حضرت على عليه‏السلام از زمان ظهور اسلام همواره در جبهه‏ى حقّ بود و رفتار و شجاعت و جوانمردى‏اش تصويرى زيبا از اسلام را متجلّى مى‏كرد. او جلوه‏ى واقعى و كامل حق به شمار مى‏آيد. در كردار، جهاد، ايثار، تقوا، پاسدارى از اسلام، ستيز با شرك، و در دانش، ايمان و عمل صالح، عالى‏ترين نمونه از تربيت شدگان مكتب قرآن و رسول بود. حضرت على عليه‏السلام از آغاز بعثت رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم در راه حق مجاهده كرد و هيچ گاه براى هواى نفس و قدرت‏طلبى دست به شمشير نبرد. او در تمام جنگ‏هاى صدر اسلام يك هدف را تعقيب مى‏كرد و آن، ترويج دين اسلام و حاكم كردن اخلاق دينى بر اخلاق جاهلى بود.

يكى از زيباترين جلوه‏هاى انگيزه‏ى الهى حضرت، پيكار «خندق» است. در اين جنگ سرنوشت ساز كه پيروزى در آن براى هردو جبهه‏ى حق و باطل تعيين كننده‏ى مسير آينده بود، حضرت با عمرو بن عَبْدُوَدّ، پهلوان نامدار دشمن، رو به رو شد. وقتى امام بر عمرو غلبه يافت، دشمن با انداختن آب دهان به وى اهانت كرد. حضرت او را رها ساخت و پس از مدتى به هلاكت رساند. امام در باره راز اين عمل، فرمود:

«در آن لحظه عصبانى بودم و ترسيدم اگر او را به حال عصبانيت بكشم، كردارم از روى هواى نفس باشد نه به خاطر خدا. به همين جهت رهايش كردم و وقتى برخشم خويش غالب شدم، به او حمله بردم.»

حضرت در تمامى عرصه‏هاى زندگى، مظهر كامل عبوديت الهى بود. اين امر در شخصيت سياسى وى كاملاً آشكار است.

پس از رحلت پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم ، ابوبكر به خلافت رسيد. ابوسفيان كه در پى فرصتى براى ايجاد فتنه در جامعه‏ى نوپاى اسلامى بود، از اميرمؤمنان خواست خلافت ابوبكر را نپذيرد و گفت: «اگر بخواهم، زمين را از سرباز و اسب پر مى‏كنم و خلافت را از او مى‏ستانم.»1

حضرت على عليه‏السلام كه نيك مى‏دانست ابوسفيان از غصب خلافت خشنود است، به او فرمود: «اى ابوسفيان! مؤمنان نسبت به يكديگر خيرخواه‏اند، اما منافقان مردمى حيله‏گرند و به يكديگر خيانت مى‏كنند. اگرچه خانه‏ها و بدن‏هايشان به يكديگر نزديك باشند.»2

امام مى‏دانست براى رسيدن به حقّ خود نبايد به هر وسيله‏اى دست يازد؛ به همين دليل، درخواست ابوسفيان را رد كرد3 و تا زمانى كه مردم به او روى نياوردند، هرگز براى كسب قدرت گام برنداشت.

در دوران خلافت خلفاى سه گانه، حضرت هيچ اقدامى جهت تضعيف آنان انجام نداد، و همواره آنها را درتدبير امور يارى كرد. بر اساس سياست رايج در جوامع بشرى، حضرت على عليه‏السلام بايد زمينه لازم براى رسيدن به قدرت را، حتى به بهاى تضعيف خلفا، فراهم مى‏آورد؛ اما او تنها رضا و عبوديت خداوند را در نظر داشت و هيچ گونه پيمان شكنى را، حتى با عالى‏ترين اهداف، مجاز نمى‏دانست. اين در حالى است كه حضرت همواره بر حقّ خويش در «خلافت» تأكيد كرده و خلفاى پيشين را نامشروع مى‏داند.4 او حكومت را حقّ مسلّم خود دانسته ولى براى رسيدن بدان، هيچ روش نامشروعى را انتخاب نمى‏كند و حتى از دادن وعده‏اى كه نتواند بدان وفا كند، مى‏پرهيزيد. امام از پايمال شدن حقّ خويش توسط خلفا ناراضى بود، اما براى تثبيت موقعيتش هرگز نخواست جايگاه خلفا را تضعيف كند. علاوه بر اين، براى پشتيبانى از اسلام و تضمين تداوم آن، از هيچ كوششى دريغ نمى‏ورزيد. اين تلاش شامل گفتمان و مناظره با يهوديان و مسيحيان، راهنمايى و ارشاد خلفا در امر مملكت‏دارى، قضاوت و داورى در دادخواهى‏هاى دشوار، بيان احكام دين و... بود.5

حضرت پس از مرگ عمر، در شوراى شش نفرى «انتخاب خليفه» قرار گرفت. امام اصولاً اين شورا را مشروع نمى‏دانست و از اينكه با مردانى چون عثمان و طلحه همپايه گرديده است، ناخرسند بود. وى در اين باره مى‏فرمايد:

«شگفتا كسى كه در زندگى مى‏خواست خلافت را واگذارد، چون اجلش رسيد، كوشيد تا آن را به عقد ديگرى در آورد... من آن مدت دراز را با شكيبايى به سر بردم، رنج بردم و خون دل خوردم. چون زندگانى او به سرآمد، گروهى را نامزد كرد و مرا در جمله‏ى آنان در آورد. خدا را چه شورايى! من از نخستين چه كم داشتم كه مرا در پايه‏ى او نپنداشتند و در صف اينان داشتند، ناچار با آنان انباز، با گفتگوشان دمساز گشتم، اما يكى از كينه راهى گزيد و ديگرى داماد خود را بهتر ديد، اين دوخت و آن بريد، تا سومين به مقصود رسيد.»6

با وجود اين نارضايتى، باز هم درستى و راستى را فداى قدرت‏طلبى نكرد. عبدالرّحمان بن عوف به او گفت: با تو بيعت مى‏كنم كه طبق كتاب خدا و سنّت پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم و روش ابوبكر و عمر با مردم رفتار كنى. حضرت فرمود: «مى‏پذيرم، ولى طبق كتاب خدا و سنّت پيامبر و آنچه خود مى‏دانم، عمل خواهم كرد.» عبدالرّحمان شرط خود را با عثمان در ميان نهاد و او پذيرفت. اين ماجرا سه بار تكرار شد و پاسخ حضرت على عليه‏السلام و عثمان همواره يكسان بود؛ آنگاه عبدالرّحمان با عثمان بيعت كرد. امام مى‏توانست شرط عبدالرّحمان را بپذيرد و پس از رسيدن به خلافت، بر اساس كتاب خدا و سنّت رسول صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم عمل كند؛ ولى چون تقوا و ترس از خداوند، معيار تمام اعمال و رفتار او است، هرگز نمى‏تواند پيمان خود را زير پا نهد. تفاوت حضرت على عليه‏السلام با عثمان و ديگران در همين جا است؛ عثمان گرچه وعده كرده بود طبق كتاب خدا و سنّت پيامبر و شيخين عمل كند و بنى‏اميه را بر مردم مسلّط نسازد؛ ولى وقتى به خلافت رسيد، به هيچ يك از وعده‏هايش عمل نكرد.7

شايان دقّت و توجّه است كه عمر بن خطاب تركيب «شورا» را به نحوى تعيين كرده بود كه انتخاب عثمان به عنوان خليفه، در آن قطعى باشد؛ چنان كه عبدالفتّاح عبدالمقصود در اين زمينه مى‏نويسد:

«وصيت عمر بدين شورا مانند قرار داد رسمى بود كه آن مرد مظلوم (على عليه‏السلام ) بايد مغلوب باشد.»8

در دوره‏ى خلافت عثمان، حضرت على عليه‏السلام با آنكه از تضييع حقّ خويش ناخشنود بود، به سكوتش ادامه داد و تا آن جا كه مى‏توانست در مقابل شورشيان مقاومت كرد تا عثمان نجات يابد. پس از قتل عثمان، زمانى كه مردم يكپارچه به امام روى آوردند و بيعت كردند، برخى مانند سعد بن ابى‏وقّاص، عبدالله بن عمر و اسامة بن زيد از بيعت سرباز زدند. عده‏اى از ياران امام خواستند به زور از آنان بيعت بگيرند؛ ولى با نهى حضرت رو به رو شدند. پس از بيعت، طلحه و زبير نيز با هدف مخالفت و پيمان شكنى نزد حضرت شتافتند و گفتند: مى‏خواهيم براى به جاى آوردن اعمال عُمره به مكه برويم. امام آنان را در رفتن آزاد گذاشت و فرمود: «هدفتان حيله است نه عمره!».9

اصولاً امام در تمام دوران خلافتش مانع حركت مردم از حوزه‏ى حكومتى‏اش نمى‏شد؛ هرچند به سوى شام روند. چون بر اساس اصول اخلاقى حاكم بر انديشه‏ى وى، هرگز«قصاص قبل از جنايت» روا نيست.10 حضرت درباره‏ى پيمان شكنى آنان فرمود:

«چون به كار برخاستم، گروهى پيمانِ بسته شكستند و گروهى از جمع دينداران بيرون جستند و گروهى ديگر با ستمكارى دلم را خستند.»11

امام پس از رسيدن به حكومت هرگز نخواست اقدامى غير عادلانه مرتكب شود و در مقابل خواست‏هاى نارواى طلحه و زبير ـ كه حكومت بصره و كوفه را مى‏خواستند ـ مقاومت كرد؛ در حالى كه بر اساس اصول حاكم بر سياست جوامع بشرى، مى‏توانست تا زمان «تثبيت قدرت» به تقاضاى آنان پاسخ مثبت دهد. برخورد امام با كارگزاران عثمان نيز از همين زاويه قابل تحليل است. ايشان پس از رسيدن به خلافت، بى‏درنگ به عزل كارگزاران وى پرداخت. نزاع معاويه با حضرت نيز رهاورد همين تصميم بود. اگر امام به عزل معاويه نمى‏پرداخت، جنگ صفّين و پيامدهاى آن تحقّق نمى‏يافت؛ ولى حضرت على عليه‏السلام وى را ناشايست و ناصالح مى‏دانست و با آنكه از فرجام كردارش آگاه بود، در جهت عزل او گام برداشت. حضرت در خطبه‏اى به همين مطلب اشاره مى‏كند:

«گويى او را مى‏بينم كه از شام بانگ برداشته است و پرچم‏هاى خود را پيرامون كوفه برافراشته، چون ماده شتر بدخو كه دوشنده‏ى خود را با دندان بدراند و سرها بر زمين بگستراند. دهانش گشاده، ستم و بيداد را بنياد نهاده، به هر سو تازان، حمله او سخت گران. به خدا كه شما را در اين سوى و آن سوى زمين پراكنده گرداند، چندان كه جز اندكى به مقدار سرمه‏ى چشم از شما باقى‏نماند.»12

قبل از آغاز پيكار صفّين، لشكريان معاويه زودتر از ياران امام به آب رسيدند و آنها را محروم ساختند. در اين موقعيت، با اينكه حضرت قصد داشت غائله از طريق مذاكره پايان پذيرد، در اين امر توفيق نيافت و يارانش را با خطبه‏اى حماسى به عقب راندنِ لشكريان معاويه تحريك كرد و سپاه امام با حمله‏اى سريع، دشمن را عقب راند. پس از دستيابى به آب، برخى از ياران حضرت قصد داشتند لشكريان معاويه را از آن محروم سازند؛ امام آنها را از اين كار بازداشت.13

اصولاً مشى امام، بر جلوگيرى از بروز جنگ بود و قبل از آغاز جنگ، تمام تلاش خود را براى جلوگيرى از آن انجام مى‏داد. اين رويه را در جنگ‏هاى جمل، صفّين و نهروان در پيش گرفت ولى نتيجه‏اى به دست نياورد. قبل از آغاز جنگ جمل، نامه‏ها و قاصدهاى مختلفى را به سوى عايشه، طلحه و زبير روانه ساخت و آنان را از عاقبت كار خويش آگاه كرد؛ ولى آنان به هيچ عنوان زير بار حقّ نرفتند. همچنين قبل از آغاز جنگ، يارانش را از پيش دستى در حمله و دشنام دادن به لشكريان معاويه باز داشت:

«با آنان جنگ نكنيد تا زمانى كه آنان جنگ را آغاز كنند؛ چرا كه ـ سپاس خدا را ـ حجّت با شماست؛ و رها كردن آنها تا دست به پيكار گشايند، حجّتى ديگر براى شما بر آنهاست. اگر به خواست خدا، شكست خوردند و گريختند، آن را كه پشت كرده، نكشيد و كسى را كه دفاع از خود نتواند، آسيب مرسانيد. و زخم خورده را از پا در مياوريد. زنان را با زدن برميانگيزانيد؛ هرچند آبروى شما را بريزند يا اميرانتان را دشنام گويند؛ چرا كه توانِ زنان اندك است.»14

دو رويكرد متضاد

اميرمؤمنان عليه‏السلام در موقعيتى اين روش سياسى و اخلاقى را پيش گرفته بود كه دشمن از هيچ گونه نيرنگى خوددارى نمى‏كرد؛ معاويه و عمرو بن عاص براى رسيدن به قدرت، به هر روشى متوسّل مى‏شدند. آنان در عمل، خواهان دستيابى به سياست و قدرت به مفهوم مطلق آن بودند؛ لذا رويارويى امام با اين اشخاص، از لحاظ اخلاقى، بسيار معنادار است.

جنگ اميرمؤمنان عليه‏السلام با معاويه، نبرد دو طرز فكر كاملاً الهى و شيطانى و جنگ اخلاق با بى‏اخلاقى بود؛ همان طور كه مهم‏ترين منبع انديشه و عمل امام، اعتقاد مطلق وى به اصول اسلامى و اخلاقى است. حضرت على عليه‏السلام حكومت را به خاطر حاكم كردن اصول و اخلاق اسلامى مى‏خواست و معاويه براى زير پا نهادن آن اصول و ارضاى هوس‏هاى خويش. اين تفاوت، بسيار مهم است! معاويه هرگز در سياست روش اخلاقى پيش نمى‏گرفت و هدفى جز كسب قدرت و به حكومت رساندن بنى‏اميه نداشت. عبدالفتّاح عبدالمقصود در اين زمينه مى‏نويسد:

«فرمانرواى شام به ناحق خواستار حكومت بود و بدون داشتن شيوه و سيره‏اى اسلامى، در ميان مردم مى‏گرديد و سياست خود را اجرا مى‏كرد. اگر شعائر و مناسك و آداب مذهبى، همچنان در شام اجرا مى‏شد و از ميان نرفته بود و اگر آداب و رسوم و صورت ظاهر عبادت‏ها در چارچوب معمولى و عادّى خود حفظ مى‏شد، بايد گفت كه «دين» در حقيقت، صرفاً عبارت از پوسته و رويه نيست؛ «دين» عبارت است از ارزش‏ها، اصول و بنيان‏هايى كه همگى باهم به پيش مى‏روند.»15

تصويرى كه تاريخ از معاويه و عمرو بن عاص ارائه مى‏دهد، با آنچه «ماكياولى» در سياست‏نامه‏اش تبيين كرده، كاملاً منطبق است. اصول سياسى معاويه حتى با اصول جوانمردى ـ كه رعايت آنها در دوره‏ى جاهليت در جزيرة‏العرب مورد تأكيد بود ـ متضاد مى‏نمود. البته مشكل حضرت على عليه‏السلام تنها معاويه نبود بلكه از آغاز زمامدارى، روياروى كسانى قرار گرفت كه به اصول اخلاقى پايبند نبودند. طلحه و زبير كه در نخستين جنگ «جمل» مقابل امام ايستادند، پيمان شكن بودند و بيعت خود با حضرت را زير پا نهادند. معاويه نيز از همان آغاز، روش دروغ و نيرنگ پيش گرفت؛ او به خاطر منافع سياسى، امام را به دروغ به قتل عثمان متّهم كرد؛ در حالى كه خود مى‏دانست امام براى جلوگيرى از قتل عثمان تلاش فراوان كرد. امام اين نكته را بارها در نامه‏هايش به معاويه گوشزد نمود16؛ البته اين تذكّرات در روش وى هيچ تأثيرى نمى‏گذاشت. معاويه در غارت بيت المال مسلمانان هيچ گونه مانعى پيش روى خود نمى‏ديد و آن را براى تحقّق اهداف شخصى به كار مى‏گرفت.

معاويه از هر روشى براى جذب ياران امام على عليه‏السلام استفاده مى‏كرد و زمانى كه موفّق به جذب آنان نمى‏شد، براى از ميان بردنشان به شيوه‏هاى ديگر ـ همچون ترور ـ مى‏پرداخت. وعده و وعيدهاى معاويه بسيار تأثيرگذار بود و رخنه‏هاى اساسى در لشكر امام پديد آورد! طه حسين در تحليلى از زندگى حضرت مى‏نويسد:

«على عليه‏السلام بر اساس روشى عمل مى‏كرد كه در آن فقط انسان‏هايى كه آخرت را به دنيا ترجيح مى‏دادند، مى‏توانستند راضى باشند؛ ولى معاويه دنياى افراد را تأمين مى‏كرد. حضرت على عليه‏السلام در دوره‏اى بر اين اساس عمل مى‏كرد كه ديگر روحيه‏ى حاكم در صدر اسلام دگرگون شده و دنيا پرستى در ميان مسلمانان رواج يافته بود. به همين دليل، مردم نمى‏توانستند در مقابل وسوسه‏هاى مادّى معاويه مقاومت كنند.»17

روش معاويه، «پيمان شكنى» بود و به هيچ يك از وعده‏ها و پيمان‏هاى خود وفا نمى‏كرد. عبدالفتّاح عبدالمقصود در اين باره مى‏نويسد:

«به هيچ وجه از اين شخص كه براى به دست آوردن قدرت و حكومت پيوسته مى‏كوشيد، شنيده يا ديده نشده است كه در ضمن سير و حركت به سوى هدف، ناچار شده باشد كه وسايل و ابزار رسيدنش را به طرف جادّه مستقيم و درست برگردانده باشد يا راه سرشت‏هاى والا با ارزش انسانى در پيش گيرد؛ زيرا در تمام اين مدت آنچه وى را به نيازش مى‏رسانيد و حاجتش را برآورده مى‏كرد، انحراف و كجروى بود.»18

معاويه از لحاظ شخصيتى، در مقايسه با امام على عليه‏السلام ضعف‏هاى بسار تحقيرآميزى داشت و براى جبران اين كمبودهاى جدّى، از هر وسيله‏اى سود مى‏جست. عرب آن روز، امام را در شجاعت، شهامت، پايمردى در امر الهى، عدالت، برابرى و اصول والاى انسانى، بالاترين مردمان مى‏دانست و اين، براى معاويه بسيار سنگين بود. او همچنين مى‏دانست هيچ گاه نمى‏تواند در پيكار نظامى بر امام چيره شود؛ از اين رو، براى غلبه بر حريف، اصول اوّليّه اخلاقى را هم زير پا مى‏گذاشت. در آيين معاويه، دادگرى با ستم، راستگويى با دروغ و وفادارى با خيانت تفاوت نداشت. در نگاه او، همه نيكى‏ها و بدى‏ها ابزار سلطه جويى و هوسرانى بودند و تا هنگامى كه وى را به اهدافش مى‏رساندند، تفاوت نداشتند.

حضرت على عليه‏السلام مردم را به حق و عدالت دعوت مى‏كرد، ولى معاويه براى پيشبرد اهدافش از هر وسيله‏اى بهره مى‏برد. عبدالفتّاح عبدالمقصود درباره آن دوران مى‏نويسد:

«جان‏ها شروع به منحرف شدن از راه راست كردند، ايده‏هاى والاى معنوى رو به سراشيب سقوط گذاشتند، ارزش‏ها واژگونه شدند، پيشانى‏ها به سوى دنيا روى گذاشتند و دل‏ها از خدا دور گرديدند. در نظر اكثريت عظيم مردم، سخن آخر و تعيين كننده در اختيار «مادّيات» قرار داشت و در هنگام سنجش و ارزيابى اشخاص، برترى از آنِ مادّه بود كه در دو ركن قدرت (شمشير و ثروت) نمايان مى‏گرديد!»19

در واقع اين همان خطرى بود كه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم بارها هراس خود را نسبت به وقوع آن در بين مسلمانان ابراز كرده بود:

«آنچه پيش از هرچيز درباره شما انديشناكم، آن است كه شكوفه‏هاى خوشى و لذّات دنيوى به شما روى آورد.»20

حضرت على عليه‏السلام هم در باره روى گردانى مردم از راستى، مى‏فرمايد:

«همانا كران تا كران را ابرِ فتنه پوشانده است و راه راست ناشناسا گرديده است!»21

معاويه به يارى مشاور حيله‏گيرى چون عمرو بن عاص به خوبى توانست از اركان قدرت نامشروع خود استفاده كند؛ اما او مطمئن بود كه على عليه‏السلام هرگز شيوه‏هاى نامشروع و غير اخلاقى وى را مقابله به مثل نخواهد كرد و در صلح و جنگ به آيين «جوانمردى» پايبند است.

از نظر حضرت على عليه‏السلام «اصول اخلاقى» را بايد در هر حال و در مقابل هركس، حتى در برابر كسى كه به اصول اخلاقى و فضايل انسانى ايمان ندارد، مراعات كرد؛ لذا هيچ يك از نيرنگ‏ها، پيمان شكنى‏ها و ناجوانمردى‏هاى معاويه را پاسخ نمى‏داد. امام در جواب به نامه‏ى معاويه مى‏نويسد:

«به تو چه كه فاضل كيست و مفضول كدام است؟ سياستمدار كيست و رعيت كدامند؟»22

حضرت در نامه‏اى ديگر مى‏نويسد:

«اى معاويه! كِى بود كه شما گردانندگان سياست مردم و واليان امر امت بوديد، با اينكه نه در ميدان مسابقه‏ى خيرات و كمالات انسانى، قدمى برداشته‏ايد و نه از شرفى عالى برخورداريد!»23

امام در اين نامه چهره‏ى واقعى معاويه و سياستش را نشان داده، به مفهوم واقعى «سياست» اشاره مى‏كند و به معاويه يادآور مى‏شود كه تو از چنين سياستى بيگانه‏اى، آن قدر بيگانه كه حتى شايسته‏ى حرف زدن در اين ميدان نيستى؛ چون سياست اخلاقى نيازمند برترى در زمينه‏ى خيرات و كمالات انسانى است و افرادى چون تو نمى‏توانند در چنين مسابقه‏اى وارد شوند.

به هر حال، امام على عليه‏السلام در دوره‏ى زمامدارى‏اش روياروى روش سياسى‏اى قرار گرفت كه اصل اوليه‏ى آن، دورى از اخلاق بود. امام با در پيش گرفتن روش مطلقاً اخلاقى، در پى ارائه الگويى نو و مناسب براى بشر بود. او در اين راه چنان عمل كرد كه سرمشقى جاودان ـ كه در آن، تعالى و سعادت جمعى مهم‏ترين هدف سياست است ـ در مقابل جهانيان و سياستمداران بوده باشد.

اختلاف بنيادين اين دو روش، ريشه در تفاوت اساسى نگرش آنها به زندگى دارد كه در جملات زير متبلور است؛ حضرت على عليه‏السلام در آغاز جنگ صفّين به يارانش فرمود:

«اى مردم! اينجا، جايى است كه هركس شك و ترديد در حقّانيت نبرد به خود راه دهد، در (حقّانيت) روز قيامت ترديد كرده و هركسى كه در آن درماند، در روز قيامت درمانده است.»24

در مقابل، معاويه چنين عقيده‏اى داشت:

«به خدا سوگند! دوست دارم چندان ثروت و مكنت به آنان (ياران على عليه‏السلام ) دهم و چنان مالى ميانشان پخش كنم كه (در نظر ايشان) دنياى من بر آخرت او بچربد.»25

حضرت على عليه‏السلام تفاوت خود با افرادى چون معاويه و عمرو بن عاص را اين گونه بيان مى‏كند:

«شگفتا از پسر نابغه (عمرو بن عاص) شاميان را گفته است من، مردى لاف‏گويم با لعب بسيار، عبث كارم و كوشا در اين كار! همانا آنچه گفته، نادرست بوده و به گناه دهان گشوده؛ همانا بدترين گفتار، سخن دروغ است! اما او مى‏گويد و دروغ مى‏گويد. وعده مى‏دهد و خلاف آن مى‏پويد... پيمان را به سر نمى‏برد و پيوند خويشان را مى‏بُرد. چون سخن جنگ در ميان باشد، دلير است و بر امر و نهى چير، و چون تيغ از نيام بر آيد و وقت كارزار آيد، بزرگ‏ترين نيرنگ او اين است كه عورت خويش گشايد. به خدا سوگند! ياد مرگ، مرا از لاف بازى مى‏دارد و فراموشى آخرت، او را نگذارد كه سخن حق بر زبان آرد.»26

1. جرج جرداق، امام على(ع) صداى عدالت انسانى، ترجمه‏ى سيدهادى خسروشاهى، ج 5، ص 15.

2. همان.

3. براى بررسى تفصيلى اين جريانات، ر.ك: سيد هاشم رسولى محلاتى، زندگانى اميرالمؤمنين(ع)، ص 234 ـ 230؛ عبدالفتاح عبدالمقصود، امام على(ع)، ترجمه‏ى محمد مهدى جعفرى، ج 1، ص 318 ـ 315.

4. نهج البلاغه، خطبه‏ى 162 و 28.

5. علامه امينى، در جلد 7 و 8 كتاب نفيس الغدير، درباره تلاش‏ها و رهنمودهاى حضرت در دوران خلفاى سه گانه، به تفصيل بحث كرده است.

6. نهج البلاغه، خطبه‏ى 3.

7. براى مطالعه بيشتر، ر.ك: مجموعه نويسندگان، دايرة‏المعارف تشيّع، ج 2، ص 345 ـ 334.

8. امام على(ع)، ترجمه‏ى محمد مهدى جعفرى، ج 1، ص 414 ـ 411.

9. محمدتقى جعفرى، نگاهى به على(ع)، ص 26. همچنين براى مطالعه‏ى عهدشكنى طلحه و زبير، ر.ك: سيدهاشم رسولى محلاتى، زندگانى اميرالمؤمنين(ع)، ص 395ـ392.

10. طه حسين، على و فرزندانش، ترجمه‏ى محمد على شيرازى، ص 180 و 181.

11. نهج البلاغه، خطبه‏ى 3.

12. همان، خطبه‏ى 101.

13. همان، خطبه‏ى 206.

14. همان، نامه‏ى 14.

15. امام على(ع)، ج 1، ص 58.

16. براى مثال، ر.ك: نهج البلاغه، نامه‏ى 28.

17. ر.ك: على و فرزندانش، ص 177.

18. امام على عليه‏السلام ، ج 8، ص 59.

19. همان، ص 63.

20. همان، ج 1، ص 367 ـ 362.

21. نهج البلاغه، خطبه‏ى 93.

22. همان، نامه‏ى 28.

23. همان، نامه‏ى 10.

24. نصر بن مزاحم منقرى، پيكار صفّين، ترجمه‏ى پرويز اتابكى، ص 218.

25. همان.

26. نهج البلاغه، خطبه‏ى 84.