تراكم كاری (اشتغال فراوان)
امروزه بسیاری از شهرنشینان، بخش زیادی از وقت خود را در بیرون از خانه به سر می برند و به دلیل وجود گرفتاری های زندگی و نیازهای اقتصادی، ناچار بیش از یك شغل دارند. این تراكم كاری علاوه بر خستگی جسم، سبب كسالت و افسردگی روحی نیز می شود كه برای رفع آن، فرد نیاز به استراحت دارد؛ یعنی بسیاری از شهروندان وقتشان را به دو بخش تقسیم می كنند: قسمتی را در خارج از خانه برای كار و رفع نیازهای زندگی می گذرانند و باقی مانده آن را در خانه به استراحت می پردازند. روزهای تعطیل نیز به استراحت، تفریح یا دیدار از خویشاوندان می پردازند. در این شرایط جسمی و روحی، حوصله ای برای رفتن به مسجد و حضور در میان صف های نماز جماعت و شنیدن سخنان امام جماعت باقی نمی ماند. در این شرایط، سخن از ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و آموزشی و عبادی مسجد، چیزی چز شعار و نظریه پردازی نیست و تبلیغات هم اثر چندانی نخواهد داشت.
حضور در مسجد، به امنیت روانی[1] و دست كم آمادگی جسمی و روحی نیاز دارد كه گوناگونی كارها این آمادگی را از میان می برد. از این رو، ائمه _ علیهم السلام _ در روایت ها به تعادل، توجه همه سویه به مسائل زندگی و خودداری از زیاده روی در بعد خاص توصیه كرده اند.[2]

هم زمانی برنامه های رسانه و مسجد
یكی از مهم ترین فعالیت های مسجد، برگزاری مراسم در مناسبت های دینی است كه از نقاط قوّت مسجدها به شمار می آید و سبب رونق و شكوفایی مسجد می شود و بسیاری از افراد، با انگیزه شركت در چنین مراسمی در مسجد حاضر می شوند. كیفیت و چگونگی برگزاری این مراسم در تداوم حضور شركت كنندگان بسیار مؤثر است. استقبال نمازگزاران از این مجالس به محتوای برنامه، مكان و زمان آن، شخصیت دیگر شركت كنندگان تناسب مجلس با نیازها، سلیقه ها و فرهنگ شركت كنندگان بستگی دارد. اگر این مسائل رعایت نشود، مراسم های مذهبی مسجد، با استقبال خوبی رو به رو نخواهد شد.
در این میان، برنامه هایی كه رسانه در مناسبت های مذهبی پخش می كند، معمولاً چنین ویژگی هایی دارند و از سطح كمی و كیفی خوبی بهره می برند. بنابراین افراد با وجود برنامه های رسانه در مسجد حاضر نمی شوند.
بسیاری از كسانی كه در مراسم دینی مسجد شركت نمی كنند، در پاسخ به این پرسش كه چرا در مسجد حاضر نمی شوید می گویند: برنامه های تلویزیون از برنامه های مسجد محل پربارتر و بهتر است.

اختلاف ها
مسجد، كانون مردمی و پایگاه اجتماع و وحدت مردم از تمام گروه هاست. مسجد در هنگام نماز، مؤمنان نمازگزار را در كنار هم جمع می كند و همه با رعایت یك نوع آداب، یك خدا را می پرستند و با كنار گذاشتن هر گونه اختلاف از نظر ثروت، سواد، سن، نژاد، موقعیت اجتماعی و جنس به عبادت می پردازند. وجود اختلاف ها و نزاع ها در چنین فضایی، زمینه پراكندگی و حاضر نشدن مردم را در مسجد ایجاد می كند. برخی از این اختلاف ها را بررسی می كنیم:
الف) سیاسی
مسجد جنبه های سیاسی گسترده ای دارد، ولی اختلاف های سیاسی، حزب گرایی و تعصب به یك جناح، فضای مسجد را آشفته می كند. گاهی دیده می شود كه مسجد بر اساس گرایش های سیاسی، به چند دسته تقسیم می شود و برخی جناح ها در مسجد ویژه ای حاضر می شوند و مخالفان آنان به آن مسجد نمی روند.
در این شرایط، گفت و گوی مسالمت آمیز و پرهیز از حركت های افراطی سیاسی و معیار قرار دادن اسلام برای حفظ وحدت لازم است. در این میان، امام جماعت نقش تعیین كننده ای دارد.
ب) اختلاف های مدیریتی
اختلاف میان اعضای هیئت امنا در مسائل جاری مسجد، گاهی سبب ایجاد دو دستگی میان نمازگزاران می شود و فضای مسالمت آمیز مسجد را با نقدهای مخرب آشفته می كند. مسجد مكانی برای عبادت و آرامش روحی است و این اختلاف ها علاوه بر اینكه بر كیفیت فعالیت های مسجد اثر بدی می گذارد، مسجد را از آرامش خارج می كند. اهالی محل هم به دلیل اختلاف هیئت امنا انگیزه ای برای حضور در مسجد نمی یابند.
نقش امام جمعه، امام جماعت و امور مساجد، در برطرف كردن این اختلاف ها بسیار مؤثر است.

پایین بودن سطح كمی و كیفی فعالیت های مسجد
در بررسی نقاط ضعف و قوت مسجدها، بیان شد كه پایین بودن سطح كمی و كیفی فعالیت های مسجد از نقاط ضعف مسجد است كه سبب حاضر نشدن افراد در مسجد می شود. از مسجدی كه فقط نماز جماعت به صورت خشك و بی روح در آن برقرار می شود، نمی توان شكوفایی و حضور همه سویه مردم را انتظار داشت. وقتی مسجد در سطح گسترده فعالیت ندارد، اهالی محل برای حضور در مسجد كم تر انگیزه دارند. این عامل مهمی در حذف فرهنگ مسجد از جامعه است. متأسفانه، بسیاری از مسجدها كه امام جماعت همیشگی در آنها حضور ندارد، با این مشكل رو به رو هستند.

ناآشنایی با فضیلت مسجد
نشستن در مسجد، عبادت است و سبب آرامش و رحمت الهی می شود. حاضران در مسجد میهمانان و زائران پروردگار هستند. نشستن در مسجد گنجینه ای بهشتی بلكه بهتر از نشستن در بهشت است.
اطلاع از این موارد، در ایجاد انگیزه و گرایش های اهالی محل برای حضور در مسجد بسیار مؤثر است. آگاهی از ثواب بسیار زیاد نماز جماعت و حضور در مسجد، از لحاظ روانی عامل مهمی برای حضور افراد در مسجد به شمار می رود.

برخوردهای نامناسب افراد اهل مسجد
علاوه بر نمازگزاران، افرادی در مسجد حاضر می شوند كه گرایش های دینی كم تری دارند و شاید وضع ظاهری مناسبی هم (از نظر دینی) نداشته باشند.
برخورد افراد مسجدی با این افراد، در تداوم حضور آنان در مسجد تأثیرگذار است. برخی افراد به سبب برخورد نامناسب افراد اهل مسجد، برای حضور در مسجد علاقه چندانی ندارند. متأسفانه این برخوردهای نامناسب بیشتر در برخورد بزرگسالان با جوانان و نوجوانان رخ می دهد كه نسل آینده مسجد را تشكیل می دهند. اجازه ندادن به نوجوانان برای ایستادن در صف اول و كمك نكردن به آنان برای انجام دادن فعالیت های مسجد، نمونه ای از این بدرفتاری هاست.
گاهی برخورد نامناسب افراد مذهبی در خارج از مسجد، سبب پیدایش این تصور می شود كه افراد مذهبی شخصیت اجتماعی و انسانی مناسبی ندارند و در نتیجه نسبت به دین و مكان های دینی دلسرد و وازده می شوند. این افراد، دین را از رفتار دین داران می آموزند و بدرفتاری آنان سبب دین گریزی می شود كه نتیجه و نمود عملی آن حاضر نشدن در مسجد است.

تنبلی
در برخی موارد حتی همسایگان مسجد نیز تنبلی می كنند و در مسجد حاضر نمی شوند. با اینكه حضور آنان در مسجد به وقت زیادی نیاز ندارد.
در صدر اسلام، عده ای از مسلمانان گرمای هوا را بهانه قرار می دادند و از حضور در نماز جماعت ظهر خودداری می كردند. پیامبر از این موضوع بسیار ناراحت شدند و فرمودند: من تصمیم گرفته ام خانه كسانی را كه در نماز جماعت شركت نمی كنند بسوزانم. در این اوضاع آیه 238 سوره بقره نازل شد:
در انجام همه نمازها به ویژه نماز وسطی (نماز ظهر) كوشا باشید و از روی خضوع و اطاعت، برای خدا بپا خیزید (و تنبلی نكنید).[3]

محیط و اجتماع
رفتار انسان بر اساس نظام شخصیتی و هویت اوست كه عوامل گوناگونی از جمله محیط و اجتماع در شكل گیری آن مؤثرند. انسان موجودی اجتماعی است و بی شك به تنهایی نمی تواند نیازهای خود را برطرف سازد. پس ناچار است در جامعه انسانی زندگی كند. زندگی در كنار اعضای جامعه و رفع برخی نیازها به وسیله دیگران، با توجه به روحیه اثرپذیری انسان، زمینه مناسبی را برای الگو برداری و شكل گیری شخصیت او بر اساس محیط پیرامونش فراهم می كند. اگر فرد در محیطی رشد كند كه موضوع های دینی همچون مسجد و نماز، ارزشی نداشته باشد یا برخلاف آنها تبلیغ شود، نمی توان انتظار داشت كه او به مسجد علاقه مند گردد.
یكی از مهم ترین عواملی كه مانع رونق و شكوفایی مسجد می گردد دگرگونی و سست شدن نظام ارزشی جامعه است؛ زیرا ارزش رفتارهای اجتماعی افراد، بر اساس یك نظام رفتاری مشخص می شود.

به عبارت دیگر، تعیین هنجارهای جامعه، بر اساس یك نظام ارزشی صورت می گیرد.
حضور در مسجد نیز رفتاری است كه اگر در جامعه جایگاهی نداشته باشد (ضد ارزش به شمار می آید) تداوم چندانی نمی یابد.

نامناسب بودن موقعیت مساجد
در بافت قدیمی شهرها، مسجدها محور بوده اند و وسعت و موقعیت قرارگیری مسجدها به شكلی بوده كه مجموعه محله را در پوشش خود قرار می داده است. همه اهل محله می توانستند به راحتی به مسجد رفت و آمد كنند،[4] ولی امروزه سایه های تجدد در شهرهای ما دیده می شود. ساختمان های بلند و گسترده، شبكه های شطرنجی وسیع، تراكم بیش از حد جمعیت، سرعت در ساخت و سازهای شهری و نبود طراحی و برنامه ریزی مناسب و اصولی، ابعاد انسانی و فرهنگی شهر را دچار مشكل كرده است.
از این رو، در شهرك های جدید و محله های نو ساخت شهرها، به موقعیت و ساخت مسجد كم تر توجه شده و كمبود مسجدها یا دور بودن آنها از محل زندگی، مانعی برای حضور در مسجد و رونق آن در شهرهای امروز به شمار می رود.[5]
تضعیف باورهای دینی
رفتارهای انسان ها برخاسته از افكار و باورهای آنهاست. رفتارهای دینی نیز از این قانون مستثنا نیست. بنابراین، حضور در مساجد و انجام تكالیف دینی، افكاری متناسب با آن را می طلبد، جریان هایی كه سبب تضعیف باورهای دینی می شوند و باورهای دینی را مورد هجمه قرار می دهند، مانع رونق و شكوفایی مسجد هستند. این جریان ها معمولاً پایه و اساس عقلانی ندارند و از بنیان فكری بی بهره هستند.
آنها با توجه به ویژگی های افراد، جوان بودن، ضعف ایمان دینی ... خواسته ها و مقاصد خود را به دیگران تحمیل می كنند.

[1] . از نمازگزاری تا انس با نماز.
[2] . نك: مجتبی فرحی، زندگی در آیینه اعتدال، بوستان كتاب قم، (انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم) چاپ اول، 1380.
[3] . ناصر مكارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 2، چاپ اول، دارالكتب الاسلامیه، تهران، 1374، ص 205.
[4] . نك: معماری مساجد، ج 1، ص 254.
[5] . همان، ج 1، ص 256.

محسن محمدي- مسجد