الف: مدیر و عوامل مؤثر در جاذبه‌ی مدیریتی
1ـ موضوعات عام
در فعالیت‌های عمومی مسجد، بیان نقش مسجد در ترویج معارف اصیل اسلامی،‌از عوامل مؤثر است و تبیین این مسئله كه مسجد چگونه مكانی است؟ قداست و عظمت این مكان چقدر و تا كجاست؟ اقوال پیامبران و ائمه‌ی اطهار ـ علیهم السّلام ـ در خصوص مسجد تا چه حد است؟ مسجد چگونه می‌تواند انسان را به سیر الی الله سوق دهد، چگونه می‌تواند انسان را از پلیدی‌ها و نامردمی‌ها و جهالت نجات بخشد و سر‌انجام فضای معنوی و ملكوتی مسجد چگونه می‌تواند روح انسان را صیقل دهد و زنگار هر آنچه در شأن مخلوق شایسته‌ی خدا نیست، بزداید، امروزه مطرح است.
از عوامل مؤثر دخیل در فعالیت‌های عمومی، بیان نقش مسجد در تبیین موضوعات اجتماعی و فرهنگی است،‌امروزه اگر چه به ظاهر جبهه‌ای نظامی در سرحدات كشور اسلامی ما به چشم می خورد تا نیاز به حضور نظامی داشته باشد،‌لكن دشمنان قسم خورده‌ی انقلاب اسلامی كه از وجود تفكر سیاسی اجتماعی و معنوی انقلاب اسلامی بسیار وحشت دارند، ناكام از توطئه‌ی نظامی، جبهه‌ی دیگری را بر ضد نظام و انقلاب اسلامی گشوده‌اند، كه آن جبهه، فرهنگی است. آنان می‌خواهند با فراهم آوردن وسایل لهو و لعب و سرگرمی‌های آنچنانی، لباس‌های نامناسب و غیره، ‌جوانان، را از راه اصلی و از مسیری كه در پیش گرفته‌اند، منحرف سازند و با سست كردن ایمان و اعتقاد آنان، بین ایشان و انقلاب جدایی بیندازند و فاصله ایجاد كنند كه مؤثرترین و كارسازترین راه مقابله با این توطئه، مسلح كردن جوانان ما به مسائل اعتقادی و آگاه كردن آنان نسبت به مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است كه اجرای این كار در محیط مسجد گیراتر از هر محیط دیگر و تأثیرگذاری آن بیشتر است و از طرفی بین جوانان و نوجوانان و طبقات گوناگون مردم رغبت بیشتری برای حضور در مساجد كه فكر می‌كنند مركز اطلاعات‌گیری است، ‌پیدا می‌شود و لذا حضور افراد بیشتر می‌شود.
عوامل دیگری در فعالیت‌های عمومی كه مدیر مسجد می‌تواند به آن جذابیت ببخشد، بیان، تفسیر، و تجزیه و تحلیل مسائل اقتصادی، بهداشتی و به طور كلّی مسائل روز است.
نكته‌ی مهم در فعالیت‌های عمومی اینكه، ‌اجرای برنامه‌هایی كه ذكر شد به گونه‌ای پیش بینی و طراحی می‌شوند كه مخلّ آسایش و آرامش و اوقات فراغت همسایگان مسجد نشوند.

2ـ موضوعات خاص
احترام به شخصیت جوانان در جذب جمعیت جوان و نوجوان به مسجد، بسیار مؤثر است. وقتی جوان و یا نوجوانی احساس كند كه حضورش در مسجد موجب ارتقای شخصیتی وی است و توسط امام جماعت و اهل مسجد مورد احترام واقع می‌شود،‌خود به خود حضور در مسجد و روی آوردن به مسجد و مراكز دینی و تبلیغی را ارزش می‌داند و سعی می‌كند روز به روز بر این حضور و فعالیت بیفزاید.
تشویق جوانان و نوجوانان به شركت در نماز‌های جمعه و جماعت از عواملی است كه در كامیابی برنامه‌های مدیریتی مسجد مؤثر است.
همچنین در طول سال شمار زیادی از جوانان و نوجوانان در مراكز آموزشی، هنری، فرهنگی، ورزشی و غیره شركت داده شوند و در مسابقات گوناگون حضور یابند و در هر محله به افراد ممتاز جوایزی اهدا شود. چنانچه مدیریت مسجد هر منطقه با مجتمع‌های آموزشی، فرهنگی، ورزشی و غیره در محله‌ی خود، یا آموزش و پرورش منطقه از قبل هماهنگ كند، در پایان هر مسابقه‌ی فرهنگی، علمی، ‌آموزشی و غیره جایزه‌ی فرد برتر و ممتاز ضمن مراسمی در مسجد محله به او اهدا شود.
اجرای خطبه عقد در مسجد نیز موردی است كه می‌تواند در جذابیت بیشتر مؤثر باشد،‌ مدیریت مسجد با اهل محل از قبل ارتباط‌هایی داشته باشد تا مراسم عقد، به خصوص خطبه عقد، در مسجد محله خوانده شود.
در مساجد، مراسم جشن‌ها و اعیاد برگزار شود همچنانی كه در اعیاد و جشن‌ها بین خانواده‌ها رفت و آمد و دید و بازدید صورت می‌گیرد، امام جماعت مسجد در قالب مدیر و اداره كننده‌ی مسجد، قبلاً در این زمینه با افراد مورد نظر هماهنگ و با كار فرهنگی و تبلیغی مسجد را برای دید و بازدید مؤمنان با یكدیگر، اعم از زن و مرد مهیا سازد و در آنجا ساعاتی را مسلمانان در كنار هم بگذارنند و جشن‌ها و اعیاد را به یكدیگر تبریك بگویند كه در سایه‌ی این برنامه، وحدت، یكپارچگی و اخوت بین طبقات گوناگون مردم، به وجود می‌آید، از كینه‌ها، كدورت‌ها، نفاق و غیره كه باعث جدایی و ایجاد فاصله بین مسلمانان می‌شود، جلوگیری به عمل می‌آید و اگر خلائی هست با این كار پر می‌شود.
از موارد دیگری كه این كار می‌تواند در جذب افراد به مسجد و كامیابی برنامه‌های مدیر مسجد، مؤثر باشد، ارتباط منظم و مستمر با نمازگزاران و سر‌كشی به منازل نمازگزاران است،‌ در واقع همان برخوردی كه در صدر اسلام از طرف رسول گرامی ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ و حضرت علی ـ علیه السّلام ـ صورت می‌گرفت كه وقتی احدی از نمازگزاران یك یا دو جلسه‌ی نماز غیبت داشت، بلافاصله آن بزرگواران احوال او را جویا می‌شدند كه شخص مورد نظر گرفتاری دارد یا در بستر بیماری افتاده است، بلافاصله به عیادت او می‌رفتند و در صورتی كه دچار گرفتاری بود، سعی می‌كردند با مشاركت سایر مؤمنان، به رفع گرفتاری او اقدام كنند، یا اگر بیمار بود، دعا می‌فرمودند كه خداوند شفا عنایت كند.

ب: برنامه‌های مدیر
1ـ‌ مراعات اوقات نمازگزاران: سعی شود برنامه‌های اضافی، ‌مثل سخنرانی‌ها یا دعاهای طولانی بعد از اتمام نماز باشد، ‌تا اگر كسی فرصت مناسبی به منظور بهره‌مندی از برنامه‌ها نداشت، بتواند نماز‌‌ها را به جماعت به جا بیاورد و به برنامه‌های خود برسد، زیرا بی‌توجهی به این مسائل گاهی باعث كم شدن جمعیت نمازگزارن می‌شود و از كیفیت سایر برنامه‌های مسجد نیز می‌كاهد.
2ـ از انجام دادن و اجرای برنامه‌های اضافی در مسجد خودداری شود: یعنی علاوه بر برپایی نماز جماعت،‌ اجرای برنامه‌هایی مانند سخنرانی و یا قرائت دعاهای طولانی كه از قبل اعلام و برنامه‌ریزی شده است، از برنامه‌های اضافی دیگر كه گاهی بدون پیش بینی در بعضی مساجد اجرا می‌شود، خودداری شود تا نمازگزاران بتوانند در برنامه‌های اعلام شده و فرصت‌های زمانی پیش بینی شده از برنامه‌های مسجد بهره بگیرند، چه بسا در بسیاری موارد، مساجد برنامه‌های ویژه‌ای را اعلام می‌كنند و جمعیت زیادی هم به منظور بهره‌برداری از برنامه‌ی اعلام شده در مسجد حضور پیدا می‌كنند، لكن پس از شروع برنامه‌ها طرح مسائل حاشیه‌ای و جانبی باعث می‌شود كه پس از گذشت یك ساعت از شروع مجلس، خستگی بر اهل مجلس چیره می‌شود و شركت كنندگان یكی پس از دیگری سعی در خروج از مسجد دارند؛ ‌در صورتی كه برنامه‌های اصلی مسجد شروع نشده است، از طرفی در چنین وضعی حالت بی‌نظمی بر مسجد و مجلس مربوطه حاكم می‌شود كه از كیفیت برنامه‌ها می‌كاهد و در نهایت اهدافی كه برگزاری مراسم در پی آن بود،‌ حاصل نمی‌شود.
3ـ‌ اقامه‌ی نماز جماعت در هر سه وقت، در اول وقت شرعی در مسجد برگزار شود: گاهی در بعضی مسجد‌ها كه نماز جماعت ندارند، یا نماز جماعت آنان مرتب، منظم و مستمر نیست، ‌در فكر نمازگزارانی كه یك یا دو بار به مسجد مراجعه می‌كنند و با این وضع روبرو می‌شوند، این طور تداعی می‌شود كه نماز جماعت در مسجد برگزار نمی‌‌شود، و لذا سعی می‌كنند به مسجد دیگری مراجعه كنند كه این موضوع موجب كم جمعیت بودن نمازها در مسجد می‌شود و آن نشاط و پویایی كه باید در مساجد باشد، كمرنگ می‌شود.
‌در بعضی مساجد، ‌به خصوص صبح‌‌ها نه تنها نماز جماعت برگزار نمی‌شود، بلكه درب مسجد هم به روی نمازگزاران بسته است كه این وضع آثار منفی زیادی در بر دارد و باعث می‌شود كه مسجد رونقی نداشته باشد.
4ـ‌ پذیرایی مناسب در مسجد: ‌پذیرایی در تثبیت جمعیت شركت كننده و رفع خستگی بسیار مؤثر است، متأسفانه این مورد جز در بعضی مواقع استثنایی، در برنامه‌های مسجد مورد توجّه نیست و در بسیاری موارد به مناسبت‌‌های گوناگون،‌ جلسات سخنرانی و یا دعاهای طولانی بدون هیچ تنوعی از 2 الی 3 ساعت، به طول می انجامد، یا بعضاً چند استكان چای،‌ آن هم با كیفیت‌های آن چنانی بسنده می‌كنند، لكن ضرورت دارد مدیر مسجد با هماهنگی با هیأت امنا، در هر مراسمی متناسب با موضوع مجلس در فرصت مناسبی، از شركت كنندگان پذیرایی شود. در این صورت جمعیت احساس خستگی نمی‌كند و مجلس هم متنوع می‌شود و شركت كننده، حوصله‌ی بیشتری به منظور استفاده از برنامه‌های پیش بینی شده پیدا می‌كند.
5ـ‌ دعوت از سخنران متخصص به منظور جذابیت بیشتر برنامه‌های مسجد: در مراسمی كه سخنرانی جزو برنامه‌ی اصلی مسجد است، ‌ضروری به نظر می‌رسد كه مدیر مسجد ترتیبی اتخاذ كند تا در مورد موضوعات خاص از افراد با صلاحیت نامی و متخصص در قالب سخنران دعوت شود كه جلسه بهره بیشتری داشته باشد و مستمعین این باور را داشته باشند كه مراسم منعقد شده صرفاً برای رفع تكلیف نیست، بلكه مراسمی هدف‌دار است و عمده‌ی آن ارتقای سطح علمی، ‌فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و غیره‌ی شركت كنندگان است و لذا در صورت ادامه‌ی این برنامه‌ها و استفاده از وجود چنین اشخاصی یقیناً در هر مراسم در مقایسه با مراسم قبل، نه تنها جمعیت افت نمی‌كند، بلكه در هر مرحله جمعیت بیشتر در مراسم حضور می‌یابند و از طرفی بهره دهی مجلس هم بالا می‌رود.

ج) ضرورت شورای سیاستگذاری
با توجه به اوصافی كه از شیوه‌ی برگزاری و اجرای برنامه‌های مساجد به میان آمد و با عنایت به اینكه امام جماعت هر مسجد در قالب شخص روحانی جایگاه ویژه‌ای دارد و مردم نیز برای این عزیزان احترام ویژه‌ای قایلند، به خصوص در وضع كنونی كه هر فردی از جامعه‌ی اسلامی درباره‌ی مسائل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، و ... كشور و منطقه تفكراتی دارد كه ناشی از رشد آگاهی و بینش افراد در پرتو بركت انقلاب اسلامی است، به منظور ایجاد وحدت، انسجام و پرهیز از هر گونه تنش و جدایی و ایجاد فاصله بین افراد و تعارض آرا و موضع‌گیری‌ها و سوق جامعه اسلامی در جهت اهداف برنامه‌ها و سیاست‌گذاری‌های نظام مقدس جمهوری اسلامی و توصیه‌های مقام ولایت لازم است در هر شهرستانی شورای سیاست‌گذاری ائمه‌ی جماعات مساجد تشكیل شود و مسائل گوناگون منطقه را تجزیه و تحلیل كند و در خصوص مسائل متفاوت، تصمیم واحدی اتخاذ كند. در برابر موضوعات خاص و عام همگن و هماهنگ عمل نمایند.
از طرفی وجود شواری سیاست‌گذاری ائمه‌ی جماعات می‌تواند بعد نظارتی بر عملكرد ائمه‌ی محترم جماعات داشته باشد و در صورتی كه در پاره‌ای از مسائل در برخورد‌ها و موضع‌گیری‌ها یا اداره‌ی مساجد، نقاط ضعفی مطرح بود، شورا بتواند تا قبل از تبدیل نقطه‌ی ضعف به مشكلات حادتر، جلوی آن را بگیرد و نواقص و نارسایی‌ها را اصلاح كند.

د) ضرورت ارزشیابی
ارزشیابی در كار و عملكرد مساجد، كار بس دشوار و سنگینی است و اجر و پاداش فعالیت‌های انجام شده را تنها خداوند قادر می‌تواند عنایت كند، لكن به لحاظ اینكه نظارتی بر كار ائمه‌ی محترم جماعات باشد و مدیران مساجد هم احساس كنند علاوه بر اینكه شرعاً باید متعهد باشند و احساس مسئولیت نمایند، عملكردشان مورد ارزیابی است، لذا سعی می‌كنند به منظور تحقق امور گوناگون، چارچوب داشته باشند. ‌در این وضع، حالتی رقابتی بین مساجد پیش می‌آید و هر مسجد سعی می‌كند بهترین و با محتوا‌ترین برنامه‌ها را داشته باشد، پس از جمع ‌بندی عملكرد مساجد می‌توان به نقاط ضعف و قوت مساجد پی برد و همچنین هر مسجدی می‌تواند از تجربه‌ی مدیریت مسجد دیگر بهره بگیرد، خلاصه اینكه ارزشیابی عملكرد مساجد عامل بسیار مهمی در بالا بردن كیفیت برنامه‌های مسجد، شتاب بخشیدن به فعالیت‌ها و غیره به شمار می‌رود.

هـ) توسعه‌ی شهر‌ها و نقشه‌ی جامع آن‌ها با محوری بودن مسجد
1ـ لازم است به كلیه‌ی دستگاه‌های اجرایی اعم از دولتی یا بخش خصوصی كه در خصوص شهرك سازی یا ساخت اماكن مسكونی به صورت انبوه فعالند مؤكداً تأكید شود كه محل مناسبی با توجه به ابعاد توسعه‌ی محل، مورد نظر قرار گیرد.
2ـ در ساخت مساجد سعی شود به منظور بالا بردن جذابیت و زیبایی فضای مسجد ضمن مراعات سبك‌های معماری سنتی كه مورد استفاده‌ی اماكن مذهبی است، فضای سبز مناسب و مكان‌های مورد نیاز به تناسب فعالیت‌های مسجد مثل حسینیه، خانه‌ی خادم، خانه‌ی عالم، اتاق صوتی، پایگاه مقاومت، نمای زیبا و مناسب و غیره مد نظر قرار گیرد.
3ـ در خصوص وضع فعلی مساجد موجود كه بسیاری از آنان قدیمی است، ‌لازم است مدیریت هر مسجد با پیگیری و جذب مشاركت‌های مردمی، در بازسازی، ترمیم و توسعه‌ی مسجد، به تناسب منطقه اقدام نماید.
4ـ فعال كردن مراكز علمی از جمله كتابخانه در كنار مسجد، از موارد بسیار ضروری است كه باید در ساختار مساجد به آن ‌ها توجه دقیق شود.
ائمه‌ی محترم جماعات در قالب مدیران مساجد از اعمال سلیقه‌ای شخصی در تغییر نما و فضای مساجد به طور جدی خودداری نمایند و قبل از انجام دادن عملیاتی با صاحبان فن و صاحب نظران مشورت كنند تا فعالیت‌های انجام شده بیشتر مورد بهره‌برداری و استفاده باشد.

و) مدیریت سیاسی، اجتماعی امام جماعت مسجد
نكته مهم‌تر در بحث مدیریت سیاسی اجتماعی امام جماعت مسجد، این است كه امام جماعت باید ارزش‌های انقلاب را پاس دارد.
مدیریت مسجد باید دارای بینش سیاسی و اجتماعی كافی و به مسائل آگاه باشد.
موضع گیری امام جماعت در قالب مدیر مسجد باید در راستای سیاست‌های نظام مقدس جمهوری اسلامی باشد كه هم از تفرقه و جدایی جلوگیری شود و هم بر وحدت،‌ انسجام و یك پارچگی بین طبقات گوناگون اجتماع مردم بیفزاید و هم از گمراه شدن افراد كم سواد و ناآگاه و بیگانه با مسائل پرهیز شود.
امام جماعت مسجد در قالب مدیر مسجد باید قوی و امین باشد، در تصمیم‌گیری‌ها دقت شود و در تصمیم خود استوار باشد، از تأثیرپذیری‌های بی‌مورد شخصی به دور باشد و در امانتداری زبانزد خاص و عام باشد. در صورت وجود این شروط، حرف و عملش نافذ است و در غیر این صورت، عامه‌ی مردم او را با چشم دیگری می‌نگرند، سخنش كم اثر و عملش غیر صواب در بین مردم جلوه می‌دهد.
امام جماعت هر منطقه باید برخورد‌های خوب و حساب شده با مردم داشته باشد. در بین مردم و در واقع در دل و قلب مردم جایگاه داشته باشد، در بین طبقات گوناگون اجتماع نفوذ داشته باشد و در صورت وجود چنین اوضاعی امام جماعت مسجد رسالت مدیریتی دیگر خود را كه رفع اختلاف بین نمازگزاران، رفع اختلاف خانوادگی‌ آنان و فراتر از همه، رفع اختلاف شخصی و خانوادگی است، به خوبی انجام دهد.
امام جماعت در قالب یك محور در هر منطقه در جریان‌های گروهی باید كاملاً مستقل عمل نماید و همه‌ی طبقات و گرو‌ه‌ها را زیر چتر و پوشش خود داشته باشد. در جریانات گروهی پر واضح است كه امام جماعت محل و منطقه، نباید از دیدگاه خاصی حمایت و دیدگاه‌های دیگر را رد و با افراد قطع ارتباط كند، و یا در مقابل آنان موضع بگیرد، یقیناً آنها هم به فكر مقابله و موضع‌گیری خواهند افتاد. لذا در چنین اوضاعی به تجربه ثابت شده است كه محوریت امام جماعت رفته رفته كمرنگ می‌شود و نقش اساسی خود را به خوبی نمی‌تواند ایفا كند. مثلاً در جریان انتخابات مجلس شورای اسلامی باید نقش خود را در قالب دعوت كلی و عمومی از مردم به منظور حضور در شعب اخذ رأی و ضرورت پشتیبانی از طبقات و گروه‌های گوناگون مردمی، ایفا كند و اكیداً از جانبداری از شخص و گروهی خاص بپرهیزد.

علي رضائي ـ جايگاه مساجد در فرهنگ اسلامي، ص337