امام رضا ـ علیه السّلام ـ در حدیثی كه پیشتر گذشت، یكی از آثار و بركات نماز جماعت را ـ كه معمولاً در مسجد برگزار می شود ـ همیاری بر «برّ» و «تقوا» شمرده اند. بی گمان امر به معروف و نهی از منكر از نمونه های روشن برّ و تقواست.
در ادامه همین حدیث آمده است كه:«حضور در مسجد و نماز جماعت سبب جلوگیری از بسیاری از گناهان است.»[5] این گفتار امام ـ علیه السّلام ـ به روشی نقش ارزنده مسجد را در مبارزه با مفاسد اجتماعی به ما نشان می دهد.
هـ ـ ابعاد نظامی مسجد نمونه
جامعه ای كه در راه تحقّق ارزشهای اسلامی گام بر می دارد، هیچگاه از دستبرد و تجاوز دشمنان دین ایمن نمی ماند؛ این رهنمود قرآن است كه: «وَ لا یَزالُونَ یُقاتِلُونَكُمْ حَتَّى یَرُدُّوكُمْ عَنْ دِینِكُمْ»[6] «كافران همواره با شما می جنگند، تا آن گاه كه شما را از دینتان برگردانند.» از سوی دیگر، در جهاد اسلامی رسیدن به پیروزی، همواره در گرو برخورداری از نیروهای رزمنده مؤمن، معتقد و مكتبی است. مسجد در این زمینه، نقشی حیاتی را ایفا می كند؛ زیرا در حقیقت رزمندگان مدافع اسلام، پرورش یافته مساجدند. این مسجد است كه در فضای قدس و طهارت وشكوفائی علمی، فرهنگی و تربیتی خود، بذر ایمان، آگاهی و روشن بینی را در جان و دل جوانان حق جو می پرورَد. دست پرورده های مسجد، گاه چنان به بار می نشینند كه حتّی مربّیان خود را هم دچار شگفتی می كنند. آنان در نهایت خار چشم دشمنان دین و مایه عزّت و آبروی مسلمانان می شوند. خدای تعالی، ستم ستیزی این گونه مسلمانان پارسا و جهادگر را چنین ترسیم می نماید:«وَ مَثَلُهُمْ فِی الْإِنْجِیلِ كَزَرْعٍ أخْرَجَ شَطْئَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوی عَلی سُوقِهِ یُعْجِبُ الزُّرّاعَ لِیَغِیظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ»[7]
«مثل پیروان راستین پیامبر همچون نهالی است كه جوانه خویش را از زمین بیرون می آورد، رفته رفته نیرومند و استوار می شود و بر پای خویش می ایستد تا آن كه سرانجام مایه خشم و غضب كافران می شود.»
پس مسجد از یك سو، مهد و پرورشگاه نیروهای مدافع اسلام و میهن اسلامی است. پایگاهی است كه سربازان اسلام، آموزشهای عقیدتی را در آن جا سپری می كنند.
از سوی دیگر به هنگام بروز جنگ و پیدایش نا امنی در جامعه، مسجد بسان پایگاه و سنگری استوار برای رزمندگان اسلام عمل می كند. از آغاز اوج گیری انقلاب اسلامی ایران تا كنون، جلوه های پر فروغی از نقش مسجد در این زمینه رخ نموده است. بنابراین می توان گفت: مسجدی است كه در آن نیروهای بسیج مردمی گرد هم می آیند، تا از امنیّت و آسایش مردم پاسداری كنند، در واقع یكی از شاخصه های مسجد نمونه را داراست.
امام خمینی ـ رحمه الله علیه ـ در یكی از سخنان خویش به همین نقش مسجد اشاره كرده می فرماید؛«در صدر اسلام هر وقت مسلمین می خواستند به جنگ عزیمت كنند، از مساجد تجهیز می شدند.»[8]
مسجد همچنین جایگاه گفتگو و مشورت پیرامون مسائل نظامی بوده است. پیامبر اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ در آستانه جنگ احد، در مسجد پیرامون چگونگی رویارویی با مشركان قریش، با یاران خود به تبادل نظر پرداخت.[9] مسجد پایگاه استواری است كه از رزمندگان جبهه ها پشتیبانی می كند؛ كمكهای مردمی به جبهه ها را سامان می بخشد؛ كمبودهای جبهه و سربازان اسلامی را برطرف می كند و حامی خوبی برای خانواده های رزمندگان و ایثارگران است. پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ گاه از مسجد همراه با اصحاب خود از خانواده های شهیدان سركشی می كردند.[10]
تبلیغات مسجد، مسأله جنگ را به عنوان یك مسأله اوّلی در ذهن و فكر مسلمانان زنده نگه می دارد و همزمان فرهنگ ایثار و جهاد و شهادت را كه مایه بر پایی و پایداری جبهه هاست، شكوفایی می بخشد. مسجدیان با دعاهای خالصانه خود پشتوانه ای عظیم برای جبهه های نبرد فراهم می آورند. آنان با دعاهای خود از یك سو باران عنایتها و الطاف الهی را بر جبهه ها نازل می كنند و هم با این كار همراهی و همدلی خود را با رزمندگان نشان می دهند؛ تا آنان با شور و دلگرمی بیشتری به جهاد مقدّس خود ادامه دهند.

عوامل مؤثر در نمونه شدن مسجد
پرسشی كه در پایان این نوشتار باید بدان پاسخ گفت، این است كه اسباب و عوامل مؤثّر در همسویی و هماهنگی مساجد، با مسجد نمونه چیست؟ به سخنی دیگر چه عواملی سبب می شوند تا این كانون مقدّس بتواند رسالت خود را در ابعاد گوناگون به خوبی ایفا كند؟ به طور اجمال می توان گفت: بنیانگذار مسجد، اداره كنندگان آن، خدمتگزاران، نمازگزارانِ مسجد و در یك كلام كسانی كه آنان را«اهل مسجد» می نامیم، نقش مهمّی در شایستگی و صلاح مسجد دارند.قرآن كریم، در آیاتی چند ما را بدین مطلب رهنمون می نمود. خداوند متعال از یك سو شدیداً مشركان و غیر مؤمنان را از هر گونه دخالتی در امور مسجد بر حذر داشته؛ می فرماید:«ما كانَ لِلْمُشْرِكِینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَساجِدَ اللَّهِ شاهِدِینَ عَلى أَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ»[11]
«مشركانی كه(با گفتار و كردار) به كفر خویش گواهی می دهند، حقّ دخالت در امور مساجد را ندارند.» آنگاه خداوند متعال، عمارت و اداره امور مساجد را منحصراً در اختیار مؤمنانی كه دارای شرایطی ویژه باشند قرار داده؛ می فرماید:«إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاهَ وَ آتَى الزَّكوهَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللَّهَ»[12] از مجموع دو آیه یاد شده نتیجه گیری می كنیم كه اداره كنندگان مسجد باید دارای ویژگیهای زیر باشند:
1. ایمان به خداوند و روز آخرت.
2. بپا داشتن نماز كه در واقع به معنای انجام دادن همه واجبات عبادی است.
3. پرداخت زكات كه نماد و نشانه عمل به وظایف اقتصادی است.
4. توجّه كامل به خداوند؛ به گونه ای كه در كارها تنها خداوند را در نظر داشته باشد.

خداوند متعال حتّی هنگام مدح و ستایش از مسجد قبا، ابتدا از بنیانگذار آن تمجید كرده؛ می فرماید:
«لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ»[13] «مسجدی كه از آغاز بر پایه تقوا بنا شده، سزاوارتر است كه در آن نماز بگزاری»

قرآن كریم با این كلام به روشنی به ما می فهماند كه آنچه مسجد قبا را در خور مدح و ستایش كرده، تقوا و اخلاص مؤسّسان آن بوده است. همان گونه كه مسجد ضرار نیز به دلیل انگیزه های ناسالم بانیان آن، مورد خشم و غضب خداوند متعال و پیامبر او قرار گرفت. بر پایه همین نگرش قرآنی است كه امام صادق ـ علیه السّلام ـ یكی از عوامل با بركت شدن«مسجد غِنی» در شهر كوفه را ایمان بنیانگذار آن دانسته است.[14] حال آن كه برخی از مساجد كوفه را از آن رو كه با انگیزه هایی ناسالم بنا شده بود، مسجد نا مبارك و ملعون نام نهادند.[15] آن گاه قرآن كریم، در ادامه آیه یاد شده به مدح و ستایش از نمازگزاران مسجد قبا پرداخته؛ می فرماید:«فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ»[16] «در این مسجد، مردانی حضور می یابند كه دوستدار پاگیزگی هستند و خداوند پاكیزگان را دوست می دارد»
پس راز فضیلت مسجد قبا آن است كه بنیانگذارش از سر صدق و صفا آن را بنا نهاده اند و نماز گزاران آن نیز دوستدار پاكی و پاكیزگی بوده اند.

نقش امام جماعت در نمونه شدن مسجد
در میان تمام كسانی كه به گونه ای در اداره امور مسجد دخالت دارند، امام جماعت، دارای نقشی ممتاز و ویژه است؛ زیرا او بار هدایت فكری، تربیتی و فرهنگی مسجد را بر دوش دارد.

[1] . همان، ج 5، ص 372، باب 1 از ابواب صلاه الجماعه، روایت 9.
[2] . وسائل الشیعه، محمد بن حسن عاملی، ج 3، ص477، باب 1 از ابواب احكام المساجد، روایات 2.
[3] . اشاره به حدیثی در مستدرك الوسائل، میرزا حسین نوری، ج 3، ص 361، باب 3 از ابواب احكام المساجد، روایت 14.
[4] . وسائل الشیعه، محمّد بن حسن عاملی، ج 5، ص372، باب 1 از ابواب صلاه الجماعه، روایت 9.
[5] . همان.
[6] . بقره سوره 2، آیه 217.
[7] . فتح سوره 48، آیه 29.
[8] . صحیفه نور، سیّد روح الله موسوی خمینی، ج 17، ص 54.
[9] . مغازی، محمّد بن عمر واقدی، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، ص 152 ـ 156.
[10] . همان، ص 241 ـ 243.
[11] . سوره توبه، سوره 9، آیه 17.
[12] . توبه، سوره 9، آیه 18.
[13] . توبه، سوره 9، آیه 108.
[14] . وسائل الشیعه، محمد بن حسن عاملی، ج 3، ص519، باب 43 از ابواب احكام المساجد، روایت 1.
[15] . ر.ك: همان، باب 43 از ابواب احكام المساجد، روایات 1 ـ 5.
[16] . توبه، سوره 9، آیه 108.

رحيم نوبهار- مسجد نمونه، ص10