همه هستى، از آسمان‏هاى هفتگانه و زمین و آنچه بین آنهاست، تسبیح‏گوى اویند.(328) چه جاندار چون پرنده و چه بى‏جان چون كوه(329) و رعد و برق.(330) آنهم تسبیحى آگاهانه و از روى شعور!
«كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبیحَهُ»(331)
 تسبیح فرشتگان به قدرى گسترده است كه پیامبر مى‏فرمود: در آسمان‏ها یك وجب نیست مگر آنكه فرشته‏اى در حال نماز و تسبیح است.(332)
 امام صادق‏علیه السلام مى‏فرماید: هرگاه حضرت داود زبور مى‏خواند، كوه و سنگ و پرنده‏اى نبود جز آنكه هم‏آواى او مى‏شدند.(333)
 در روایات به ما سفارش شده است به صورت چهارپایان نزنید زیرا آنها در حال تسبیح‏اند.(334)
 گر تو را از غیب چشمى باز شد
با تو ذرّات جهان همراز شد
 نطق آب و نطق خاك و نطق گل‏
هست محسوس حواس اهل دل‏
 جمله ذرّات عالم در نهان‏
با تو مى‏گویند روزان و شبان‏
 ما سمیعیم و بصیریم و هوشیم‏
با شما نامحرمان ما خاموشیم‏
 دسته‏اى گنجشك جیك‏جیك‏كنان از مقابل امام سجادعلیه السلام عبور كردند، حضرت رو به اطرافیان كرده و فرمودند: مرغان هر صبح خدا را تسبیح گویند و قوت روزشان را مسألت بنمایند.(335)
 رسول خداصلى الله علیه وآله فرمود: مرگ حیوانات زمانى است كه تسبیح خدا را ضایع كنند.(336)
 بعضى گفته‏اند: مراد از تسبیح و سجده موجودات، معناى مجازى است نه حقیقى. همانگونه كه یك تابلو زیبا بر ذوق سرشار نقاش و یك دیوانِ شعر، بر قریحه شاعر شهادت مى‏دهد، ساختمان اسرارآمیز موجودات بر علم و قدرت و حكمت و دقت خداوند گواهى مى‏دهند و او را از هر عیب و نقصى بدور مى‏دارند، و این همان معناى تسبیح موجودات است.
 در حالى كه اوّلاً هیچ دلیل و شاهدى بر این معنى نداریم و ثانیاً در جایى باید دست به تأویل و تحلیل بزنیم كه معناى ظاهرى لفظ امرى محال باشد، نظیر آیه «یَدُ اللَّهِ فَوْقَ اَیْدیهِمْ»(337) كه مى‏دانیم محال است خدا دست داشته باشد و لذا مى‏گوییم: مراد از «یَدُ اللَّهِ»، دست قدرت الهى است. اما به صرف اینكه معنایى را نفهمیم حق نداریم دست به تأویل بزنیم.
 چگونه دست به تأویل بزنیم، با آنكه خود قرآن مى‏فرماید: «وَ اِنْ مِنْ شَئ اِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُمْ»(338) در هستى چیزى نیست جز آنكه ستایش‏كنان تسبیح خدا كند و لكن شما تسبیح آنها را درك نمى‏كنید و درنمى‏یابید.
 چگونه دست به تأویل بزنیم، درحالى كه قرآن مى‏فرماید: «وَ ما اُوتیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ اِلاَّ قَلیلاً»(339) بهره شما از علم و دانش بسیار اندك است.
 بارها در قرآن از قول پیامبر كه وابسته به علم بى‏نهایت است، مى‏خوانیم كه مى‏فرمود: «اِنْ اَدْرى‏»(340) یعنى من نمى‏دانم. اگر ما هم بگوییم نمى‏دانیم و نمى‏فهمیم چه مى‏شود؟
 جالب آنكه خداوند این جهل و نادانى را صریحاً به ما اعلام كرده است: «وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبیحَهُمْ» اما بشر مغرور حاضر نیست بگوید: اسرار هستى را كه از جمله آن تسبیح موجودات است نمى‏فهمم.
 مگر قرآن با صراحت نمى‏گوید هدهد از خورشیدپرستى قوم سبا آگاه شد و آنرا به حضرت سلیمان خبر داد و گفت: پادشاه منطقه سبا خانمى است كه بر تخت بزرگى تكیه كرده و مردم او خورشیدپرستند.(341)
 هُدهُد در هوا كجا و نام زمین كجا، شناخت زن از مرد، شاه از رعیت، شرك از توحید و امثال اینها همه و همه نشانه‏هاى شعور موجودات است.
 مگر قرآن نمى‏گوید: یكى از مورچه‏ها به سایر مورچه‏ها گفت: به لانه‏هاى خود بروید كه ارتش سلیمان در حال عبور است و نفهمیده شما را لگدمال مى‏كنند.(342)
 در این آیات، شناخت حركت انسان‏ها ونام آنها (سلیمان) و شغل آنان (نظامى) وعدم توجه آنها به زیر پاى خود، ودلسوزى آن مورچه نسبت به سایر مورچه‏ها، از جمله مسائلى است كه ما را به قدرت درك و شعور هستى آشنا مى‏سازد و اگر وجود شعور را پذیرفتیم كه باید به نصّ قرآن بپذیریم، دیگر لزومى براى توجیه و تحلیل تسبیح موجودات باقى نمى‏ماند.

328) سوره جمعه، آیه 1.
329) سوره انبیا، آیه 79.
330) سوره رعد، آیه 13.
331) سوره نور، آیه 41.
332) تفسیر قرطبى، ج 8، ص 5581.
333) تفسیر نورالثقلین، ج 3، ص 444.
334) تفسیر نورالثقلین، ج 3، ص 168.
335) تفسیرالمیزان، ج 13، ص 206.
336) تفسیر المیزان، ج 13، ص 203.
337) سوره فتح، آیه 10.
338) سوره اسراء، آیه 44.
339) سوره اسراء، آیه 85.
340) این جمله 4 بار در قرآن تكرار شده است، از جمله: سوره انبیاء، آیه 109.
341) سوره نمل، آیات 22 - 27.
342) سوره نمل، آیه 18.