان

شیعیان ارکان را به دو دسته اصلی و فرعی تقسیم می‌کنند. اصول بر مبنای اصول عقیدتی‌ست و فروع بر مبنای اعمال واجب. اعتقاد به اصول شرط پذیرش دین و مذهب‌اند اما انجام فروع شرط لازم برای مسلمان‌بودن نیست.

اصول دین شیعه به‌ ترتیب از قرار زیرند:

1- توحید : به معنای یگانگی خداوند متعال است.

2- عدل : به معنای آن است که افعال خداوند متعال از سر دادگری و شایستگی است و به هیچ کس ستم نمی‌کند و هر چیزی را در جای خویش نگه می‌دارد و با هر موجودی، چنانکه شایسته‌است رفتار می‌کند.

3- نبوت : به معنای پیامبری محمد بن عبدالله و دیگر پیامبران الهی است.

4- امامت : بدین معنا که پس از پیامبر اسلام دوازده امام معصوم منصب خلافت و امامت را بر عهده دارند و آنان منصوب خداوند متعال‌اند.

5- معاد : به معنای آن است که روزی همه مکلفان برای بازخواست و حساب در پیشگاه الهی گرد هم می‌آیند و هر کس به پاداش و کیفر خویش می‌رسد. (قیامت)

فروع دین نیز به مجموعه ده عمل اسلامی که انجامشان واجب‌ است اطلاق می‌شود که از قرار زیرند:

1- نماز

2- روزه

3- خمس

4- زکات

5- حج

6- جهاد

7- امر به معروف (دستور به خوبیها و نیکیها)

8- نهی از منکر (بازداشتن از بدیها و زشتیها)

9- تولی (دوستى با دوستان خدا)

10- تبری (دشمنى با دشمنان خدا)

اگر در مقاله های پیشین با ما همراه بودید دریافته اید که تلاش کردیم در این سلسله از نوشته¬ها بطور منطقی و با ادل? کافی به اثبات اصول دین اسلام بپردازیم. در مرحله پیشین براهین وجود خدا¬ـ مباحث مطرح شده، اختصاص به دین خاص نداشته و تمام دینداران می توانستند از این طریق به اثبات خداوند بپردازند. به همین دلیل ما تنها به ادله فیلسوفان و متکلمان  مسلمان اکتفا نکرده و از براهینی که توسط اندیشمندان غربی مطرح شده بود نیز سود جستیم. اینک اما به عنوان یک مسلمان به مرور و بررسی اصول دین اسلام می پردازیم. طبیعتاً در این مسیر تکیه و تمرکز ما بر دلایلی است که از سوی اندیشمندان اسلامی مورد توجه قرار گرفته است، ولی در هر بحثی که استفاده از دلایل متالهین و دینداران غربی به نحو ایجابی و یا شبهات مطرح شده از سوی آنان به نحو سلب  مفید باشد، از آنها نیز استفاده خواهیم کرد.

اصول دین پایه‌های اعتقادی دین است [به این معنا که اگر کسی به این اصول پایبند نباشد نمی توان او را به آن دین خاص ملتزم دانست] که اعتقاد به آنها  باید از روی تحقیق باشد، نه تقلید [برخلاف فروع دین].  اصول دین مربوط به اعتقادات انسان و فروع دین مربوط به اعمال انسان می شود. توحید، نبوت و معاد اصول دین اسلام‌اند  و دو اصل امامت و عدل از مسلّمات مذهب شیعه‌اند و هر کس به آنها ایمان ندارد از مذهب شیعه بیرون است [هرچند از اسلام بیرون نیست]. همه ما کم . بیش شنیده ایم که "تقلید در اصول دین جایز نیست" اما تا بحال فکر کرده اید که چرا؟  در این نوشته [که نخستین مقال? این مجموعه در باره اصول دین است] نخست به چیستی "اصول دین" و  "تقلید" پرداخته و در نهایت به این مسئله می پردازیم که چرا تقلید در اصول دین جایز نیست.

تعریف اصول دین:

"اصول" جمع "اصل" و از ریشه "اصل ـ یاصل) به معنای "تَه" و "بن" است (المنجد (عربی به فارسی): ج1، ص 24). اصطلاح "اصول دین" اصطلاحى‌ كلامى‌ است و به‌ مجموعه‌ باورهایى‌ اطلاق می شود كه‌ اساس‌ دین‌ اسلام‌ را تشكیل‌ مى‌دهند و انكار هر یك‌ از آنها موجوب خروج از دین می شود. بطور کلی اعتقادات دینی را می توان به دو بخش تقسیم نمود:

‌أ. بخش عقیده ای و نظری که اساس و بنیان دین محسوب می شوند.

‌ب. تعالیم و احکام  عملی که مترتب بر عقاید نظری هستند.

آیت الله مصباح با نظر به این تقسیم بندی، قسم "الف" را اصول دین می نامند:

«مناسب است که بخش اعتقادی دین را اصول دین و احکام عملیه را فروع دین بنامیم» (مصباح، محمدتقی، دروس فی العقیده الاسلامیه، ج1، ص 20)

این‌ اعتقادات‌ از این رو اصول‌ دین‌ نامیده‌ می شود كه‌ علوم‌  دینی دیگر مثل‌ حدیث‌، فقه‌ و تفسیر مبتنى‌ بر آنهاست‌.

تعریف تقلید:

تقلید [قلد ـ یقلد]در لغت به معنای "آویختن از چیزی" است لذا در باب تفعیل [در زبان عربی] به معنای "سپردن کار به کسی" است. تقلید در اصطلاح به معنای "قبول قول دیگری بدون مطالبه دلیل" است.

چرا در اصول دین تقلید جایز نیست؟

با تعریف تقلید، اکنون می توانیم بگوییم که مراد از "عدم جواز تقلید در اصول دین" به معنای رجوع نکردن به کارشناس دینی در اصول دین نیست. تقلید قبول قول دیگری "بدون دلیل" است و در صورتی که کسی قولی را با ارائه دلیل کافی به ما عرضه کند به مقتضای عقل باید حرف او را پذیرفت و چنین پذیرفتنی در اصول دین مذموم شمرده نمی شود. به عبارت دیگر، رجوع جاهل به عالم با مطالبه دلیل، از ضروریات عقلی است. اما متکلمین شیعه برای شناخت عقلی اصول دین دلایلی ذکر کرده اند که در اینجا تنها به 2 دلیل اشاره می کنیم: 

از آنجا که فطرت و عقل انسان برای "ارضای حس کنجکاوی، دفع خوف و ضرر محتمل و ..." به شناخت اصول دین می پردازد، اگر این شناخت از راه تقلید حاصل شود نمی تواند به این نیازهای انسان پاسخ گوید (ابن میثم بحرانی، قواعد المرام فی علم الکلام: ص30). 

مقلَِّد یا از بر حق‌ بودن‌ مقلََّد خود آگاه‌ است‌، یا آگاه‌ نیست‌. اگر آگاه‌ نیست‌، در این‌ صورت‌ احتمال‌ بر خطا بودن‌ وی‌ را مى‌دهد و بر این‌ مبنا تقلید كردنش‌ قبیح‌ است‌، زیرا او نیز از جهل‌ و خطا ایمن‌ نیست‌؛ اما اگر مى‌داند كه‌ او بر حق‌ است‌، از دو حال‌ خارج‌ نیست‌: یا این‌ آگاهى‌ برایش‌ از روی‌ بداهت‌ حاصل‌ شده‌، یا با دلیل‌ ثابت‌ شده‌ است‌؛ شق‌ اول‌ باطل‌ است‌، و بر مبنای‌ شق‌ دوم‌، یا این‌ دلیل‌ غیرتقلیدی‌ است‌، یا از روی‌ تقلید حاصل‌ شده‌ است‌. در صورت‌ اخیر شمار اشخاصى‌ كه‌ تقلید از آنها لازم‌ است‌، نهایتى‌ نخواهد داشت‌. پس‌ تنها فرض‌ معقول‌ این‌ است‌ كه‌ آن‌ شخص‌ با دلیل‌ به‌ بر حق‌ بودن‌ وی‌ پى‌ برده‌ است‌ و این‌ كار در واقع‌ تقلید نیست‌، پس‌ در این‌ زمینه‌ تقلید باطل‌ است‌ (سیدمرتضى‌، على‌ الذخیرة: 165- 164).

بیان سید مرتضی به خوبی به ما نشان می¬دهد که چرا باید در اصول دین تقلید [متابعت بدون دلیل] را کنار گذاشت.

شهید مطهری نیز دلیل جایز نبودن تقلید در اصول دین را چنین بیان می کنند:

«قرآن كریم ایمان را بر پایه تفكر و تعقل گذاشته است قرآن همواره می‌خواهد كه مردم از اندیشه به ایمان برسند. قرآن در آنچه باید به آن مؤمن و معتقد بود و آن را شناخت، تعبد را كافی نمی‌داند علیهذا در اصول دین باید منطقاً تحقیق كرد، مثلاً این كه خداوند وجود دارد و یكی است مسئله‌ای است كه منطقاً باید به آن پی‌برد و همچنین این كه حضرت محمد (ص) پیامبر خدا است» (مطهری، مجموعه آثار، ج 3، ص 59).

آورده‌اند که شیخ جنید بغدادی، به عزم سیر، از شهر بغداد بیرون رفت و مریدان از عقب او.
شیخ احوال بهلول را پرسید. گفتند: او مردی دیوانه است.
گفت: او را طلب کنید که مرا با او کار است. پس تفحص کردند و او را در صحرایی یافتند. شیخ پیش او رفت و سلام کرد.
بهلول جواب سلام او را داد و پرسید: چه کسی هستی؟
عرض کرد: منم شیخ جنید بغدادی.
فرمود: تویی شیخ بغداد که مردم را ارشاد می‌کنی؟
عرض کرد: آری…
بهلول فرمود: طعام چگونه میخوری؟
عرض کرد: اول «بسم‌الله» می‌گویم و از پیش خود می‌خورم و لقمه کوچک برمی‌دارم، به طرف راست دهان می‌گذارم و آهسته می‌جوم و به دیگران نظر نمی‌کنم و در موقع خوردن از یاد حق غافل نمی‌شوم و هر لقمه که می‌خورم «بسم‌الله» می‌گویم و در اول و آخر دست می‌شویم.
بهلول برخاست و دامن بر شیخ فشاند و فرمود: تو می‌خواهی که مرشد خلق باشی؟ در صورتی که هنوز طعام خوردن خود را نمی‌دانی. سپس به راه خود رفت.
مریدان شیخ را گفتند: یا شیخ این مرد دیوانه است.
خندید و گفت: سخن راست از دیوانه باید شنید و از عقب او روان شد تا به او رسید.
بهلول پرسید: چه کسی هستی؟
جواب داد: شیخ بغدادی که طعام خوردن خود را نمی‌داند.
بهلول فرمود: آیا سخن گفتن خود را می‌دانی؟
عرض کرد: آری. سخن به قدر می‌گویم و بی‌حساب نمی‌گویم و به قدر فهم مستمعان می‌گویم و خلق را به خدا و رسول دعوت می‌کنم و چندان سخن نمی‌گویم که مردم از من ملول شوند و دقایق علوم ظاهر و باطن را رعایت می‌کنم. پس هر چه تعلق به آداب کلام داشت بیان کرد.
بهلول گفت: گذشته از طعام خوردن، سخن گفتن را هم نمی‌دانی. سپس برخاست و برفت.
مریدان گفتند: یا شیخ دیدی این مرد دیوانه است؟ تو از دیوانه چه توقع داری؟
جنید گفت: مرا با او کار است، شما نمی‌دانید.
باز به دنبال او رفت تا به او رسید. بهلول گفت از من چه می‌خواهی؟ تو که آداب طعام خوردن و سخن گفتن خود را نمی‌دانی، آیا آداب خوابیدن خود را می‌دانی؟
عرض کرد: آری. چون از نماز عشا فارغ شدم داخل جامه‌ خواب می‌شوم، پس آنچه آداب خوابیدن که از حضرت رسول (علیه‌السلام) رسیده بود بیان کرد.
بهلول گفت: فهمیدم که آداب خوابیدن را هم نمی‌دانی. خواست برخیزد که جنید دامنش را بگرفت و گفت: ای بهلول من هیچ نمی‌دانم، تو قربه‌الی‌الله مرا بیاموز.

بهلول گفت: چون به نادانی خود معترف شدی تو را بیاموزم. بدان که اینها که تو گفتی همه فرع است و اصل در خوردن طعام آن است که لقمه حلال باید و اگر حرام را صد از اینگونه آداب به جا بیاوری فایده ندارد و سبب تاریکی دل شود.
جنید گفت: جزاک الله خیراً!

و ادامه داد: در سخن گفتن باید دل پاک باشد و نیت درست باشد و آن گفتن برای رضای خدای باشد و اگر برای غرضی یا مطلب دنیا باشد یا بیهوده و هرزه بود، هر عبارت که بگویی آن وبال تو باشد. پس سکوت و خاموشی بهتر و نیکوتر باشد.

و در خواب کردن این‌ها که گفتی همه فرع است؛ اصل این است که در وقت خوابیدن در دل تو بغض و کینه و حسد هیچ بشری [دوست، همسر، فرزند، والدین، همکار،…] نباشد.

به گزارش موعود «زکاة» در لغت، به دو معنا آمده است: یکى رشد و نموّ و دیگرى پاکى. کلمه «زکات» به سهمی اطلاق می‌شود که انسان مؤمن از مال خود خارج می‌کند و به فقرا می‌دهد، به این دلیل است که در پرداخت آن، امید رشد و افزایش مال همراه با خیرات و برکات را دارد، و موجب تزکیه و پاکى روح پرداخت کننده می‌شود.معناى زکات به کار رفته در آیات کریمه قرآن گسترده است، در حالى‌که معناى خمس یک چیز بیشتر نیست.

آیاتی که درباره زکات در قرآن کریم آمده است؛ همه مربوط به زکات واجب اصطلاحی فقهی نیست؛ بلکه زکات با معانی متفاوت و همراه با عناوین مختلف ذکر شده است؛ مانند زکات واجب، زکات به معنای انفاق و صدقه مستحبی، زکات به معناى پاکى. اگرچه اکثر آیات مربوط به زکات در مورد زکات مال - اعم از واجب یا مستحب- است. همچنین باید در نظر داشت که در صدر اسلام «زکات‏» در معناى لغوى (انفاق مال) به کار می‏رفته، نه در خصوص زکات‏ واجب‏.
اما باید دانست که هرکدام از این‌دو منبع اقتصادی و عبادی جامعه اسلامی، جایگاه ویژه خود را دارند و بر اساس مصلحت‌ها و منفعت‌هایی در مواردی واجب و در مواردی مستحب قرار داده شده‌اند.

پاسخ تفصیلی
اصل کلمه «زکاة» به معناى رشد و نموّى است که از برکت الهى در چیزهاى دنیوى و اخروى حاصل می‌شود.[1] کلمه «زکات» به سهم الهى که انسان مؤمن از مال خود خارج می‌کند و به فقرا می‌دهد، اطلاق می‌شود. به این دلیل است که در پرداخت آن، امید رشد و افزایش مال همراه با خیرات و برکات دارد، یا موجب تزکیه و پاکى روح پرداخت کننده می‌شود و یا از هر دو جنبه است؛ زیرا هر دو فایده در پرداخت زکات وجود دارد.[2] بنابراین، «زکات» در لغت، به دو معنا آمده است: یکى رشد و نموّ و دیگرى پاکى.[3]

بر اساس معنای لغوی و عام، هر چیزى زکاتى دارد. امیرالمومنین علی(علیه السلام) می‌فرماید: «زکات بدن؛ جهاد و روزه گرفتن است. زکات جاه و مقام؛ بذل و بخشش، زکات جمال و زیبایى؛ عفت و عصمت خواهد بود. زکات سلطه و قدرت؛ نجات افراد اندوهگین، زکات شجاعت؛ جهاد فى سبیل اللّه است. زکات صحت و سلامتى؛ کوشش در اطاعت پروردگار و زکات پیروزى؛ احسان خواهد بود. زکات علم آن است که آن‌را نشر دهى و خود را به انجام آن وادار کنى ... زکات قدرت؛ انصاف است...».[4]

زکات در قرآن
در قرآن کریم؛ آمدن «زکات» در کنار «صلاة» نشان آن است که رابطه با خداوند متعال از طریق نماز حاصل شده و رابطه با مخلوق خداوند از راه اداى زکات برقرار می‌شود. همراهى این‌دو به جهت اهمیت ویژه آنها است؛ زیرا نماز در آیات قرآن کریم و روایات اسلامى از جایگاه خاصى برخوردار است و زکات نیز در دین اسلام در بُعد اقتصادى و اجتماعى و ... بسیار اهمیت دارد و ذکر زکات در کنار نماز نشانه جامعیت اسلام و همه جانبه‌نگرى دین مقدس اسلام است.

اما باید توجه داشت آیاتی که درباره زکات در قرآن کریم آمده، همه مربوط به زکات واجب اصطلاحی فقهی نیست؛ بلکه زکات با معانی متفاوت و همراه با عناوین مختلف ذکر شده است؛ مانند زکات واجب،[5] زکات به معنای انفاق و صدقه مستحبی،[6] زکات به معناى پاکى.[7]  اگرچه اکثر آیات مربوط به زکات در مورد زکات مال - اعم از واجب یا مستحب-[8] است.

همچنین باید در نظر داشت که در صدر اسلام «زکات‏» در معناى لغوى (انفاق مال) به کار می‏رفته، نه در خصوص زکات‏ واجب‏. علامه طباطبایی(ره) در ذیل آیه شریفه «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ»؛[9] (بر اساس روایات متعددى از منابع شیعه و منابع اهل تسنن، این آیه شریفه در شأن امیرالمومنین علی(علیه السلام) نازل شده است)، می‌گوید: «اگر مى‏‌بینید امروز وقتى زکات گفته می‌‌شود ذهن منصرف به زکات واجب شده و صدقه به ذهن نمی‌‌آید، نه از این جهت است که بر حسب لغت عرب صدقه، زکات نباشد، بلکه از این جهت است که در مدت هزار و چند سال گذشته از عمر اسلام، متشرعه و مسلمانان زکات را در واجب به کار برده‌‌اند، و گرنه در صدر اسلام زکات به همان معناى لغوى خود بوده است. و معناى لغوى زکات، اعم است از معناى مصطلح آن (زکات واجب فقهی)، و صدقه و انفاق مستحبی.

در حقیقت زکات در لغت، مخصوصاً اگر در کنار نماز قرار گیرد، به معناى انفاق مال در راه خدا و مرادف آن است، همان‌‌طور که همین مطلب از آیاتى که احوال پیامبران گذشته را حکایت می‌کنند به خوبى استفاده می‌شود، مانند این آیه که در باره حضرت ابراهیم و اسحاق و یعقوب می‌فرماید: «وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِیتاءَ الزَّکاةِ»[10] و راجع به حضرت اسماعیل می‌فرماید: «وَ کانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ وَ کانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِیًّا»[11] و درباره حضرت عیسى(علیه السلام) در گهواره می‌فرماید: «وَ أَوْصانِی بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیًّا».[12] ناگفته پیداست که در شریعت ابراهیم و یعقوب و اسماعیل و عیسى(علیه السلام) زکات به آن معنایى که در اسلام است نبود.[13]

همچنین در قرآن می‌خوانیم: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّى وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى»،[14] و «الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ»،[15] و «وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکاةِ فاعِلُونَ»[16] و آیات دیگرى که در سوره‏هاى مکى و مخصوصاً سوره‏هایى که در اوایل بعثت نازل شده مانند سوره «حم سجده» و امثال آن. چه این سوره‌ها وقتى نازل شدند که اصولاً زکات به معناى معروف و مصطلح فقهی هنوز واجب نشده بود، و لابد مسلمانان آن روز از کلمه زکاتى که در این آیات است، چیزى می‌فهمیده‌اند، بلکه این آیه مربوط به زکات: «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکِّیهِمْ بِها وَ صَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ»[17] دلالت دارد بر این‌که زکات مصطلح یکى از مصادیق صدقه است، و از این جهت آن‌را زکات گفته‌اند که صدقه است، و چون صدقه پاک کننده است، زکات هم از تزکیه و به معناى پاک کردن است.[18]در قرآن کریم با این‌که پرداخت زکات به عنوان یک واجب مالى مورد تأکید قرار گرفته، اما به طور مشخص موارد وجوب آن معیّن نشده است و موارد وجوب آن در روایات بیان شده است.

مقایسه زکات با خمس
پرداخت زکات و خمس و دیگر انفاق‌هاى واجب و مستحب، از تکالیف اقتصادی مسلمانان است. ادای این وظایف مالی، افزون بر آثار سازنده اخلاقى، نقش مهمى در توزیع و تعدیل ثروت میان افراد جامعه و برقرارى عدالت اجتماعى دارند. اما هر کدام از خمس و زکات از جهت موارد تعلّق، شرایط وجوب و مصرف با هم تفاوت دارند.

در فقه اسلامی؛ «خمس» عبارت است از یک پنجم اموال انسان که باید از درآمد و مازاد بر مخارج خود با شروط خاصى که در فقه بیان شده، پرداخت شود و آن حقّى است که خداوند براى پیامبر اکرم(صلی الله علیه واله) و امام معصوم(علیهم السلام) قرار داده تا مستمندان از خاندان آن بزرگواران به جاى زکات مصرف و نیازمندی‌هاى خود را با آن تأمین کنند. خمس به دو قسم تقسیم می‌شود: نیمى از آن، سهم امام است که باید توسط حاکم اسلامى در مصالح اسلام و مسلمانان هزینه گردد و نیم دیگر آن، سهم سادات است.[19] خمس به مواردی با شرایط ویژه تعلّق می‌گیرد.[20]

در فقه اسلامى، زکات عبارت است از: حقّ واجبى که به بخشى از اموال برخی افراد غنیّ و ثروت‌مند جامعه تعلق می‌گیرد و باید به نفع فقرا براى صرف در مصالح عمومى پرداخت شود.[21] اغنیا با دادن زکات، از صفات زشتى مانند حرص و بخل (تا اندازه‌اى) پاک می‌گردند و اموالشان نیز با خیر و برکت دنیوى و اخروى، رشد و نموّ خواهد کرد. همچنین از دیدگاه فقها، اصل وجوب زکات از ضروریات و ارکان دین مقدس اسلام است.[22]
آثار زکات
زکات دارای آثار زیادی است؛ مانند این که امیرالمومنین علی(علیه السلام) به نقل از پیامبر اکرم(صلی الله علیه واله) می فرماید: «زکات، پُل اسلام است هر کس آن‌را بپردازد از پُل عبور کرده و هر کس آن‌را نپردازد در زیر آن پُل زندانى می‌شود، و زکات خشم پروردگار را فرو می‌نشاند».[23]

نتیجه
1. معناى زکات به کار رفته در آیات کریمه قرآن گسترده است، در حالى‌که معناى خمس یک چیز بیشتر نیست. اما هرکدام از این دو منبع اقتصادی و عبادی جامعه اسلامی جایگاه خویش را دارند و بر اساس مصلحت‌ها و منفعت‌هایی در مواردی واجب و در مواردی مستحب هستند.

2. درباره علت کثرت آیات زکات –واجب و مستحب- نسبت به خمس، می‌توان گفت: موارد مصرف زکات نسبت به خمس بیشتر است؛ لذا تأکید بیشترى بر مسئله زکات و پرداخت آن شده است؛ زیرا زکات، حکمی است که دایره مصرف آن، شامل تمام افراد جامعه اسلامی (و در برخی از موارد غیر مسلمانان) است و حتی انفاق و صدقات مستحبی شامل سادات هم می‌شود،[24] ولی دایره شمول مصرف خمس محدودتر است و شامل همه افراد جامعه اسلامی نمی‌شود، بلکه در مقابل زکات واجب که برای بنی‌هاشم حرام می‌باشد و آنها حق استفاده از آن‌را ندارند، بخشی از آن برای فقرا و مستمندان آنان اختصاص دارد و نیز سهمی از آن مخصوص امام(علیه السلام) است که در عصر غیبت فقیه جامع شرایط در رفع احتیاجات جامعه و هر کمک اقتصادی که رضایت امام مهدی(عجل الله تعالی فرجه) در آن است، مصرف می‌کند.درباره بخش مربوط به زکات دادن امیرالمومنین علی(علیه السلام) «زکات دادن امیرالمومنین علی(علیه السلام) در حال نماز»، سؤال 931 را مطالعه کنید.

[1]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: داودی، صفوان عدنان، ص 380، دارالعلم‏، الدار الشامیة، دمشق، بیروت، چاپ اول، 1412ق.

[2]. همان، ص 381.

[3]. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 14، ص 358، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بیروت، چاپ سوم، 1414ق.

[4]. محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج 7، ص 46، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، 1408ق؛ ر.ک: لیثی واسطی، علی، عیون الحکم و المواعظ، محقق و مصحح: حسنی بیرجندی، حسین، ص 275، دار الحدیث، قم، چاپ اول، 1376ش.‏

[5]. بقره، 177: «نیکى (و نیکوکار) کسى است که به خدا، و روز رستاخیز، و فرشتگان، و کتاب (آسمانى)، و پیامبران، ایمان آورده و مال (خود) را، با همه علاقه‌اى که به آن دارد، به خویشاوندان و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه و سائلان و بردگان، انفاق می‌کند نماز را برپا می‌دارد و زکات را می‌پردازد و (همچنین) کسانى که به عهد خود -به هنگامى که عهد بستند- وفا می‌کنند و در برابر محرومیت‌ها و بیماری‌ها و در میدان جنگ، استقامت به خرج می‏دهند اینها کسانى هستند که راست می‏گویند و (گفتارشان با اعتقادشان هماهنگ است) و اینها هستند پرهیزکاران!»؛ توبه، 103: «از اموال آنها صدقه‌اى(به عنوان زکات) بگیر، تا به وسیلۀ آن، آنها را پاک سازى و پرورش دهى! و(به هنگام گرفتن زکات،) به آنها دعا کن؛ که دعاى تو، مایۀ آرامش آنهاست؛ و خداوند شنوا و داناست!».

[6]. روم، 39: «آنچه را به عنوان زکات می‌پردازید و تنها رضاى خدا را می‌طلبید (مایه برکت است و) کسانى که چنین می‌کنند داراى پاداش مضاعفند». منظور از زکات در این آیه هر گونه صدقه‌ای را شامل می‌شود؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 16، ص 185، دفتر
انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417ق.

[7]. کهف، 81: «از این رو، خواستیم که پروردگارشان به جاى او، فرزندى پاک‌تر و بامحبت‏تر به آن دو بدهد!»؛ مریم، 13: «و رحمت و محبّتى از ناحیه خود به او بخشیدیم، و پاکى (دل و جان)! و او پرهیزگار بود».

[8]. ر.ک: «موارد تعلّق زکات واجب و مستحب»، سؤال 9422.

[9]. مائده، 55: «سرپرست و ولىّ شما، تنها خداست و پیامبر او و آنها که ایمان آورده‌اند همانها که نماز را برپا می‌دارند، و در حال رکوع، زکات می‌دهند».

[10]. انبیاء، 73: «ما وحى کردیم به آنان کارهاى نیک و نماز خواندن و زکات دادن را».

[11]. مریم، 55: «اسماعیل چنان بود که همواره اهل خود را به نماز و زکات توصیه می‏کرد و در نزد خداوند پسندیده بود».

[12]. مریم، 31: «و خداى من به من دستور داد که تا زنده‏ام نماز و زکات را ترک نکنم».

[13]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 6، ص 10، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417ق.

[14]. اعلى، 15: «به تحقیق رستگارى یافت آن که تزکیه کرده و به یاد خدایش افتاده نماز گزارد».

[15]. فصلت، 7: «آنان که زکات را نمی‏پردازند، و آخرت را منکرند».

[16]. مؤمنون، 4: «آنهایى که دستور زکات را انجام می‏دهند».

[17]. توبه، 103.

[18]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج 6، ص 10 – 11.

[19]. ر.ک: «سهم امام»، سؤال 8419؛ «پرداخت خمس و اجازۀ مراجع»، سؤال 690.

[20]. ر.ک: «چیستی خمس و موارد تعلق آن»، سؤال 19664.

[21]. ر.ک: مشکینی، میرزا علی، مصطلحات الفقه، ص 280 – 281، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

[22]. علامه حلّی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج 5، ص 7 – 8، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، بی‌تا؛  محدث بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، محقق و مصحح: ایروانی، محمد تقی، مقرم‌، سید عبد الرزاق، ج 12، ص 8، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، 1405ق؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، ج 1، ص 311، مؤسسه مطبوعات دار العلم، قم، چاپ اول، بی‌تا؛ حسینی سیستانى، سید على، منهاج الصالحین، ج 1، ص 351، انتشارات دفتر حضرت آیة الله سیستانى، قم، چاپ پنجم، 1417ق.

[23]. «الزَّکاةُ قَنْطَرَةُ الْاسْلامِ فَمَنْ ادَّاها جازَ الْقَنْطَرَةَ وَ مَنْ مَنَعَهَا احْتَبَسَ دُوْنَها وَ هِىَ تُطْفِى‏ءُ غَضَبَ الرَّبِّ»؛ شیخ طوسی، الامالی، ص 522، دار الثقافة، قم، چاپ اول، 1414ق.

[24]. ر.ک: «موارد مصرف صدقه و حرمت دادن صدقه به سید»، سؤال 2981.

     پرداخت خمس سابقه قبل از اسلام را ندارد و بعد از ظهور اسلام و تشکیل حکومت اسلامی توسط پیامبر - صلی علیه و آله و سلم-  طبق آیات و روایات پرداخت خمس واجب شد .

     کلمه خمس در لغت به معنای پنج و یک پنجم و در اصطلاح فقهی یک پنجم مال است که هر مسلمانی طبق شرایط مقرره ازمال خویش به مصرف می رساند.

     از ویژگی های خمس موارد مشمول بسیار گسترده و محدود نبودن آن است و دیگر این که خمس متعلق به حکومت اسلامی ولی زکات تعلق به جامعه اسلامی دارد.

نیمی از خمس سهم سادات نیازمند بنی هاشم از ایتام، مساکین و ابناءسبیل می باشد و سادات حق برداشت از صندوق زکات را ندارند.

     و ادله شیعه بر وجوب خمس یک وجود آیه شریفه « وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَیءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ

وَلِلرَّسُولِ وَلِذِی الْقُرْبَى وَالْیتَامَى وَالْمَسَاكِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا یوْمَ

الْفُرْقَانِ یوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ»(الأنفال/41) است و دیگری احادیث و روایاتی که از پیامبر و ائمه - علیهم السلام - به ما رسیده است و دیگری اجماع فقهای شیعه.

     در زمان حیات پیامبر - صلی علیه و آله و سلم- خمس به طور عادلانه تقسیم می شد امّا بعد از حیات ایشان ، خلفا خمس را به درخواست خود مصرف می کردند تا اینکه در زمان حضرت علی - علیه السلام- دوباره تقسیم عادلانه ای از خمس می شد.

     علمای اهل تسنن خمس را فقط در غنائم جنگی می دانند و دلایلی بر تصدیق این مدعا بیان نموده اندو فلسفه خمس را نیز تشریح نموده اند.

     ولی علمای شیعه معتقدند هر فردی مبدأ محاسبه سال خمس خود را مشخص نموده و با گذشت و کسر مؤونه یک سال زندگی، یک پنجم سود درآمد خود را پرداخت می کند و این مقدار به شش قسم تقسیم می شود، سه سهم از آن خداوند و پیامبر و امام معصوم - علیه السلام- می باشد و سه سهم دیگر متعلق به سادات نیازمند است.

    باتوجه به ادله علما منظور از ذی القربی امامان معصوم -علیهم السلام- می باشند و منظور از یتیمان و مساکین و ابناء سبیل ، سادات بنی هاشم می باشند با قرار دادن سهمی برای سادات، آنها را به خاطر مصالح عموم و این که هیچ گونه سوء ظنی به وجود نیاید آنها را کنار زده و از زکات محروم کرده است.

     در زمان حضور امام معصوم علیه السلام ایشان خود ، خمس را دریافت نموده و به مصرف می رسانند. ولی در زمان غیبت ، ولی فقیه و مراجع معظم تقلید مقدار خمس را دریافت و طبق مصلحت جامعه مسلمین آنرا به مصرف می رسانند.

     در این بستر آثار اخلاقی پرداخت خمس و عدم پرداخت آن با ذکر برخی روایات و سهم هر کدام از مالکین خمس بیان شده و شرایط استحقاق خمس به سادات و آداب پرداخت و گرفتن و عدم جواز تصرف در آن توضیح داده شده است، و این که سن تکلیف برای فرد پرداخت کننده شرط می باشد و در غیر این صورت ولی او خمس را پرداخت می کند به جز دو مورد که مورد بررسی قرار گرفته است. در نتیجه اگر مسلمین به امور واجب خود بپردازند و حقوق اسلام را رعایت کنند تا حدودی تناسب طبقاتی اقتصاد در جامعه رعایت می شود و فقر و گرسنگی از بین می رود.

     ازمنابع دست اول قرآن کریم و منابع دست دوم از قبیل کتب اعتقادی در این نوشتار استفاده شده و روش انجام این تحقیق به صورت فیش برداری و کتابخانه ای بوده است.

امام حسن، فرزند علی بن ابی‌طالب(ع)، سرور جوانان بهشت است.
بنا به روایت مشهور بین شیعه و اهل سنت، امام حسن(ع) در شب نیمه ماه مبارک رمضان، سال سوم هجرت در شهر مدینه دیده به جهان گشود.
کنیه‌اش ابو محمد است. برخی گفته‌اند: این کنیه را پیامبر اکرم(ص) به امام حسن(ع) داد. در هفتمین روز ولادتش حضرت فاطمه(س) قنداقه امام حسن را – در پارچه‌ای از حریر بهشتی که جبرئیل برای پیامبر آورده بود – خدمت پدر آورد و پیامبر(ص) نام حسن را بر وی نهاد.
لقب‌های آن‌حضرت عبارتند از: سیّد، زکی، مجتبی و تقی.
هنگام ارتحال ملکوتی پیامبر(ص)، امام حسن(ع) هفت سال و چند ماه، یا هشت سال داشت. زمانی که امامت بعد از علی(ع) به ایشان رسید، ۳۷ ساله بود.
شیخ مفید در کتاب ارشاد می‌گوید: «زمان بیعت (امامت) امام مجتبی روز جمعه ۲۱ رمضان سال چهل هجری بود».
مدت امامت آن‌حضرت شش ماه و سه روز به طول انجامید و در سال ۴۱ هـ.ق بین او و معاویه صلح‌نامه امضا شد. پس از اجرای صلح، امام حسن(ع) به مدینه مراجعت نمود و مدت ده سال آخر عمر شریفش را در آن‌جا ساکن بود.
درباره تاریخ شهادت امام حسن مجتبی(ع) در منابع اسلامی اختلاف نظر دیده می‌شود؛ پنجم ربیع الاول، و ۲۸ صفر سال پنجاه هجریکه مشهور همان قول دوم است.
امام حسن(ع) به دست همسرش جعده (دختر اشعث کندی) از طریق سم به شهادت رسید. این حادثه با دسیسه و نیرنگ معاویه و وعده ازدواج با پسرش یزید بن معاویه صورت پذیرفت. سرانجام امام(ع) با نوشیدن زهر به دست همسرش به دیدار حق شتافت و امام حسین(ع) پس از مراسم غسل و کفن، برادرش را در کنار مقبره مادر بزرگشان فاطمه بنت اسد در قبرستان بقیع به خاک سپرد.

انفاق همه مال و نصف مال در راه خدا
حضرت مجتبی صلوات الله علیه در احسان و انفاق در راه خدا قدمی برداشت که منحصر به فرد و از فضائل اختصاصی اوست و آن اینکه: دوبار همه دارایی خویش و سه بار نصف مال خود را در راه خدا انفاق و احسان نمود این مطلب مورد تصدیق همه است، شیعه و اهل سنت آنرا در کتابهای خود نقل کرده ‏اند، عبارت عربی روایت چنین است:
(خرجَ الحسنُ علیه السلام من ماله مرّتین و قاسم لله ماله ثلاث مرّات حتّی انه کان یعطی نعلاً و یمسک نعلاً و یعطی خفاً و یمسک خفاً) یعنی: وقتی که نصف مال خود را در راه خدا می ‏داد چنان دقت می ‏کرد تا جائی که یک نعلین و چکمه را می ‏داد و یک نعلین و چکمه را برای خود نگاه می ‏داشت.

سائل درگاه الهی، سائلی را رد نخواهد کرد

نقل است که امام حسن(ع) هیچگاه سائلی را رد نکرده و در برابر درخواست او «نه» نگفتند و همواره انفاق و بخشش نمودند. وقتی از حضرت پرسش می شود: «چگونه است که هیچ گاه سائلی را رد نمی کنید»

حضرت پاسخ می دهند:
«من سائل درگاه خدا هستم و راغب در پیشگاه اویم و من شرم دارم که خود درخواست کننده باشم و سائلی را رد کنم و خداوند مرا عادت داده که نعمت هایش را بر من فروریزد و من نیز در برابر او عادت کرده ام که به مردم توجه کنم و نعمت های خدا را به آنان ببخشم».

“هنگامی که سائلی نزد من آید به او گویم: خوش آمدی ای کسی که برمن فرصتی است عاجل و کسی که فضیلت او برتر است بر هر فاضل و بهترین روزهای جوانمرد روزی است که مورد درخواست قرار گیرد و کسی از او رفع نیازی بطلبد”.

امام حسن(ع)، نمونه بارز انفاق و ایثار

علاوه بر آن که امام (ع) سه بار کلیه اموال خود را در راه خدا انفاق نمودند در موارد فراوان بخشش های مالی نسبت به نیازمندان می کردند به گونه ای که در نمونه ای از آنها، دو برابر درخواست و نیاز کسی به او مال می بخشند و در موردی دیگر به کسی هزار گوسفند و هزار دینار وجه نقد عطا می کنند تا او را از تنگناهای فقر و نداری نجات دهند و نیازهای گوناگونش را مرتفع نمایند.

امام حسن مجتبی(ع) در حالی این انفاق و بخشش ها را در راه خدا انجام می دادند که دارای دو خصلت نیکوی ممزوج در صفت انفاق و سخاوت بودند.

خصلت اول این گونه تجلی می یافت که وقتی امام (ع) از برکت مالی که بخشوده اند تحسین می شدند می فرمودند: «برکت سائل زیادتر بود که ما را شایسته این کار خیر و بذل و بخشش در راه خدا قرار داد» و خصلت شایسته دیگر این بود که امام (ع) سعی داشتند نیاز نیازمندان را کشف کنند و قبل از درخواست آنان مرتفع نمایند.

امام (ع) می فرمودند: «بخشش و خیر واقعی آن است که بدون سئوال و درخواست باشد».

نمونه هایی از بخشش و رفع نیاز فقرا توسط امام حسن مجتبی(ع):

روزی حضرت مشغول عبادت بود. دید فردی در کنار او نشسته است و به درگاه خدا می‌گوید: “خدایا! هزار درهم به من ارزانی دار”. حضرت به خانه آمد و برای او ده هزار درهم فرستاد.

آورده‌اند روزی امام مجتبی(ع) شنید مردی در دعا با پروردگار خویش با گریه می‌گوید: «خدایا! ده هزار درهم به من روزی بده.» امام وقتی سخن او را شنید سریع از مسجد به خانه برگشت و به همان مقدار درهم از خانه برداشت و به او داد.

مرد، بسیار خوشحال شد؛ اما وقتی خواست سکه‌ها را ببرد نتوانست آن را حمل کند. رو به امام کرد و گفت: «اکنون دو نفر را صدا بزن که این سکه‌ها را برای من حمل کنند». امام، عبایش را از دوش برداشت و سکه‌ها را درون آن گذاشت و دستور داد تا آن را برای مرد ببرند؛ اما دیگر درهمی در میان نبود که به آن دو نفر بدهد.

غلامان حضرت گفتند والله ما عندنا درهم؛ دیگر(حتى)درهمی نداریم، امام فرمود: (اَکِنِّی أَرْجُو أَنْ یَکُونَ لِی عِنْدَ اللَّهِ أَجْرٌ عَظِیمٌ)؛ “اما من امید پاداشی بزرگ از نزد پروردگار خویش دارم.

امام،در بخشش از خلیفه زمان خود پیشی می گیرد

روزی خلیفه سوم در مسجد نشسته بود که مرد فقیری وارد مسجد شد، نزد او رفت و درخواست کمک کرد، عثمان به او پنج درهم داد، آن مرد نگاهی به سکه‌ها کرد و گفت: «مرا نزد کسی راهنمایی کن [تا کمک بیش‌تری به من کند].» عثمان او را به امام مجتبی(ع) که همراه حسین(ع) و عبدالله بن جعفر نشسته بودند، فرستاد و گفت: «نزد آن چند جوان برو و از آنها کمک بخواه.» فقیر نزد آنها رفت و نیاز خود را بیان داشت.

مطالب مرتبط:

ارزاق اهدایی و گوسفند قربانی ماه مبارک رمضان: تصاویر

انفاق پیامبر اکرم (ص) به فقرا

این مرد از من طلبکار است

عطشی که از درون شعله می‌کشید

منابع:

۱- شیخ طوسی، محمد بن حسن‏، تهذیب الأحکام، ج ۶، ص ۳۹، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، ۱۳۶۵ش. شیخ مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج ‏۲، ص ۵، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق؛

۲- طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، ج ‏۱، ص ۴۰۲، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۷ق؛ آل یاسین‏، شیخ راضى، صلح الحسن(ع)، ص ۲۵، بیروت، اعلمى‏، چاپ اوّل‏، ۱۴۱۲ق.

۳- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابه فی تمییز الصحابه، ج ‏۲، ص ۶۰، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۵ق؛

۴- ابن سعد کاتب واقدی، محمد بن سعد‏، الطبقات الکبری‏، ج ‏۱۰، ص ۲۲۶، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق؛ سبط بن جوزی‏، تذکره الخواص من الأمه فی ذکر خصائص الأئمه، ص ۱۷۶، قم، منشورات الشریف الرضی‏، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.

۵- ابن حجر عسقلانی این قول را چنین نقل کرده است: «و قیل فی شعبان منها»؛ الإصابه فی تمییز الصحابه، ج ‏۲، ص ۶۰٫

۶- الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج ‏۲، ص ۵٫

نماز شب 11 رکعت است

 که ابتدا 8 رکعت نماز به صورت نماز دو رکعتی مانند نماز صبح ولی به نیت نماز شب خوانده می‌شود.

بعد دو رکعت به نیت نماز شفع‌،

 سپس یک رکعت نماز به نیت وتر خوانده می‌شود.

کیفیت نماز های دو رکعتی

 نیت: دو رکعت نماز شب می خوانم قربه الی الله

در رکعت اول: یک بار سوره حمد+یک بار سوره قل هو الله احد+رکوع + سجده

در رکعت دوم: یک بار سوره حمد+یک بار سوره قل هو الله احد+قنوت +رکوع + سجده + تشهد + سلام

نماز فوق را چهار بار با همان نیت بخوانید که جمعا هشت رکعت می شود

کیفت نماز شفع

نیت:دو رکعت نماز شفع می خوانم قربه الی الله

در رکعت اول:یک بار سوره حمد + یک بار سوره قل هو الله + یک بار سوره قل اعوذ برب الناس+ رکوع + سجده

در رکعت دوم:یک بار سوره حمد + یک بار سوره قل هو الله + یک بار سوره قل اعوذ برب الفلق + قنوت + رکوع + سجده + تشهد +سلام

کیفت نماز وتر

نیت: یک رکعت نماز وتر می خوانم قربه الی الله

در رکعت اول:یک بار سوره حمد + سه بار سوره قل هو الله + یک بار سوره قل اعوذ برب الفلق+ یک بار سوره قل اعوذ برب الناس

در قنوت:خواندن کامل قنوت در حالی که دست ها به حالت قنوت است در حق چهل مؤمن دعا می‌کند مثلاً می‌گوید اللهم اغفر لفلان (خدایا بخشش فلانی را) به جای گفتن "فلان‌" نام شخصی که می‌خواهد برایش دعا کند را می‌گویدیا به صورت کلی 40 بار می گویی اللهم اغفر للمؤمنین و المؤمنات‌ (خدایا ببخش مردان مومن و زنان مومن را)

سپس هفتاد مرتبه می‌گوییم‌: استغفر الله ربی و اتوب الیه ( آمرش می طلبم از خدایی که پرودگارم است و بسویش باز می گردم)

بعد هفت مرتبه می‌گوییم‌: هذا مقام العائذ بک من النار(این است مقام کسی که از آتش قیامت به تو پناه می برم)

سپس سیصد مرتبه می‌گوییم‌: العفو (ببخش)

و بعد از آن می‌گوییم‌: رب‌ّ اغفرلی و ارحمنی و تب علی‌ّ انک انت التواب الغفور الرحیم‌ (پروردگارا ببخش و به من رحم کن و توبه من را بپذیر،به راستی که تو،بخشنده و مهربانی)

بعد به رکوع و سپس به سجده رفته و تشهد و سلام می‌دهیم

البته دعاها و ذکرهای مستحبی فراوانی در میان اذکار نماز شب و رکعات آن وجود دارد که مستحب است‌.(برای آگاهی بیشتر ر.ک‌: مفاتیح الجنان‌، مرحوم شیخ عباس قمی‌، ص 217 ـ 244، حاشیه مفاتیح‌، انتشارات مطبوعات دینی‌، قم‌.)

ساده ترین روش خواندن نماز شب

نکته روان شناختی
نمازشب نیاز به تمرین و شناخت دارد. بنابراین من که صفر کیلو مترم شاید اوائل بلند شوم و لحظاتی در سجاده بنشینم کفایت کند یعنی همین که سحر را درک کنم و با خدا خلوتی داشته باشم. بعد از آن مدتی بر سه رکعت آخر تمرکز کنم و به تدریج زیادتر کنم
امیرالمومنین فرمودند: بهترین عمل عملی است که کم ولی مداوم باشد. چون بالاخره همین استمرار سبب رشد و زیادی هم می شود.

پس از وضو آماده ی نماز می شوید نیت چیزی جز همان قصد شما که برای رضای خدا برخواسته اید و میخواهید نماز شب بخوانید ، نیست . حد اقل نماز شب این است که دو رکعت نماز به نام «شفع» مانند نماز صبح بخوانی و پس از آن یک رکعت نماز به نام « وتر» میخوانید .در این نماز یک رکعتی پس از حمد و سوره قنوت می گیرید و در قنوت هر چه دوست دارید از خدا می خواهید(حتی به زبان فارسی می توانید دعا کنید) اما بهتر است هفتاد مرتبه استغفرالله ربی و اتوب الیه بگویید ، _البته در نمازهاي مستحبي مثل نماز شب می توان سوره و قنوت را هم نخواند_پس از رکوع و دوسجده تشهد خوانده و سلام می دهید .

احکام نماز شب

1 ) نماز شب مجموعاً يازده ركعت مي‌باشد كه ده ركعت آن هر دو ركعت به يك سلام خوانده مي‌شود و يك ركعت به يك سلام. هشت ركعت از يازده ركعت را بايد به نيّت نماز شب و سپس دو ركعت ديگر به نيّت نماز شَفع و آنگاه يك ركعت نماز وَتر، كه با فضيلت ترين نماز شب، نماز وَتر و شَفع است و دو ركعت شَفع برتر از وَتر است.

 2) نافله صبح پيش از نماز صبح خوانده مي‌‏شود. و وقت آن بعد از گذشتن از نصف شب، به مقدار خواندن يازده ركعت نماز شب است. ولى احتياط آن است كه قبل از فجر اول نخوانند، مگر آن كه بعد از نافله شب بلافاصله بخوانند، كه‏ در اين صورت مانعى ندارد. (توضیح المسائل مراجع م 772)
3) براي نماز شب مي‌توان به نماز شَفْع و وَتر اكتفا كرد، بلكه هنگام تنگي وقت مي‌توان تنها به نماز وتر اكتفا نمود.
4) وقت نماز شب از نيمه شب شرعی تا فجر صادق است. و هنگام سحر از ساير مواقع بهتر (پُر فضيلتتر) است و تمامي ثلث آخر شب سحر محسوب مي‌شود. و افضل از آن خواندن نماز شب نزديكي‌هاي سحر خوانده شود.
5) جايز است انسان نماز شب را نشسته بخواند حتي در حال اختيار. ولي اگر مي‌خواهد نشسته بخواند بهتر آن است كه هر دو ركعت نشسته را يك ركعت ايستاده حساب كند. بنابراين بايد هشت بار دو ركعت نشسته و هر دو ركعت به يك سلام كه جمعاً شانزده ركعت مي‌شود به نيت نماز شب بخواند و دو بار نماز دو ركعتی هر دو ركعت به يك سلام به نيت نماز شفع و دو بار يك ركعت هر يك ركعت به يك سلام به نيت نماز وتر، ولي در حال اضطرار و مريض همان يازده ركعت كفايت مي‌كند.
6) مسافر و كسى كه براى او سخت است نافله شب را بعد از نصف شب بخواند، مى ‏تواند آن را در اول شب بجا آورد.
7) جواني كه مي‌ترسد خواب بماند و نماز شب از او فوت شود مي‌تواند نماز شب را پيش از نيمه شب شرعی بخواند.
8) كساني كه براي خواندن نماز شب بعد از نيمه شب عذري دارند مانند پير مردان و يا كسي كه از سرد شدن هوا مي‌ترسد و يا از جنب شدن در خواب مي‌ترسد ... مي‌توانند نماز شب را قبل از نيمه شب شرعی بخوانند.
9) خواندن سوره در ركعت هاي نماز شب لازم نيست و مي‌تواند فقط به خواندن سوره حمد اكتفا كند. (گرچه با سوره فضيلت بیشترى دارد) هم چنين قنوت در ركعت هاي دوم مستحب است و مي‌تواند بدون قنوت بخواند.
10) نماز وَتر يك ركعت است و مي‌شود آن را بدون قنوت به جا آورد.
11) لازم نيست همه يازده ركعت را در يك مجلس بخواند، بلكه مي‌تواند در دو سه نوبت بخواند، بلكه تفريق افضل است، همان طور كه رسول خدا تهجد مي‌كرد.
12) مستحب است كه نماز شب را بلند بخواند تا اگر از خانواده‌اش كسي مي‌خواهد براي به نماز شب برخيزد بيدار شود. بديهي است كه استحباب بلند خواندن نماز شب در جايي است كه امن از ريا و سُمعه باشد و اگر خداي ناخواسته خوف ريا و سُمعه در بلند خواندن باشد بايد آهسته بخواند.
13) بعد از فراغ از نماز شفع خواندن دعاى «الهى تعرض لك فى هذا الليل المتعرضون ...» مستحب است كه در مفاتيح در اعمال شب نيمه شعبان آمده است.
14) مستحب است كه انسان در قنوت آن از خوف خدا گريه كند و اگر گريه‏اش نيايد تباكى كند؛ يعنى انسان حالت گريه را به خود بگيرد.
15) مستحب است در قنوت نماز (وتر) براى چهل تن، از مؤمنان چنين دعا (كه كسى كه براى چهل مؤمن دعا كند دعايش مستجاب مى‏شود) كند: (اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِفُلاٰن) و به جاى كلمهٴ (فلان) مؤمنى را نام ببرد. و مستحب است، در قنوت، هفتاد بار استغفار كند، در حالى كه دست چپ خود را بلند نموده و با دست راست، استغفار را مى شمارد: (اَسْتَغْفِرُاللهَ رَبّي وَ أتوبُ إلَيْهِ) گرچه صد بار بهتر است. همچنين مستحب است، هفت بار بگويد: (هٰذٰا مَقٰامُ العٰائِذِ بِكَ مِنَ النٰارِ) و سيصد بار بگو: (اَلْعَفْو) و اگر كلمات (اَلْعَفْو) را به يكديگر متصل كند بهتر است، و آخر كلمه را به فتحه بخواند: (اَلْعَفْوَ اَلْعَفْوَ اَلْعَفْوَ ...).
16) مي‌توانيد در قنوت نماز وَتْر با استفاده از تسبيح يا (با انگشت دست راستتان) چهل مؤمن را به اينگونه دعا كنيد: مثلاً ( اللّهمَّ اغْفِرْ لِرُوح الله الخمينى و ...).
17) در نماز مستحب، شك ميان ركعت اول و دوم، نماز را باطل ‏نمي‌‏كند و نمازگزار مي‌‏تواند تصميم بر هر كدام بگذارد.
18) انجام كم و زيادهاى اشتباهى در نماز مستحب، سجده سهو ندارد.
19) می‌توان نماز شب را کوتاهتر و خلاصه‌ تر نيز خواند به اين صورت: دو رکعت به نيت شَفع و يك ركعت به نيت نماز وَتر يا اينكه فقط به يك ركعت نماز وتر اكتفا كرد.
20) براى نمازهاى واجب، بهتر است انسان به مسجد برود ولى در باره ‏نوافل، چنين دستورى نيست. (اين ساده‏گيريها براى تشويق افراد به اين عبادت‏هاى سازنده‏ است. حتى اگر نماز مستحب را كسى در وقتش نتوانست‏ بخواند، قضاى‏ آنرا مى‏تواند انجام دهد،كه در اين صورت، طبق حديث، خداوند به فرشتگان مباهات كرده و مي‌‏فرمايد: به بنده‏ام بنگريد! چيزى را كه بر او واجب نكرده‏ام، قضا مى‏كند! (و در حديث ديگرى افزوده شده كه: شما را شاهد مى‏ گيرم كه او را آمرزيدم).
21) در روايت صحيح از عبدالرحمن بن ابى نجران از آن حضرت عليه السلام نقل شده كه مى‌گويد: «درباره نماز شب هنگام در سفر، ميان كجاوه پرسيدم، فرمود: هرگاه روبه قبله نبودى به سوى قبله برگرد، سپس تكبير بگو و نماز بخوان به هر جا كه شترت تو را برد مانعى ندارد». در روايت صحيح از معاوية بن عمار از آن حضرت نقل شده است كه فرمود: «باكى نيست كه در سفر انسان نماز را در حال رفتن بخواند و اشكالى ندارد اگر نماز شبش را كه از او فوت شده، روز در حال رفتن رو به قبله كند و همان طور كه راه مى‌رود قضايش را بخواند. و هرگاه خواست ركوع برود، رو به قبله كند و ركوع و سجود را انجام دهد سپس راه برود.
22) قضاي نماز شب را نيز فضيلت بسيار است، چنانكه از امام صادق (ع) روايت است كه شخصي به آن حضرت عرض كرد: فدايت شوم چه بسا اتّفاق مي‌افتد كه يك، دو، يا سه ماه نماز شب از من فوت مي‌شود و من آن را به روز قضا مي‌كنم. آيا اين كار جايز است؟ فرمودند: به خدا قسم اين كار مايه روشني چشم تو است. و آن جمله را سه بار تكرار كرد. رسول خدا (ص) فرمودند: خداي تعالي به بنده‌اي كه قضاي نماز شب را بجاي مي‌آورد مباهات مي‌كند و مي‌فرمايد: اي فرشتگان، اين بنده چيزي را كه به او واجب نكرده‌ام قضا مي‌كند. گواه باشيد كه من او را آمرزيدم. در روايت صحيح از حماد بن عثمان از امام كاظم (ع) نقل شده است كه درباره مردى كه نماز نافله مى‌خواند در حالى كه روى مركبش بين شهرها حركت مى‌كند، سؤ ال شد. فرمود: اشكالى ندارد). در روايت صحيح از عبدالرحمن بن حجاج از آن حضرت نقل است كه مى‌گويد: «درباره نماز نافله در وطن، بر پشت مركب پرسيدم؛ هرگاه پگاه از كوفه خارج شدم و يا در شهر كوفه شتابان در پى كار بودم (چه كنم؟) فرمود: اگر شتابزده بودى و نتوانستى از مركب پياده شوى و مى‌ترسى كه اگر سواره نماز را نخوانى فوت شود، سواره بخوان، اگر نه نماز خواندنت روى زمين نزد من پسنديده‌تر است». در روايت صحيح از عبدالرحمن بن ابى عبداللّه به نقل از امام صادق عليه السلام آمده است كه مى‌فرمايد: «روى مركب كسى حق ندارد نماز واجب را بخواند مگر مريض كه مى‌بايد رو به قبله باشد و به قرائت (فاتحة الكتاب) اكتفا كند و در نماز واجب بر هر چه ممكن باشد صورتش را بنهد و در نماز نافله اشاره مخصوصى بكند». در روايت صحيح از جميل به دراج از آن حضرت نقل شده كه مى‌گويد: شنيدم كه مى‌فرمود: «رسول خدا صلى اللّه عليه و اله نماز واجب را در يك روز گل آلود و بارانى در كجاوه خواند». 23) اگر مشغول نماز شب بود و صبح طلوع کرد، اگر چهار رکعت از نماز شب را خوانده است و بعد صبح شد، بقيه نماز شب را به طور مخفف و بدون مستحباب مي‌خواند و اگر هنوز چهار رکعت از نماز شب نخوانده بعد صبح شد، همان دو رکعتی را که شروع کرده تمام مي‌کند و پس از آن دو رکعت نافله صبح را مي‌خواند و سپس دو رکعت نماز صبح واجب را مي‌خواند و پس از آن، باقيمانده نماز شب را قضا مي‌کند. اگر اصلا به نماز شب شروع نکرده و بعد صبح طلوع کرده باشد دو رکعت نماز نافله صبح را اول مي‌خواند و پس از آن نماز صبح را و پس از آن قضای نماز شب را بجا مي‌آورد. تذکر: اگر نماز شب را در بين الطلوعين (يعنی بعد از اذان صبح و پيش طلوع آفتاب) مي‌خواند، بهتر است که نيت ادا يا قضا نکند، بلکه به نيت (ما فی الذمه) بخواند. توضيح اينکه: (ما فی الذمه) به آن معنی است که نيت کند نماز شب مي‌خوانم (قربه الی الله) خواه ادا باشد خواه قضا، هر چه خدا و رسولش فرموده‌اند.
24) در مواردى كه تقديم نماز شب جايز است سزاوار است كه نيّت اداء نكند بلكه به نيّت (تعجيل) و جلو انداختن بخواند.
25) شخصي به امام صادق (ع) عرض كرد: فدايت شوم؛ من گاهى به خواندن نماز شب موفّق نمى‌شوم، آيا اجازه مى‌فرمائيد پس از خواندن نماز صبح پيش از آنكه آفتاب طلوع كند قضاى نماز شب را بخوانم؟ فرمود: آرى؛ امّا اهل خانه‌ات را از اين كار با خبر مكن زيرا آنان هم از تو ياد مى‌گيرند و اين كار را سنّت قرار مى‌دهند.
26) قضاى نماز شب را بر تقديم آن يعنى پيش از نيمه شب خواندن رجحان دارد. بنابر اين اگر مى‌داند كه قضاى نماز شب از او فوت نخواهد شد قضا اولويت دارد.
27) اگر وقت براى اداى نماز شب تنگ نباشد ولى انسان مى‌خواهد نماز وَتر را بخواند بايد آن را (رجائا) بخواند.
28) نماز وتر يك ركعت است، و كافى است در قنوت سه بار تسبيح گفتن.
29) مستحب است سوره‏هاى بزرگ، در ركعت اول و سوره‏هاى كوتاه را در ركعت دوم بخواند و در نماز (شفع) و (وتر) سوره‏هاى فلق، ناس و توحيد، قرائت كند و يا اينكه، در همهٴ آنها سورهٴ (قل هوالله احد) بخواند.
30) در نماز شَفع و وَتر بهتر است بعد از حمد سوره توحيد را بخواند تا ثواب يك ختم قرآن را ببرد.

وقت نماز شب

 1) وقت خواندن نماز شب، بعد از نصفه شب (ساعت 12 نيمه شب) تا طلوع صبح صادق و هر چه به سحر نزديك اذان صبح (نماز صبح) نزديكتر باشد، بهتر است.

2) (افضل) بهتر است كه نماز شب به هنگام سحر خوانده شود و هنگام سحر و شب از ديدگاه شرع عبارت است از يك سوم آخر شب و هر قدر به صبح نزديكتر باشد بهتر است و فوايد آن بيشتر خواهد بود.

3) وقت نماز شب؛ نماز شب را در هر موقع شب می توان خواند، ولي بهتر است که در نزديکی اذان صبح خوانده شود. وقت نماز شب از نيمه شب تا فجر صادق است و هنگام سحر از ساير مواقع بهتر است
 

فضایل نماز شب

  نماز شب از فضایل بسیارى برخوردار است و در روایات بدان تأکید فراوان شده است.
امام صادق (ع) فرمود: «شرف المؤمن صلاته باللیل و عز المؤمن کفّه عن اعراض الناس؛ شرافت مؤمن در گرو نماز شب است و عزت او در گرو خوددارى از ریختن آبروى دیگران است».
پیامبر (ص) فرمود:«همواره جبرئیل به نماز شب سفارش مى‏کرد تا گمان کردم که بهترین امت من هرگز نخواهند خوابید و شب زنده دار خواهند بود».
از وصایا و سفارش‏هاى پیامبر (ص) به على (ع) که همواره تکرار مى‏کرد، سفارش به خواندن نماز شب بود. على (ع) فرمود: «به ما اهل بیت دستور داده شده که به مردم طعام بدهیم و در گرفتارى‏ها مردم را یارى کنیم و هنگامى که مردم خوابیده‏اند، به نماز شب بایستیم».
امام صادق (ع) فرمود: «هر کس نماز شب نخواند، مغبون خواهد بود».
پیامبر (ص) فرمود: «هنگامى که در نیمه شب انسان با خداى خود خلوت مى‏کند و مناجات مى‏نماید، خداوند دل او را نورانى مى‏کند و به ملائکه‏ها مى‏گوید: ببینید چگونه بنده من در نیمه شب با من خلوت کرده است؟ شما شاهد باشید او را آمرزیدم».
مردى خدمت امیرالمؤمنین (ع) آمد و گفت: من از نماز شب محروم شده‏ام. حضرت فرمود: گناهان توت پروردگار بر نماز شب  مانع شده و توفیق را از تو سلب کرده است.
در روایات فوائدى از قبیل: پاک شدن گناهان، سلامتى بدن، وسعت رزق و رضایت آمده است.

فواید نماز شب

1) باعث خشنودي خدا و دوستي ملائكه است.
2) باعث مباهات خداوند بر فرشتگان است.
3) باعث درخشش براي اهل آسمان همانند ستارگان است.
4) باعث روشني دل است.
5) باعث استجابت سريع دعا است.
6) باعث پزيرش توبه و پاك شدن از گناهان از جانب حضرت حق است.
7) باعث كفاره گناهان است. است.
8) باعث زيبايي صورت و شادابي چهره و نوراني شدن آن در طول روز است.
9) باعث سلامتي و تندرستي و رفع انواع بيماريهاي جسمي و روحي است.
10) باعث از بين رفتن غم و اندوه و تقويت نور چشم است.
11) باعث تمسك يافتن به اخلاق انبياء و اولياي خداوند است.
12) باعث انجام دادن سنّت پيامبران و صالحان است.
13) باعث تابش نور خدا به او مي‌شود. به او مي‌شود.
14) باعث مهر و محبت و محبوب القلوب شدن بين مردم است.
15) باعث افزايش عمر است.
16) باعث جلب رزق و روزي فراوان و ادعاي قرض است.
17) باعث نوعي صدقه است.
18) باعث نوشته شدن چهار ثواب بزرگ براي خود است.
19) خداوند نه صف از ملائكه پشت سر نمازگزار قرار مي‌دهد.
20) كليد رفتن به بهشت و جواز عبور از پل صراط است.
21) زينت آخرت و نور مؤمن در آخرت است.
22) نماز شب همچون سايباني در روز قيامت است بر سرش. سرش.
23) نماز شب لباس بدن نمازگزار است در روز قيامت درحاليكه همه عريانند.
24) نماز شب در روز قيامت همچون نوري در برابرش است و چشم نمازگزار نماز شب در روز قيامت شادمان است.
25) نماز شب ميان شخص نمازگزار و آتش جهنم همچون حائلي فاصله مي‌گذارد.
26) ميزان اعمال خوب نمازگزار در روز قيامت سنگين است. است. است.
27) نماز شب همچون تاجي در روز قيامت است بر سرش.
28) چراغي است براي تاريكي قبر و برطرف كننده وحشت تاريكي قبر است.
29) نماز شب همچون مشعلي نوراني است در تاريكي قبر.
30) نماز شب، نمازگزار را از عذاب قبر ايمن مي‌كند و برات آزادي از آتش جهنم است.

منبع :www.al-falah.ir

كسی كه میت را غسل می‌دهد، باید نیت كند و قصد قربت داشته باشد یعنی غسل را برای انجام فرمان خداوند عالم به جا آورد، و اگر به همین نیت تا آخرِ غسل سوم باقی باشد كافی است و تجدید نیت در هر غسل لازم نیست ـ بنابراین اگر غسال در غسل میت نیت نكند، غسل میت باطل است. (توضیح المسائل امام خمینی (ره)، م556)

احکام اسلام از طرف خدا بیان می شود و ما موظف به عمل نسبت به آن هستیم. حکمت بسیاری از احکام برای ما به طور کامل روشن نیست و از آن جمله این است که اگر کسی بدن انسان مرده ای را که سرد است و غسلش نداده اند مس کند (یعنی جایی از بدن خود را به آن برساند) باید غسل مسّ میّت نماید (چه در خواب لمس کرده باشد و چه در بیداری، با اختیار مس کند یا بی اختیار)؛ حتی اگر ناخن و استخوان او به ناخن و استخوان میّت برسد باید غسل کند، ولی اگر حیوان مرده ای را مس کند غسل بر او واجب نیست. این که چرا مس کردن میّت، غسل دارد و مسّ حیوان مرده غسل ندارد، امری تعبّدی است و ما مأمور به اطاعت هستیم؛ گرچه در برخی موارد حکمت هایی از آن توسط امامان بیان شده است.

جواب: بلی ـ كسی كه میت را غسل می‌دهد، باید نیت كند و قصد قربت داشته باشد یعنی غسل را برای انجام فرمان خداوند عالم به جا آورد، و اگر به همین نیت تا آخرِ غسل سوم باقی باشد كافی است و تجدید نیت در هر غسل لازم نیست ـ بنابراین اگر غسال در غسل میت نیت نكند، غسل میت باطل است. (توضیح المسائل امام خمینی (ره)، م556).

یکی از مستحبات و آداب دفن میت، تلقین او در قبر است:

«بعد از گذاشتن او در لحد، ولىّ او یا کسى که از جانب او مأذون باشد؛ میت را تلقین کند به اعتقادات حقه و ولایت ائمه (علیهم السلام) به طریقى که در روایات وارد شده است. و بهتر این است که دهان خود را نزدیک گوش میت برده، دست راست خود را بر دوش راست او گذاشته به دست چپ خود شانه‌ى چپ را به قوّت گرفته و به شدّت حرکت دهد او را؛ پس بگوید سه مرتبه: یٰا فُلٰانَ بْنَ فُلٰان، اسْمَعْ، افْهَمْ. پس بگوید: اللّٰهُ رَبُّکَ وَ مُحَمَّدٌ نَبِیُّکَ...».[1]

در مورد منبع این فتوا، به نظر می‌رسد هر چند در روایات، تمام این خصوصیات بیان نشده است، ولی اصل حرکت دادن شانه‌های میت در هنگام تلقین آمده است.[2]

اما در مورد اینکه با جدا شدن روح از بدن، چرا مرده را تلقین داده و بدنش را تکان می‌دهیم؟ با این‌که درک و فهم مربوط به روح است و بدن مرده درک و فهم ندارد؟!

در پاسخ باید گفت؛ روح و نفس انسان از شگفت‌آورترین موجودات عالم هستی است. فهم تمام اسرار روح برای انسان مشکل بلکه شاید غیر ممکن باشد. قرآن کریم می‌فرماید: «و درباره روح از تو می‌پرسند، بگو: «روح از [سنخ‏] فرمان پروردگار من است، و به شما از دانش جز اندکى داده نشده‌اید».[3]

پرسش‌های گوناگونی در مورد روح مطرح است؛ مثلاً این‌که آیا روح دارای مراتب است یا نه؟ روح دارای چند مرتبه است؟ مراتب روح چگونه است؟ رابطه روح و بدن چگونه است؟ آیا با مردن تمام مراتب روح از بدن و جسم مفارقت می‌کند یا برخی از مراتب روح در بدن می‌ماند؟

آنچه به صورت اختصار در این‌جا می‌توان اشاره کرد این است که بر اساس منابع دینی و نیز مبانی فلسفی به صورت قطعی نمی‌توان گفت که به مجرد مردن، رابطه نفس با بدن به صورت کامل قطع می‌گردد، بلکه این رابطه می‌تواند به صورت ضعیف استمرار داشته باشد.

بر اساس برخی روایات – مانند روایت ناظر به تکان دادن میت - روح حتی بعد از مرگ نیز تا مدتی دلبستگی به جسم دارد.

در همین راستا اسحاق بن عمار می‌گوید: از امام کاظم(علیه السلام) پرسیدم آیا مومن نسبت به کسانی که به زیارت قبرش می‌روند، واکنشی نشان می‌دهد؟!

امام فرمود: بله و تا زمانی که نزد قبر او هستند، با آنها انس می‌گیرد [و خوشحال است] و زمانی که از نزد قبر او می‌روند دچار وحشت [و تنهایی] می‌گردد.[4]

بنابراین از نظر روایات رابطه نفس و بدن بعد از مرگ نیز - هر چند به صورت ضعیف - استمرار دارد؛ نهایت این‌که این ارتباط در اوائل مرگ قوی‌تر است که به همین دلیل در تلقین، برای توجه بیشتر میت به محتوای گفتار، بدنش را حرکت می‌دهند.

از نظر مبانی فلسفی نیز رابطه روح و بدن پس از مرگ به صورت کامل قطع نمی‌شود.

حکیم سبزواری در این زمینه می‌گوید: «با مرگ، علاقه نفس با بدن به‌ طور کامل قطع نمی‌شود، بلکه مادامی‌ که اثر بدن باقی است، علاقه نفس با بدن نیز باقی است و به همین جهت، در شریعت به زیارت اهل قبور دستور داده‌‌اند».[5]

وی پس از این ادعا این مطلب را هماهنگ و موافق با مبانی حکمت متعالیه می‌داند و در تبیین آن می‌گوید: «همان‌‌گونه ‌که در طرف حدوث و پیدایش [نفس]، مقام طبع بدنی (صورت منوی) از مراتب نفس و اشراق و طلیعه آن است، در طرف زوال و افول نیز مقام طبع بدنی از مراتب نفس می‌‌باشد».[6]

در توضیح این مطلب می‌گوییم بر اساس مبانی حکمت متعالیه، حدوث و پیدایش نفس جسمانی است؛ یعنی نفس در ابتدا جسمانی است و در اثر حرکت جوهری مراحل کمال را طی می‌کند و از مرحله جمادی به نباتی، حیوانی و سپس به تجرد انسانی می‌رسد؛ بنابراین همان‌گونه که در طرف پیدایش، مرحله جمادی از مراحل نفس محسوب می‌شود؛ در طرف افول و پایان زندگی مادی نیز بدن مادی پس از مرگ نیز از مراتب نفس به حساب می‌آید. بنابراین از آن‌جا که بدن پس از مرگ دارای مراتب است، این ارتباط نیز دارای مراتب است.

نتیجه این‌که هر چند برای ما امکان ارتباط مستقیم با روح پس از مرگ وجود ندارد؛ ولی بر اساس منابع دینی و مبانی فلسفی، ارتباط روح با بدن پس از مرگ نیز استمرار دارد. بنابراین ما نیز با تکان دادن جسمی که هنوز روح به او دلبسته است به صورت غیر مستقیم می‌توانیم با روح او ارتباط برقرار کنیم.

پی نوشت:

[1]. قمّى، شیخ عباس، الغایة القصوى فی ترجمة العروة الوثقى، ج 1، ص 257، قم، منشورات صبح پیروزى، چاپ اول، 1423ق. شبیه این مطلب در تحفه رضویه نراقی نیز آمده است: نراقى، مولى محمد مهدى، تحفه رضویه، ص 225

[2]. وَ اضْرِبْ یَدَکَ عَلَى مَنْکِبِهِ الْأَیْمَنِ ثُمَّ قُلْ .... کلینى، ابو جعفر، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 3، ص 196

[3]. وَ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَ ما أُوتیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاَّ قَلیلاً. اسراء، 85.

[4]. عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ الْمُوْمِنُ یَعْلَمُ بِمَنْ یَزُورُ قَبْرَهُ قَالَ نَعَمْ وَ لَا یَزَالُ مُسْتَأْنِساً بِهِ مَا دَامَ عِنْدَ قَبْرِهِ فَإِذَا قَامَ وَ انْصَرَفَ مِنْ قَبْرِهِ دَخَلَهُ مِنِ انْصِرَافِهِ عَنْ قَبْرِهِ وَحْشَةٌ. کافی، ج 3، ص 228.

[5]. صدر المتألهین، الاسفارالاربعه، پاورقی، ج 8

[6]. همان.

در آداب نماز چنين گفته اند:

1 - استفاده از انگشتر عقيق.
2 - پوشيدن لباس پاكيزه .
3 - شانه كردن موها.
4 - مسواك كردن قبل از نماز.
5 - خود را براى نماز خوشبو نمودن.
6 - خواندن نماز در اول وقت ؛ هر چه به اول وقت نزديكتر باشد، بهتر است ، مگر آنكه تاءخير آن از جهاتى بهتر باشد؛ مثلا صبر كند، تا نماز را به جماعت بخواند.
7 - خواندن نماز به جماعت .
8 - گفتن اذان و اقامه به گونه اى كه بين اذان و اقامه به اندازه يك سجده فاصله بيندازد و دعاهاى وارده را بخواند.
9 - همراه داشتن عمامه با تحت الحنك در نماز.
10 - پوشيدن لباس سفيد و عبا براى نماز.

مستحبات و مكروهات اذان و اقامه :
1 - بلند كردن صدا در اذان و اقامه براى مرد مستحب است ؛ به گونه اى كه بلندى صدا در اقامه ، بلندتر از صداى اذان نباشد.
2 - مستحب است كه زن موقع نبودن مرد نامحرم كلمات اذان و اقامه را آهسته بگويد.
3 - مستحب است كه نمازگزار اذان را آرام و شمرده بگويد؛ (يعنى كلمات اذان را آشكارا ادا كند، به طورى كه شنونده بتواند حروفش را بشمارد). و همچنين مستحب است كه وقف كردن در آخر هر بخش اذان را كمى طول بدهد.
4 - به سرعت گفتن اقامه مستحب است ؛ آن به اين معنى كه وقف در آخر هر بخش را طول ندهد.
5 - مستحب است كه اذان گو در جايى بلند، مانند مناره ، بايستد تا صدايش ‍ به نمازگزاران برسد.
6 - مستحب است كه اذان گو در وقت گفتن اذان و اقامه ، مخصوصا در اقامه رو به قبله باشد و كراهت دارد كه انسان در گفتن بعضى جملات اذان روى خود را به طرف راست يا چپ بچرخاند.
7 - سخن گفتن در بين جمله هاى اذان و اقامه مخصوصا در بين جمله هاى اقامه مكروه است.
8 - مستحب است كه اذان گو در وقت گفتن اذان با طهارت و وضو باشد.
9 - مستحب است كه انسان وقتى صداى اذان را مى شنود آن را همراه مؤ ذن آهسته تكرار كند.
10 - اگر مؤ ذن صدا را در گلو بيندازد، چنانچه غنا نشود، مكروه است .
11 - اگر نماز جماعت داخل مسجد باشد و او بخواهد در بام مسجد نماز بخواند مستحب است اذان و اقامه بگويد.
12 - اگر نمازگزار بين اذان و اقامه بقدرى فاصله دهد كه اذانى را كه گفته است ، اذان اين اين اقامه حساب نشود، مستحب است كه اذان و اقامه را دوباره بگويد.
13 - اگر نمازگزار بين اذان و اقامه و نماز بقدرى فاصله دهد كه اذان و اقامه آن نماز حساب نشود، مستحب است كه دوباره براى آن نماز،اذان و اقامه بگويد.
14 - اگر پيش از آنكه نمازگزار به اندازه ركوع خم شود، يادش بيايد كه اذان يا اقامه را فراموش كرده است ، چنانچه وقت نماز وسعت دارد، مستحب است كه براى گفتن اذان و اقامه نماز خود را بشكند.

مستحبات تكبيرة الاحرام :
1 - مستحب است بعد از تكبيرة الاحرام بگويد: يا محسن قد اءتاك المسيى ء و قد اءمرت المحسن ان يتجاوز عن المسيى ء انت المحسن و اءنا المسيى ء بحق محمد و آل محمد صل على محمد و آل محمد و تجاوز عن قبيح ما تعلم منى ؛ اى خدايى كه به بندگان احسان مى كنى ! بنده گنهكار به در خانه تو آمده است و تو خود امر كرده اى كه نيكوكار كه از گنهكار بگذرد؛ تو نيكوكارى و من گنهكار. به حق محمد و آل محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ) رحمت خود را بر محمد و آل محمد فرست و از بديهايى كه مى دانى از من سر زده است ، بگذر!
2 - مستحب است موقع گفتن تكبير اول نماز و تكبيرهاى بين نماز، دستها را تا مقابل گوشها بالا ببرد.
3 - مستحب است هنگام بالا آوردن دست ها تا مقابل گوشها انگشتان دست بسته باشد و كف دست رو به قبله قرار گيرد.
4 - مستحب است گفتن شش تكبير كه با تكبيرة الاحرام جمعا هفت تكبير شود؛ به اين نحو كه يا قبل از گفتن تكبيرة الاحرام ، شش تكبير بگويد يا بعد از آن و يا بين قبل و بعد تقسيم كند.(دعاهاى وارده براى اين تكبيرها در جلد 1 ترجمه تحريرالوسيله ، مساءله دوم ، صفحه 249 آمده است .)
5 - براى امام جماعت مستحب است كه تكبيرة الاحرام را با صداى بلند بگويد، به طورى كه قابل شنيدن براى افراد پشت سر او باشد.
6 - براى امام جماعت مستحب است كه شش تكبير ديگر را آهسته بگويد.

مستحبات قيام :
1 - در قيام ، هنگام خواندن حمد و سوره ، مستحب است كه دست ها و انگشتان حركت نكند.
2 - در حال ايستادن ، مستحب است كه بدن راست نگه داشته شود و شانه ها پايين انداخته شود.
3 - مستحب است كه نمازگزار در حال ايستادن ، دست ها را روى رانها بگذارد و انگشتها را به هم بچسباند.
4 - مستحب است كه نمازگزار در حال ايستادن جاى سجده را نگاه كند.
5 - مستحب است كه نمازگزار سنگينى بدن را به طور مساوى روى دو پا بيندازد و با خضوع و خشوع باشد.
6 - مستحب است كه نمازگزار پاها را پس و پيش نگذارد.
7 - مستحب است كه مرد پاها را سه انگشت باز تا يك وجب فاصله دهد، اما زن سزاوار است پاها را به هم بچسباند.

مستحبات و مكروهات قرائت و ذكر :
1 - در نماز جمعه و در نماز ظهر جمعه مستحب است كه در ركعت اول بعد از حمد، سوره جمعه و در ركعت دوم بعد از حمد، سوره منافقون خوانده شود.
2 - كسى كه به هيچ قسم نمى تواند صحيح نماز را ياد بگيرد، احتياط مستحب آن است كه نماز را به جماعت به جا آورد.
3 - احتياط مستحب است كه در نماز، وقف به حركت و وصل به سكون ننمايد.
4 - مستحب است كه نمازگزار در ركعت سوم و چهارم بعد از تسبيحات اربعه استغفار كند؛ مثلا بگويد: استغفر اللّه ربى و اتوب اليه يا بگويد: ((اللهم اغفرلى )).
5 - مستحب است كه نمازگزار در ركعت اول ، پيش از خواندن حمد، بگويد: اعوذ بالله من الشيطان الرجيم .
6 - مستحب است كه در ركعت اول و دوم نماز ظهر و عصر (بسم اللّه الرحمن الرحيم ) بلند و حمد و سوره شمرده و آهسته خوانده شود و در آخر هر آيه وقف شود؛ يعنى به آيه بعد چسبانده نشود. همچنين در حال خواندن حمد و سوره به معناى آيه توجه شود.
7 - مستحب است اين كه نمازگزار اگر نماز را به جماعت مى خواند، بعد از تمام شدن حمد امام و اگر فرادى مى خواند، بعد از آن كه حمد خودش تمام شد، بگويد: الحمد اللّه رب العالمين .
8 - مستحب است بعد از خواندن سوره ((قل هو اللّه احد)) يك يا دو يا سه مرتبه گفته شود: ((كذلك اللّه ربى )) يا سه مرتبه كذلك اللّه ربنا.
9 - سزاوار است كه نمازگزار بعد از خواندن سوره ، كمى صبر كند و سپس ‍ تكبير پيش از ركوع يا قنوت را بگويد.
10 - مستحب است كه در تمام نمازها، در ركعت اول ، سوره ((اءنا اءنزلناه )) و در ركعت دوم هم سوره ((قل هواللّه احد)) خوانده شود.
11 - مستحب است در نماز صبح ، سوره ((عم يتسائلون )) يا سوره ((هل اءتى )) و يا ((غاشيه ))، ((قيامت )) و نظائر آن ، يعنى سوره هاييكه به مقدار يكى از اين سور، آيه دارد خوانده شود.
12 - مستحب است كه در نماز ظهر سوره ((سبح اسم ربك الاعلى )) يا سوره شمس و در نماز عصر و مغرب سوره ((اذا جاء نصر اللّه )) يا سوره ((الهيكم التكاثر)) خوانده شود.
13 - مستحب است كه در نماز و عشاى شب جمعه براى ركعت اول ، سوره جمعه و براى دوم ، سوره ((اعلى )) و در نماز ظهر و عصر جمعه براى ركعت اول ، سوره جمعه و براى ركعت دوم ، سوره منافقون قرائت شود.
14 - مستحب است كه نمازگزار در نماز صبح روز جمعه در ركعت اول ، سوره جمعه و در ركعت دوم ، سوره توحيد را بخواند و در نماز مغرب شب جمعه در ركعت اول ، سوره جمعه و در ركعت دوم ، سوره توحيد را بخواند.
15 - مستحب است كه نمازگزار در قرائت رعايت ترتيل را نمايد و كلمات را آرام ، شمرده و واضح بخواند.
16 - مستحب است كه نمازگزار در جاهايى كه علماى تجويد، وقف در آن جاها را معتبر دانسته اند، وقف كند.
17 - مستحب است كه نمازگزار در هنگام خواندن سوره ، وقتى به آيه رحمت رسيد، از خدا طلب رحمت بنمايد و اگر به آيه عذاب جهنم و بلا رسيد، از خدا طلب پناه از عذاب كند.
18 - اگر نمازگزار ترس از آن دارد كه وقتى سوره طولانى مى خواند، وقت تنگ شود و نماز دومش قضا شود، مستحب است كه سوره كوتاه قرائت كند.
19 - مستحب است كه نمازگزار در نافله نمازهاى شب (نافله مغرب ، عشا و نماز شب ) قرائت را بلند و در نافله نمازهاى روز (نافله صبح ، ظهر و عصر) آهسته بخواند.
20 - كراهت دارد كه در هر ركعت از نمازهاى واجب ، بيش از يك سوره قرائت شود.
21 - مكروه است كه انسان در تمام نمازهاى يك شبانه روز، سوره ((قل هو اللّه احد)) را نخواند.
22 - خواندن سوره ((قل هو اللّه احد)) با يك نفس مكروه است .
23 - مكروه است كه انسان سوره اى را كه در ركعت اول خوانده ، در ركعت دوم نيز بخواند. (مگر اين كه در هر دو ركعت ، سوره ((قل هو اللّه احد)) را قرائت كند.)

مستحبات و مكروهات ركوع :
1 - مستحب است كه ذكر ركوع ، سه ، پنج يا هفت مرتبه و يا بيشتر قرائت شود.
2 - كسى كه نمى تواند ايستاده يا نشسته ركوع كند و تنها مى تواند در حال نشسته ، كمى خم شود يا در حال ايستاده با سر اشاره كند، احتياط مستحب آن است كه بعد از نمازى كه براى ركوع آن با سر اشاره كند نماز ديگرى هم بخواند و هنگام ركوع ، بنشيند و هر قدر مى تواند براى ركوع خم شود.
3 - مستحب است كه نمازگزار قبل از ركوع ، در حالى كه راست ايستاده تكبير بگويد.
4 - مستحب است هنگام ركوع ، زانوها به عقب داده شود و پشت صاف نگهداشته شود؛ گردن نيز كشيده و مساوى پشت باشد.
5 - مستحب است كه انسان هنگام ركوع ،بين دو قدم خود را نگاه كند.
6 - مستحب است كه هنگام ركوع ، پيش از ذكر يا بعد از آن صلوات فرستاده شود.
7 - مستحب است كه نمازگزار بعد از ركوع هنگامى كه برخاست و راست ايستاد، در حال آرامى بدن بگويد: ((سمع اللّه لمن حمده )).
8 - مستحب است كه زنها در ركوع ، دست را از زانو بالاتر بگذارند و زانوها را به عقب ندهند.
9 - مستحب است كه انسان پيش از گذاشتن دست چپ بر زانوى چپ ، دست راست را بر زانوى راست بگذارد.
10 - مستحب است كه نمازگزار در هنگام ركوع ، انگشتان كف دست خود را از هم باز كرده و آنها را از زانوهاى خود پر كند.
11 - مستحب است كه پيش از گفتن ذكر ركوع ، دعاى وارده خوانده شود.
12 - مستحب است كه نمازگزار در حالت ركوع ، آرنج ها را باز كند.
13 - مكروه است كه نمازگزار در حال ركوع ، سر را به زير انداخته و دستها را به پهلو بچسباند و يا دستها را در بين دو زانوى خود قرار دهد.
14 - مكروه است كه نمازگزار در حال ركوع ، دو دست خود را زير جامه هاى خود پنهان كند.

مستحبات و مكروهات سجده :
1 - مستحب است كه انسان بعد از ركوع براى رفتن به سجده ، تكبير بگويد.
2 - مستحب است هنگامى كه مرد مى خواهد به سجده برود اول دست ها را و زن اول زانوها را به زمين بگذارد.
3 - مستحب است كه انسان بينى خود را روى مهر يا چيزى كه سجده بر آن صحيح است ، بگذارد.
4 - مستحب است كه نمازگزار در حال سجده ، انگشتان دست را به هم چسبانده و برابر گوش بگذارد، به گونه اى كه سر آنها رو به قبله باشد.
5 - مستحب است كه انسان در سجده دعا كرده و از خدا حاجت بخواهد و اين دعا را بخواند: يا خير المسؤ لين و يا خير المعطين ارزقنى و ارزق عيالى من فضلك فانك ذوالفضل العظيم ؛ اى بهترين كسى كه از سؤ ال مى كنند! و اى بهترين عطا كنندگان ! روزى بده من و عيال من از فضل خودت . پس بدرستى كه داراى فضل بزرگى .
6 - مستحب است نمازگزار بعد از سجده بر ران چپ خود بنشيند و روى پاى راست را بر كف پاى چپ بگذارد.
7 - مستحب است كه نمازگزار بعد از هر سجده ، وقتى نشست و بدنش آرام گرفت ، تكبير بگويد.
8 - مستحب است بعد از سجده اول ، وقتى بدن آرام گرفت ، گفته شود: استغفر اللّه ربى و اتوب عليه .
9 - مستحب است كه نمازگزار سجده را طول بدهد و در موقع نشستن نيز دست ها را روى ران ها بگذارد.
10 - مستحب است كه نمازگزار براى رفتن به سجده دوم در حال آرامش ‍ بدن ((اللّه اكبر)) بگويد.
11 - مستحب است كه در سجده ها صلوات بفرستد.
12 - مستحب است كه نمازگزار در هنگام بلند شدن ، دستها را بعد از زانوها، از زمين بردارد.
13 - مستحب است كه مردها آرنجها و شكم را به زمين نچسبانند و بازوها را از پهلو جدا نگه دارند؛ همچنين زنها آرنجها و شكم را بر زمين بگذارند و اعضاى بدن را به يكديگر بچسبانند.
14 - مستحب است كه انسان در سجده واجب قرآن ، ذكر بگويد و دعايى را كه وارد شده ، ((لا اله الا اللّه حقا حقا...))، بخواند.
15 - مستحب است كه محل سجده نمازگزار به گونه اى باشد كه همه پيشانى روى آن قرار گيرد.
16 - مستحب است كه در سجده شكر باز و قفسه سينه و شكم خود را به زمين بچسباند.
17 - مستحب است كه انسان در سجده شكر، صد بار ((شكرالله )) يا ((شكرا شكرا)) و يا سه بار بلكه يك بار (همين ذكر را) بگويد.
18 - مستحب است كه انسان بعد از سجده دوم بنشيند.
19 - مستحب است كه ذكر سجده بيش از اندازه واجب گفته شود؛ البته عدد فرد فضيلتش بيشتر است تا زوج .
20 - خواندن دعا، قبل از ذكر سجده مستحب است . (دعايى كه از ائمه عليهم السلام نقل شده : ((اللهم لك سجدت و...))).
21 - قرآن خواندن در سجده مكروه است .
22 - فوت كردن محل سجده براى رفع گرد و غبار كراهت دارد.

مستحبات تشهد و سلام :
1 - مستحب است كه نمازگزار در حال تشهد، بر ران چپ خود بنشيند و روى پاى راست را بر كف پاى چپ بگذارد.
2 - مستحب است كه پيش از تشهد بگويد: ((الحمدلله )) يا بگويد:بسم اللّه و بالله و الحمدلله و خير الاسماء لله .
3 - مستحب است كه نمازگزار در حالت تشهد، دستها را بر ران ها گذاشته و انگشت ها را به يكديگر بچسباند.
4 - نگاه كردن به دامان خود، مستحب است .
5 - مستحب است كه انسان بعد از تمام شدن تشهد بگويد: و تقبل شفاعته و ارفع درجته .
6 - مستحب است كه در حالى كه نشسته و بدنش آرام است ، بگويد: السلام عليك ايها النبى و رحمة اللّه و بركاته .

مستحبات قنوت :
1 - مستحب است كه انسان در هر نماز واجب و مستحب ، پيش از ركوع ركعت دوم ، قنوت بخواند.
2 - خواندن قنوت پيش از ركوع در نماز وتر مستحب است .
3 - مستحب است كه نمازگزار هنگام قنوت ، دستها را تا مقابل صورت بلند نمايد.
4 - مستحب است كه كف دست ها را رو به آسمان گرفته و به قصد رجاء، انگشتان دست ها را به جز ابهام ، به هم بچسباند.
5 - مستحب است كه هر دو كف دست ، پهلوى هم و متصل به هم قرار گيرد.
6 - مستحب است كه نگاه انسان در هنگام قنوت ، به كف دستهايش ‍ باشد.
7 - مستحب بلكه بهتر است در قنوت گفته شود: لا اله الا اللّه الحليم الكريم لا اله الا اللّه العلى العظيم سبحان اللّه رب السموات السبع و رب الاءرضين السبع و ما فيهن و ما بينهن و رب العرش العظيم و الحمد لله رب العالمين .
8 - مستحب است كه قنوت بلند خوانده شود؛ ولى در نماز جماعت اگر امام جماعت صداى او را بشنود بلند خواندن قنوت ، مستحب نيست .
9 - اگر نمازگزار قنوت را فراموش كرده و پيش از آن كه به اندازه ركوع خم شود يادش بيايد، مستحب است كه بايستد و قنوت را بخواند.
10 - مستحب است كه اگر نمازگزار در ركوع ، يادش بيايد كه قنوت را نخوانده است ، بعد از ركوع قضا كند.
11 - اگر نمازگزار در سجده ، يادش بيايد كه قنوت را نخوانده ، مستحب است كه بعد از سلام ، قنوت را قضا كند.
12 - مستحب است كه ماءموم در قنوت از امام متابعت كند؛ اگر چه ماءموم در ركعت دوم به جماعت نرسيده باشد.(ركعت اول ماءموم باشد).

آداب مخصوص زنان در نماز :
1 - مستحب است كه زن خود را با زيور آلات بيارايد.
2 - مستحب است كه خضاب داشته باشد.
3 - مستحب است كه صدايش را پنهان كند.
4 - مستحب است كه در حال ايستاده ، پاها را به هم بچسباند.
5 - مستحب است كه با دست خود پستان ها را به سينه بچسباند.
6 - مستحب است كه در حال ركوع ، دست را بر روى ران ها بگذارد.
7 - مستحب است كه در ركوع زانوها را همچون مردان ، تا به آخر به عقب نبرد.
8 - مستحب است كه وقتى مى خواهد به سجده برود، اول بنشيند.
9 - مستحب است كه در هنگام سجده ، شكم و سينه را بر زمين انداخته و مانند مردان ، تجافى نكند.
10 - مستحب است كه در هر بار نشستن ، به حالت تربع بنشيند؛ يعنى پاى راست را زير ران چپ و پاى چپ را زير ران راست بگذارد. (به اصطلاح چهار زانو بنشيند).
11 - مستحب است كه زن ها در وقت خواندن تشهد، ران ها را به هم بچسبانند.

تعقيبات نماز :
از حضرت على (عليه السلام ) منقول است كه هر كس از شما از نماز فارغ شد بايد دستها را بلند كند به سوى آسمان و خود را در دعا به تعب افكند.
1 - مستحب است كه انسان بعد از نماز، مقدارى مشغول تعقيب و خواندن ذكر و دعا و قرآن شود.
2 - بهتر است انسان پيش از آنكه از جاى خود حركت كند و وضو، غسل و تيمم او باطل شود، رو به قبله تعقيب را بخواند.
3 - مستحب است كه تعقيب هايى كه بسيار سفارش شده است را بخواند؛ مثل تسبيح حضرت زهرا (عليها السلام ) (34 مرتبه اللّه اكبر، 33 مرتبه الحمدلله ، 33 مرتبه سبحان اللّه ).
4 - مستحب است كه انسان بعد از نماز، سجده شكر نمايد و بهتر آن است كه در سجده شكر صد مرتبه يا سه مرتبه يا يك مرتبه ((شكرا لله )) يا ((شكرا))يا ((عفوا)) بگويد.
5 - مستحب است كه انسان بعد از تسبيح حضرت زهرا (عليها السلام ) يك مرتبه ((لا اله الا اللّه )) بگويد.
6 - مستحب است كه براى خواندن تسبيح حضرت زهرا (عليها السلام ) از تسبيح تربت امام حسين (عليه السلام ) استفاده كند.
7 - مستحب است كه انسان براى خواندن تسبيح حضرت زهرا (عليها السلام )، از رشته تسبيح كبود (به رنگ آسمان ) استفاده كند.
8 - مستحب است كه نمازگزار بعد از اتمام نماز، سه مرتبه دست را تا روبروى صورت بلند كرده و به زانو (يا نزديك زانو) برگرداند و با هر يك مرتبه ، يك بار ((اللّه اكبر)) بگويد.
9 - مستحب است كه انسان بعد از بلند كردن دست ها براى دعا آنها را بر سر و روى خود بكشد.
چرا كه مروى است از امام باقر (عليه السلام ) كه هر بنده اى كه دستها را به سوى خدا بلند كند، حق تعالى شرم مى كند كه دستهاى او را خالى برگرداند...
10 - مستحب است كه نمازگزار بعد از نماز، پيش از آنكه پاهاى خود را بگرداند، سه مرتبه اين دعا را بخواند كه خدا گناهان او را بيامرزد؛ اگر چه در زياد بودن مانند كف دريا باشد. استغفر اللّه الذى لا اله الا هو الحى القيوم ذوالجلال و الاكرام و اتوب اليه .
11 - سنت است كه بعد از نماز گفته شود: اللهم صل على محمد و آل محمد و اءجرنى من النار و اءدخلنى الجنة و زوجنى الحور العين خدايا! رحمت فرست بر محمد و آل محمد و پناهم ده از آتش و داخل كن مرا در بهشت و تزويج ده مرا با حورالعين .
12 - مستحب است كه نمازگزار بعد از نماز، آيه الكرسى ، سوره و آيه هايى را كه در روايات توصيه شده است ، بخواند.
13 - مستحب است كه نمازگزار بعد از نماز صبح ، ده مرتبه بگويد: سبحان اللّه العظيم و بحمده و لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم
14 - مستحب است كه بعد از هر نمازى ، تسبيحات اربعه خوانده شود.
شيخ طوسى و ابن بابويه و حميرى به سندهاى صحيح ، از حضرت امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده اند كه روزى رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به اصحاب خود فرمودند: آيا اگر آنچه داريد از جامه ها و ظرفها و جمع كنيد و بر روى هم بگذاريد به آسمان مى رسد؟ گفتند: نه يا رسول اللّه (صلى الله عليه و آله و سلم )؛ حضرت فرمودند: آيا مى خواهيد تعليم كنم به شما چيزى را كه اصلش در زمين است و شاخه هايش در آسمان . گفتند: بلى يا رسول اللّه (صلى الله عليه و آله و سلم )! حضرت در ادامه فرمودند: بعد از هر نماز سى نوبت بگوييد: سبحان اللّه و الحمدلله و لا اله الا اللّه واللّه اكبر.
15 - مستحب است كه بعد از نماز گفته شود: يا من يفعل ما يشاء و لا يفعل ما يشاء اءحد غيره .
(اى كسى كه انجام مى دهد هر چه را مى خواهد و انجام نمى دهد كسى جز او هر چه را كه او بخواهد)).
16 - حضرت امام صادق (عليه السلام ) فرمودند: هر كس بعد از فارغ شدن از نماز پيش از آنكه زانوهاى خود را از جاى حركت دهد، ده مرتبه اين تهليل را بخواند، حق تعالى چهل هزار هزار (چهل ميليون ) گناه او را محو كرده و چهل هزار هزار (چهل ميليون ) حسنه براى او مى نويسد و چنان باشد كه دوازده مرتبه قرآن را ختم كرده باشد: اشهد ان لا الا اللّه وحده لا شريك له الها واحدا اءحدا صمدا لم يتخذ صاحبة و لا ولدا گواهى مى دهم كه نيست معبود بر حقى جز خداى يكتا كه شريك ندارد. معبود يگانه اى است و يكى است ، بى نياز است و براى خودش همسر و فرزندى نمى گيرد.
در فضيلت اين تهليل ، روايات بسيار وارد شده است ؛ خصوصا در تعقيب نماز صبح ، شام و هنگام طلوع و غروب آفتاب .
17 - مستحب است كه انسان بعد از نماز ريش خود را با دست راست خود گرفته و دست چپ را به سوى آسمان گشوده سه مرتبه بگويد: يا ذاالجلال و الاكرام ارحمنى من النار پس سه مرتبه بگويد: اءجرنى من العذاب الاءليم و سپس هر دو دست را به سوى آسمان گشوده سه مرتبه بگويد: يا عزيز يا كريم يا رحمن يا غفور يا رحيم و سپس پشت دست ها را به سوى آسمان بگرداند و سه مرتبه بگويد: ((اءجرنى من العذاب الاءليم )) پس بگويد: و صلى اللّه محمد و آله و الملائكه و الروح.
18 - گر كسى بعد از نماز مغرب ، سه مرتبه آيات زير را بخواند، آنچه از ثواب در روز گذشته از او فوت شده باشد در مى يابد و نمازش قبول مى گردد و اگر كسى بعد از هر نماز واجب و مستحب آن را بخواند، براى او به عدد تمام ستارگان آسمان و قطرات باران و برگ درختان و ذرات خاك زمين ، حسنات نوشته مى شود و هنگامى كه بميرد به هر حسنه ، ده حسنه در قبر به او داده مى شود: فسبحان اللّه حين تمسون و حين تصبحون و له الحمد فى السموات و الارض و عشيا و حين تظهرون يخرج الحى من الميت و يخرج الميت من الحى و يحيى الارض بعد موتها و كذلك تخرجون سبحان ربك رب العزه عما يصفون و سلام على المرسلين و الحمدلله رب العالمين منزه است خدا، هنگامى كه شب و هنگامى كه صبح مى كنيد و حمد از آن اوست در آسمانها و زمين و شب هنگام و نيمه روز شما. خارج مى كند زنده را از مرده و مرده را از زنده و زنده مى كند زمين را بعد از مردنش و شما همچنان بيرون مى آييد. منزه باد پروردگارت ! پروردگار عزت ، از آنچه وصف كنند و درود بر رسولان و حمد از آن خداست ، پروردگار جهانيان .
تعقيبات مخصوص نماز صبح
تعقيب نماز صبح بيشتر از ساير نمازهاست .
از حضرت رسول (صلى الله عليه و آله و سلم ) نقل است كه هر كس از طلوع صبح تا طلوع آفتاب در مصلاى خود قرار گيرد و به تعقيب مشغول باشد، خدا او را از آتش دوزخ مستور مى گرداند. همچنين در حديثى ديگر فرموده اند كه ثواب حج ، براى او نوشته مى شود.

تعقيبات نماز صبح عبارتند از:
1 - گفتن هفتاد مرتبه استغفر اللّه ربى و اتوب اليه .
2 - خواندن يازده مرتبه سوره ((قل هو اللّه احد)).
3 - گفتن صد مرتبه ماشاءا كان لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم آنچه خدا خواست مى شود و نيست جنبش و توانى ، جز از خداى والا و بزرگ .
4 - خواندن سوره قدر؛ از امام محمد باقر (عليه السلام ) نقل شده است كه هر كس هفت مرتبه سوره قدر را بخواند، بعد از طلوع فجر، هفتاد صف از ملائكه هفتاد صلوات بر او بفرستند و هفتاد مرتبه بر او ترحم كنند.
5 - گفتن ده مرتبه سبحان اللّه العظيم و بحمده و لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم .
6 - خواندن صد مرتبه بسم اللّه الرحمن الرحيم لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم .
7 - از حضرت امام صادق (عليه السلام ) روايت شده است كه هر كس بعد از نماز صبح و پيش از تكلم بگويد: ((رب صل على محمد و اءهل بيته )) خداوند روى او را از آتش جهنم نگاهدارد.
8 - مستحب است كه مسافر، بعد از هر نماز شكسته ، سى مرتبه بگويد:سبحان اللّه و الحمد لله و لا اله الا اللّه و اللّه اكبر، بلكه بهتر است شصت مرتبه اين ذكر را بگويد.
براى آگاهى از تعقيبات نماز ظهر، عصر، مغرب و عشا به كتابهاى مفصل دعا و مفاتيح الجنان رجوع نماييد.

مستحبات ديگر در باب نماز :
1 - اگر لباس نمازگزار در حال ايستاده ، عورت را مى پوشاند، ولى ممكن است در حالت ديگر نپوشاند، مستحب است كه با آن لباس ، نماز نخواند.
2 - مستحب است كسى كه نشسته نماز مى خواند، در حال خواندن حمد و سوره ، مربع بنشيند (چهار زانو).
3 - مستحب است كه نمازگزار عاجز، در حال ركوع (كه نشسته انجام مى دهد) دو زانو بنشيند.
4 - مستحب است نمازگزارى كه نشسته نماز مى خواند، در حالت ركوع بر روى دو پاشنه پاى خود ننشيند بلكه باسنش را از روى دو پاشنه پايش بلند كرده و صورتش برابر با جلوى دو زانويش شود.
5 - احتياط مستحب است كه اگر نمازگزار بعد از سجده دوم ، شك بين چهار و شش و بيشتر از شش كرد، بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كرده و دو سجده سهو به جا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.
6 - اگر كسى بعد از سلام ، در صورتى كه از حالت نماز خارج نشده ، يادش ‍ بيايد كه دو سجده را فراموش كرده ، بعد از اين كه دو سجده را به جا آورد و تشهد و سلام را نيز تكرار كرد و براى سلامى كه اول گفته دو سجده سهو به جا آورد، مستحب است كه اصل نماز را هم اعاده نمايد.
7 - اگر انسان احتمال دهد كه نماز قضايى دارد يا نمازهايى را كه خوانده ، صحيح نبوده ، مستحب است كه براى احتياط، قضاى آن را به جا آورد.
8 - اگر انسان نمازهايى از او قضا شده و مى داند كه كدام يك جلوتر قضا شده ، احتياط مستحب آن است كه به ترتيب نمازهايش را قضا كند.
9 - مستحب است كه بچه مميز را (بچه اى كه خوب و بد را مى فهمد) به نماز خواندن و عبادتهاى ديگر عادت كند؛ همچنين مستحب است كه او را به قضاى نمازها نيز وادار نمايند.
10 - اگر نمازگزار نداند كه بدن يا لباس او نجس است و بعد از نماز بفهمد، احتياط مستحب آن است كه اگر وقت دارد دوباره نماز را به جا آورد.
11 - بنا بر احتياط مستحب ، بايد زن عقب تر از مرد بايستد و جاى سجده او از جاى ايستادن مرد كمى عقب تر باشد.

مكروهاتى ديگر در باب نماز :
1 - مكروه است كه انسان در نماز، صورت را كمى به طرف راست و چپ بگرداند.
2 - مكروه است كه انسان در نماز، چشم ها را ببندد.
3 - مكروه است كه نمازگزار در نماز، چشم ها را به طرف راست و چپ بگرداند.
4 - مكروه است كه نمازگزار در نماز، با ريش و دست خود بازى كند و انگشت ها را داخل هم نمايد.
5 - انداختن آب دهان در نماز كراهت دارد.
6 - نگاه كردن به خط قرآن يا كتاب يا خط انگشترى در نماز كراهت دارد.
7 - كراهت دارد كه موقع خواندن حمد و سوره و گفتن ذكر، براى شنيدن حرف كسى ساكت شد، بلكه هر كارى خضوع و خشوع را در نماز از بين مى برد مكروه است .
8 - هنگامى كه انسان خوابش مى آيد، مكروه است نماز بخواند.
9 - مكروه است كه انسان موقع خوددارى از بول و غايط، نماز بخواند.
10 - پوشيدن جوراب تنگ كه پا را فشار دهد در نماز، مكروه است .
11 - مكروه است كه نمازگزار در نماز، دهن دره كند.
12 - مكروه است كه نمازگزار در نماز، انگشتان خود را بشكند.
13 - كراهت دارد كه انسان در نماز آه بكشد، به گونه اى كه مشتمل بر يك حرف باشد.
14 - ناله كردن در نماز به طورى كه مشتمل بر يك حرف باشد مكروه است .
15 - شكستن نماز به خاطر مالى كه اهميت ندارد، مكروه است .
16 - پوشيدن لباس سياه ، چرك ، تنگ ، لباس شرابخوار و لباس كسى كه از نجاست پرهيز نمى كند، براى نماز مكروه است .
17 - پوشيدن لباسى كه نقش صورت روى آن است ، براى نماز كراهت دارد.
18 - باز بودن دكمه هاى لباس در نماز، كراهت دارد.
19 - به انگشت كردن انگشترى كه نقش صورت بر روى آن حك شده است ، مكروه مى باشد.
20 - خواندن نماز واجب در خانه كعبه و بر بام آن مكروه است ؛ و در حالت ناچارى مانعى ندارد.
21 - چيزى بر دهان بستن ، هم براى مرد و هم براى زن مكروه است .
22 - پيچيدن جامه بر خود در نماز، مكروه است .